Język rumuński
Język rumuński, sporadycznie dakorumuński (rum. română [roˈmɨ.nə]) – język z bałkańskiej gałęzi języków romańskich, którym posługuje się około 22,5 mln osób, zamieszkujących przede wszystkim Rumunię i Mołdawię, przyległe regiony Bułgarii, Serbii i Ukrainę, a także, w wyniku migracji w XXI wieku, Hiszpanię i Włochy. Mniejsze społeczności rumuńskojęzyczne znajdują się ponadto w innych krajach, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii. Ma status języka urzędowego w Rumunii, Mołdawii, Wojwodinie (autonomicznej prowincji Serbii), a także w nieuznawanym Naddniestrzu oraz, na poziomie międzynarodowym, w Unii Europejskiej.
| Obszar |
Rumunia, Mołdawia, Bułgaria, Kanada, USA, Rosja, Serbia, Ukraina, Węgry, Izrael i inne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
22,5 miliona[1] | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Rumunia, Mołdawia,Wojwodina (Serbia), jeden z urzędowych w Unii Europejskiej | ||||||
| Organ regulujący | Academia Română | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | ro | ||||||
| ISO 639-2 | rum/ron | ||||||
| ISO 639-3 | ron | ||||||
| IETF | ro | ||||||
| Glottolog | roma1327 | ||||||
| Ethnologue | ron | ||||||
| GOST 7.75–97 | рум 565 | ||||||
| WALS | rom | ||||||
| SIL | RUM | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język rumuński wywodzi się ze wschodnich wariantów łaciny ludowej, używanych na północ od tzw. linii Jirečka. Od pozostałych języków bałkańsko-romańskich oddzielił się po X wieku. Występuje w nim warstwa słownictwa substratowego o nieokreślonym, najprawdopodobniej trackim lub dackim pochodzeniu. W okresie średniowiecznym, w wyniku przyjęcia bułgarskich wzorów organizacji kościelnej i państwowej, w języku rumuńskim pojawiły się zapożyczenia południowosłowiańskie, a w kolejnych wiekach także tureckie, węgierskie, greckie, niemieckie, łacińskie i zachodnioromańskie. Najstarszym zachowanym dokumentem w języku rumuńskim jest list kupca Neacșu Lupu do Johannesa Benkera z 1521. Do 1860 roku rumuńszczyznę zapisywano cyrylicą. W 1862, po krótkim okresie przejściowym, wprowadzono alfabet łaciński, który, z pewnymi modyfikacjami, pozostaje w użyciu do dziś.
Rumuński jest językiem fleksyjnym o umiarkowanie rozbudowanej morfologii. Podobnie jak inne języki wschodnioromańskie i niektóre dialekty franko-prowansalskie, zachował szczątki odmiany rzeczownika przez przypadki. Znacznym redukcjom uległ system odmiany czasownika, gdzie wiele form zanikło, a nowe peryfrazy uległy gramatykalizacji relatywnie późno. Wytworzyła się kategoria określoności – oznaczane są zarówno frazy określone, jak i nieokreślone. Bazowym szykiem wyrazów w zdaniu jest podmiot-orzeczenie-dopełnienie. Język posiada siedem fonemów samogłoskowych, trzy dyftongi, oraz 22 fonemy spółgłoskowe.
Klasyfikacja i zbliżone języki
edytujJęzyk rumuński należy do rodziny języków romańskich, do jej wschodniej podgrupy[2]. Wszystkie języki romańskie wywodzą się z wernakularnych odmian mówionej łaciny[3]. Najbliżej z nim spokrewnione są pozostałe języki bałkańsko-romańskie: arumuński i meglenicki, używane w Albanii, Grecji i Macedonii Północnej, oraz istrorumuński, którym mówi się w chorwackiej części Istrii[1].
Mimo geograficznej izolacji, rumuńszczyzna nie wymyka się problemom związanym z dalszą klasyfikacją języków romańskich[4]. W zakresie rozwoju wokalicznego wykazuje wiele wspólnego z południowymi odmianami neapolitańskimi, w których krótkie łacińskie Ŭ zlało się ze swoim długim odpowiednikiem Ū, a nie z Ō, jak w pozostałych językach zachodnich[5]. Paralele w rozwoju wykazuje przede wszystkim z wymarłym dalmatyńskim, a także z pozostałymi językami wschodnioromańskimi, rozumianymi w ujęciu linii Massa-Senigallia (sycylijski, neapolitański, dialekty środkowowłoskie, toskański, standardowy włoski): liczba mnoga tworzona jest poprzez dodanie lub wymianę samogłoski[6], spółgłoski zwarto-wybuchowe /p t k/ nie ulegają lenicji w pozycji międzysamogłoskowej[7], rezultatem palatalizacji łacińskich /k g/ przed samogłoskami przednimi są afrykaty /t͡ʃ d͡ʒ/[8]. Pod względem rozwoju składni i leksyki rumuński stanowi wraz z językami iberoromańskimi (hiszpański, portugalski, galicyjski, asturleoński) grupę peryferyjną[9] – nie wykształcił się w nim rodzajnik partytywny[10] ani nieokreślone zaimki przysłowne[11], składnia pozwala na podwójne oznaczenie dopełnienia[12] i tworzenie złożonych struktur klityk[13], w słownictwie preferowane są określenia, które nie zachowały się w centralnych regionach[14]. Jednocześnie, rozwój systemu fleksyjnego z zachowaniem do dziś opozycji między formami przypadka rzeczownika, gramatykalizacją tzw. genus alternans, i przesunięciami w zakresie fleksji czasownikowej, jest typowy tylko dla języków bałkańsko-romańskich[15][16][17]. Rumuński nie wykazuje pełnej wzajemnej zrozumiałości z innymi językami romańskimi[18].
Rumuńszczyzna wykazuje także wiele wspólnych cech z innymi językami używanymi na Bałkanach – językiem albańskim, wschodnimi językami południowosłowiańskimi (bułgarski, macedoński, dialekty torlackie), greckim, odmianami języka tureckiego używanymi w Europie, oraz bałkańskimi odmianami języka romskiego – z którymi tworzy tzw. bałkańską ligę językową[19]. Zależności i podobieństwa pomiędzy językami ligi bałkańskiej są asymetryczne i wynikają z ich wzajemnego oddziaływania na siebie[20].
Dystrybucja geograficzna i status
edytuj
Rumuński jest używany w Rumunii, Mołdawii, Ukrainie, Węgrzech, Bułgarii, Serbii, ale istnieją duże społeczności rumuńskojęzyczne w Kanadzie, USA, Niemczech, Izraelu, Australii, Nowej Zelandii, Polsce i Grecji, głównie dzięki migracjom po I i II wojnie światowej. Również upadek bloku komunistycznego i żelaznej kurtyny spowodowały falę migracji, zwłaszcza do krajów o kulturze romańskiej.
Rumunia
edytujWedług konstytucji Rumunii z roku 1991, rumuński jest urzędowym językiem państwa. Używa się go w oficjalnych wydawnictwach rządowych, systemie edukacji oraz w prawnie ważnych umowach i kontraktach. Również reklamy muszą zostać przetłumaczone na język rumuński przed publikacją bądź emisją.
Institutul Limbii Române, założony przez rumuńskie Ministerstwo Edukacji, promuje język rumuński i wspiera ludzi chcących się go nauczyć, współpracując z departamentem Ministerstwa Spraw Zagranicznych ds. Rumunów za Granicą.
Mołdawia
edytujDialekt języka rumuńskiego używany w Mołdawii został nazwany językiem mołdawskim przez radzieckich i późniejszych mołdawskich przywódców, ale językoznawcy nie uznają go za odrębny język. Dodatkowo parlament Mołdawii uznał w ustawie z 3 marca 2023 język mołdawski za tożsamy z rumuńskim[21].
Według spisu ludności z roku 2004, 16,5% (558 508) z całkowitej liczby mieszkańców Mołdawii wybrało rumuński jako język ojczysty. 60% (2 029 847) natomiast wybrało mołdawski[potrzebny przypis]. Liczby te zmieniają się jednak w zależności od obszaru – 40% mieszkańców terenów zurbanizowanych wybrało rumuński. Tylko co siódmy mieszkaniec wsi udzielił takiej odpowiedzi.
Wojwodina
edytujÓsmy artykuł konstytucji Serbii wymaga, żeby język serbski/serbochorwacki oraz cyrylica były używane w urzędach i instytucjach, podczas gdy transkrypcja łacińska – w sytuacjach ustalonych przez inne prawa. Klauzula w artykule 8.2 precyzyjnie określa, że w regionach Serbii zamieszkanych przez mniejszości narodowe, języki tych mniejszości mogą być używane jako urzędowe w takich samych sytuacjach, jak zapis łaciński.
Artykuł 6 statutu Autonomicznego Regionu Wojwodiny określa, że oprócz języka serbskiego, urzędowymi językami prowincji są węgierski, słowacki, rumuński oraz rusiński.
Język oraz alfabet rumuński są w oficjalnym użyciu w ośmiu miastach: Alibunar, Bela Crkva, Žitište, Zrenjanin, Kovačica, Kovin, Plandište i Sečanj. Rumuński jest używany również w kilkunastu miejscowościach gminy Vršac.
W spisie ludności z roku 2002 1,5% mieszkańców Wojwodiny wybrało rumuński jako język ojczysty.
Alfabet
edytujAlfabet rumuński składa się z następujących znaków: A, a (a); Ă, ă (ă); Â, â (â din a); B, b (be), C, c (ce); D, d (de), E, e (e); F, f (fe / ef); G, g (ghe / ge); H, h (ha / haş); I, i (i); Î, î (î din i); J, j (je), K, k (ka de la kilogram), L, l (le / el); M, m (me / em); N, n (ne / en); O, o (o); P, p (pe); R, r (re / er); S, s (se / es); Ș ș (șe); T, t (te); Ț ț (țe); U, u (u); V, v (ve); X, x (ics); Z, z (ze / zet).
Wymowa
edytuj| Litera | Wymowa (IPA) | Przykład |
|---|---|---|
| A a | /a/ | aur – złoto |
| Ă ă | /ə/ | apă – woda |
| Â â | /ɨ/ | România – Rumunia |
| B b | /b/ | bere – piwo |
| C c | ||
| /k/ | clei – klej | |
| przed samogłoskami ‘e’ oraz ‘i’: /ʧ/ | ceva – coś; ciudat – dziwny | |
| D d | /d/ | drum – droga |
| E e | ||
| /e/ | tren – pociąg | |
| /je/ | el – on | |
| /e̯/ | leac – lekarstwo | |
| F f | /f/ | frig – zimno |
| G g | ||
| /g/ | glas – głos | |
| przed samogłoskami ‘e’ oraz ‘i’: /ʤ/ | ger – mróz; ginere – zięć | |
| H h | /h/ | hamal – tragarz |
| I i | ||
| /i/ | intrare – wejście | |
| w sąsiedztwie samogłoski, oraz na początku wyrazu: /j/ | fier – żelazo; ieri – wczoraj | |
| koniec wyrazu: /ʲ/ | București – Bukareszt | |
| Î î | /ɨ/ | în – w |
| J j | /ʒ/ | etaj – piętro |
| K k | /k/ | używane tylko w wyrazach obcego pochodzenia |
| L l | /l/ | lac – jezioro |
| M m | /m/ | formular – forma |
| N n | /n/ | munte – góra |
| O o | ||
| /o/ | om – człowiek | |
| /o̯/ | oaie – owca | |
| P p | /p/ | pod – most |
| R r | /r/ | rută – droga |
| S s | /s/ | soare – słońce |
| Ș ș | /ʃ/ | școală – szkoła |
| T t | /t/ | trup – ciało |
| Ț ț | /ʦ/ | țel – cel |
| U u | /u/ | universitate – uniwersytet |
| V v | /v/ | vapor – statek |
| W w | /v/ | używane tylko w wyrazach obcego pochodzenia |
| X x | /ks/ | excursie – wycieczka |
| Z z | /z/ | zahăr – cukier |
Alfabet rumuński opiera się na alfabecie łacińskim, zawiera również pięć dodatkowych liter. Dawniej istniało aż 12 dodatkowych znaków, stopniowo jednak usuwano je w reformach pisowni.
Gramatyka
edytujIstnieje pięć przypadków: mianownik (nominativ), dopełniacz (genitiv), celownik (dativ), biernik (acuzativ), wołacz (vocativ).
Czasownik
edytujPodobnie jak we wszystkich językach romańskich, również w rumuńskim czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby oraz strony. Standardowy szyk zdania to SVO. Rumuńskie czasowniki podzielone są na cztery grupy koniugacyjne – przynależność czasownika do takiej grupy zależy od końcówki bezokolicznika. Podział na koniugacje jest tylko zwyczajowy, gdyż w obrębie danej grupy istnieje kilka wzorów odmiany.
- pierwsza koniugacja: czasowniki zakończone na –a, jak a da (dać), a cânta (śpiewać), oraz na niedyftongizowane –ea, jak a crea (tworzyć)
- druga koniugacja: czasowniki zakończone na dyftongizowane –ea, jak a putea (móc), a cădea (upadać)
- trzecia koniugacja: czasowniki zakończone na –e, jak a vinde (sprzedawać), a crede (wierzyć)
- czwarta koniugacja: czasowniki zakończone na –i oraz –î, jak a veni (przychodzić), a urî (nienawidzić)
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ a b Maiden 2016 ↓, s. 91.
- ↑ Ethnologue ↓.
- ↑ Loporcaro 2013a ↓, s. 53.
- ↑ Bossong 2016 ↓, s. 68–71.
- ↑ Loporcaro 2013b ↓, s. 114.
- ↑ Maiden 2013 ↓, s. 164.
- ↑ Loporcaro 2013b ↓, s. 150–151.
- ↑ Repetti 2016 ↓, s. 662–663.
- ↑ Drinka 2017 ↓.
- ↑ Bossong 2016 ↓, s. 69.
- ↑ Bentley i Ciconte 2016 ↓, s. 847.
- ↑ Dindelegan 2013 ↓, s. 130.
- ↑ Dindelegan 2013 ↓, s. 136–139.
- ↑ Dworkin 2016 ↓, s. 585.
- ↑ Maiden 2016 ↓, s. 100.
- ↑ Maiden 2016 ↓, s. 102.
- ↑ Maiden 2016 ↓, s. 108–111.
- ↑ Gooskens i in. 2018 ↓.
- ↑ Tomić 2010 ↓, s. 1–3.
- ↑ Tomić 2010 ↓, s. 35–48.
- ↑ 2023-03-03: Mołdawia. Parlament przyjął ustawę uznającą język mołdawski za język rumuński. tvn24.pl, 2023-03-14. [dostęp 2023-03-14]. (pol.).
Bibliografia
edytuj- Ti Alkire, Carol Rosen, Romance Languages: A Historical Introduction, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, ISBN 978-0-52-171784-7.
- Delia Bentley, Francesco Maria Ciconte, Copular and existential constructions, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 847–862, ISBN 978-0199677108.
- Georg Bossong, Classifications, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 63–72, ISBN 978-0199677108.
- Ioana Chitoran, The Phonology of Romanian: A Constraint-Based Approach, Berlin: De Gruyter Mouton, 2002, ISBN 978-3110167665.
- Alexandru Ciorănescu, Dicționarul etimologic român, San Cristóbal de la Laguna: Universidad de la Laguna, 1958–1966.
- Dana Cojocaru, Romanian Grammar, Durham: The Center for Slavic, Eurasian and East European Studies, 2003.
- Gabriela Pană Dindelegan, The Direct Object, [w:] Gabriela Pană Dindelegan (red.), The Grammar of Romanian, Oxford: Oxford University Press, 2013, s. 125–143, ISBN 978-0-19-965592-2.
- Bridget Drinka (red.), The Core and Peripheral Features of the Romance Languages, Cambridge Approaches to Language Contact, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 169–219, DOI: 10.1017/9781139027694.009, ISBN 978-1-139-02769-4 [dostęp 2023-01-26].
- Steven N. Dworkin, Lexical stability and shared lexicon, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 577-, ISBN 978-0199677108.
- Charlotte Gooskens i inni, Mutual intelligibility between closely related languages in Europe, „International Journal of Multilingualism”, 15 (2), 2018, s. 169–193, DOI: 10.1080/14790718.2017.1350185, ISSN 1479-0718 [dostęp 2023-01-26].
- Martin Harris, Nigel Vincent, The Romance Languages, Oxford: Oxford University Press, 1988, ISBN 978-0-19-520829-0.
- József Herman, Vulgar Latin, State College: The Pennsylvania State University Press, 1997, ISBN 0-271-02000-8.
- Michele Loporcaro, Syllable, segment and prosody, [w:] Martin Maiden, John Charles Smith, Adam Ledgeway (red.), The Cambridge History of The Romance Languages, Vol. 1: Structures, Cambridge: Cambridge University Press, 2013a, s. 50–108, ISBN 978-0521800723.
- Michele Loporcaro, Phonological processes, [w:] Martin Maiden, John Charles Smith, Adam Ledgeway (red.), The Cambridge History of The Romance Languages, Vol. 1: Structures, Cambridge: Cambridge University Press, 2013b, s. 50–108, ISBN 978-0521800723.
- Martin Maiden, Morphological persistence, [w:] Martin Maiden, John Charles Smith, Adam Ledgeway (red.), The Cambridge History of The Romance Languages, Vol. 1: Structures, Cambridge: Cambridge University Press, 2013, s. 155–215, ISBN 978-0521800723.
- Martin Maiden, Romanian, Istro-Romanian, Megleno-Romanian, and Aromanian, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 91–125, ISBN 978-0199677108.
- Graham Mallinson, Oana Uță Bărbulescu, Romanian, [w:] Bernard Comrie (red.), The World’s Major Languages, Abingdon-on-Thames: Routledge, 2018, s. 260–276, ISBN 978-1-13-818482-4.
- Olga Mišeska Tomić, Balkan Sprachbund Morpho-Syntactic Features, Dordrecht: Springer, 2010, ISBN 978-90-481-7135-4.
- Peter R. Petrucci, Slavic Features in the History of Rumanian, Monachium: Lincom, 1999, ISBN 978-3-895-86599-2.
- Alexandru Philippide, Istoria limbii române, Bukareszt: Polirom, 2011, ISBN 978-973-46-1892-7.
- Lori Repetti, Palatalization, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 658–668, ISBN 978-0199677108.
- Romanian [online], Ethnologue [dostęp 2023-01-24].