Kreda (okres)

Kreda
145–66 mln lat temu
	PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
	Średnia objętość w atmosferze
Tlenu	ok. 30% obj.
Dwutlenku węgla	ok. 1700 ppm
	Inne uśrednione dane
Temperatura	ok. 18 °C
	Tabela stratygraficzna
poprzedni okres; jura	następny okres; paleogen
	↑ 150% obecnej. Zobacz też: Zawartość tlenu w atmosferze w fanerozoiku ; ↑ 6 × poziom przed rewolucją przemysłową. Zobacz też: Zawartość dwutlenku węgla w atmosferze w fanerozoiku ; ↑ 4 °C różnicy w stosunku do obecnej. Zobacz też: Średnie temperatury w fanerozoiku ;

Kreda – ostatni okres ery mezozoicznej, trwający około 80 milionów lat (od ~145,0 do 66,0 mln lat temu). Kreda dzieli się na dwie epoki: wczesną kredę i późną kredę. W sensie chronostratygraficznym jest systemem dzielącym się na dwa oddziały: kredę dolną i kredę górną.

Nazwa pochodzi od kredy piszącej – skały powszechnie występującej w utworach tego okresu.

Etymologia i historia

Kreda jako odrębny okres została po raz pierwszy wyznaczona przez belgijskiego geologa Jeana d'Omalius d'Halloy w 1822 roku jako Terrain Crétacé^[1], na podstawie warstw w Basenie Paryskim^[2] i nazwana tak ze względu na rozległe pokłady kredy (węglanu wapnia osadzonego ze względu na obecność skorup morskich bezkręgowców, głównie kokolitów), występujące w górnej kredzie Europy Zachodniej. Nazwa kredy pochodzi od łacińskiego creta, oznaczającego kreda^[3]. Alcide d’Orbigny w 1840 roku podzielił francuską kredę na pięć étages (jednostek stratygraficznych): neokomian, aptian, albian, turonian i senonian, dodając później urgonian między neokomianem a aptianem oraz cenomanian między albianem a turonianem^[4].

Stratygrafia

Podstawowymi skamieniałościami przewodnimi są amonity, a w kredzie górnej także małże inoceramy, belemnity i otwornice. Okres/system kredowy dzieli się na epoki/piętra^[5]:

Górna/Późna kreda
mastrycht	(72,1 ± 0,2 – 66,0 mln lat temu)
kampan	(83,6 ± 0,2 – 72,1 ± 0,2 mln lat temu)
santon	(86,3 ± 0,5 – 83,6 ± 0,2 mln lat temu)
koniak	(89,8 ± 0,3 – 86,3 ± 0,5 mln lat temu)
turon	(93,9 – 89,8 ± 0,3 mln lat temu)
cenoman	(100,5 – 93,9 mln lat temu)

Dolna/Wczesna kreda
alb	(~113,0 – 100,5 mln lat temu)
apt	(~125,0 – ~113,0 mln lat temu)
barrem	(~129,4 – ~125,0 mln lat temu)
hoteryw	(~132,9 – ~129,4 mln lat temu)
walanżyn	(~139,8 – ~132,9 mln lat temu)
berrias	(~145,0 – ~139,8 mln lat temu)

Ogólne

W kredzie panował bardzo ciepły i dość wilgotny klimat. Nawet na biegunie średnia roczna temperatura wynosiła około 4 °C, zimą raczej nie spadając poniżej zera. Pod koniec wczesnej kredy zaczęła się największa w dziejach Ziemi transgresja, przez co w późnej kredzie poziom oceanów był wyższy od współczesnego o ponad 200 metrów. Znaczna część lądów uległa zalaniu, powstały liczne płytkie morza epikontynentalne. Istniały już dobrze rozwinięte oceany Atlantyk i Indyjski, choć były jeszcze znacznie węższe niż obecnie. Pod koniec kredy zaczęły się intensywne ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej, doprowadzając do sfałdowania i częściowego wypiętrzania osadów wcześniejszych mórz. Powstały wtedy m.in. płaszczowiny Tatr.

Flora

Wśród morskiej flory kokolity, jednokomórkowe glony występowały masowo (zwłaszcza w późnej kredzie). Ich szczątki są istotnym składnikiem wielu odmian wapieni, w tym kredy piszącej, służąc do datowania.

We wczesnej kredzie pojawiły się pierwsze rośliny okrytonasienne, które w późnej kredzie stały się podstawowym składnikiem flory lądowej. Przez cały okres powszechne były rośliny iglaste, zwłaszcza araukarie i zastrzaliny. Inne rośliny nagonasienne, liściaste miłorzębowe, sagowce i wymarłe w późnej kredzie benetyty, były we wczesnej kredzie pospolite nim podupadły. We wczesnej kredzie wyginęły ostatnie paprocie nasienne. Rośliny zarodnikowe występowały prawie wyłącznie jako formy zielne, zwłaszcza pospolite były paprocie. Ostatnie drzewiaste paprocie zanikły.

Fauna

W kredzie doszło do bardzo bujnego rozwoju pierwotniaków, zwłaszcza istotne skałotwórczo i stratygraficznie są otwornice, w tym pierwsze gatunki planktoniczne. Na przełomie jury i kredy bardzo rozpowszechnione były inne jednokomórkowe pierwotniaki – kalpionelle budujące niektóre wapienie i używane w datowaniu skał. Wśród bezkręgowców żyjących na dnie szczególnie liczne były małże, w tym bardzo ważny stratygraficznie rodzaj Inoceramus. Niektóre małże o nietypowych kształtach rogu, tzw. rudysty tworzyły struktury rafopodobne. Pospolite były także ramienionogi, gąbki i ślimaki. W toni wodnej mórz dominowały amonity. Dość licznie pojawiły się wtedy amonity o nietypowych kształtach – heteromorfy (np. rodzaj Scaphites), czasami też formy gigantyczne (do 2,5 m). Drugą podstawową grupą nektonicznych bezkręgowców były belemnity.

W kredzie nastąpił szybki rozwój współcześnie dominującej grupy ryb – Teleostei, ale jednocześnie co najmniej równie pospolite były rekiny. Natomiast ryby kostnochrzęstne i przejściowce podupadły.

We wczesnej kredzie w Australii rozwinęły się wielkie, dochodzące do 5 m długości i 0,5 tony płazy tarczogłowe. Jednak pod koniec tej epoki wyginęli ostatni światowi przedstawiciele tej grupy. Kreda jest, wraz z jurą, nazywana wiekiem gadów. W morzach przez cały okres żyły plezjozaury^{[potrzebny przypis]}, we wczesnej kredzie dość częste były ichtiozaury, które jednak wyginęły na początku późnej kredy, pod koniec cenomanu^[6]. W kredzie późnej morza zdominowała nowo powstała grupa morskich jaszczurek – mozazaurów, z których największe gatunki przekraczały 20 metrów długości. Pospolite były także morskie krokodyle sięgające 17 metrów długości i wielkie żółwie. Występowały także mniejsze krokodyle i żółwie słodkowodne.

Doszło do rozkwitu gadów latających, zwłaszcza pterodaktyli, z których największe osobniki szacuje się na 12 metrów rozpiętości skrzydeł. Natomiast ramforynchy były rzadsze.

Na lądzie dominowały dinozaury. Szczególny rozkwit przechodziły dinozaury ptasiomiedniczne, w tym nowo powstałe dinozaury rogate (np. Triceratops) i dinozaury kaczodziobe, tworzące największe wśród dinozaurów stada (do 10 tysięcy osobników) i kolonie lęgowe. W kredzie doszło też do maksymalizacji drapieżnych teropodów, m.in. północnoamerykańskiego Tyrannosaurus i gobijskiego Tarbosaurus. Istniały też wielkie zauropody, ale były rzadsze niż w jurze.

W kredzie powoli ewoluowały ssaki, w tym pierwsze torbacze i łożyskowce, niemniej jednak była to grupa marginalna.

Wymieranie kredowe

Osobny artykuł: Wymieranie kredowe.

Kreda skończyła się jednym z pięciu największych masowych wymierań w historii. Wymarły m.in. amonity, belemnity, mozazaury, plezjozaury, pterozaury, wszystkie dinozaury oprócz ptaków.

Zobacz też

Przypisy

↑ Annales des mines, ou Recueil de mémoires sur l'exploitation des mines, et sur les sciences qui s'y rapportent, Chez Treuttel et Wurtz, 1822 [dostęp 2022-12-05] (fr.).
↑ Sovetskaya Enciklopediya [Wielka Encyklopedia Sowiecka] (ros.) (3. ed.). Moscow: Sovetskaya Enciklopediya. 1974. vol. 16, s. 50.
↑ Glossary of Geology (3rd ed.). Washington, D.C.: American Geological Institute. 1972. s. 165.
↑ J.G.J.G. Ogg J.G.J.G., L.A.L.A. Hinnov L.A.L.A., C.C. Huang C.C., Cretaceous, Elsevier, 2012, s. 793–853, DOI: 10.1016/b978-0-444-59425-9.00027-5,, ISBN 978-0-444-59425-9 [dostęp 2022-12-05] (ang.).
↑ International Stratigraphic Chart. International Comission on Stratigraphy, styczeń 2015. [dostęp 2015-04-10]. (ang.).
↑ V.V. Fischer V.V. i inni, Extinction of fish-shaped marine reptiles associated with reduced evolutionary rates and global environmental volatility, „Nature Communications” (7, 10825), 2016 .

Bibliografia

WłodzimierzW. Mizerski WłodzimierzW., StanisławS. Orłowski StanisławS., Geologia historyczna dla geografów, PWN, 2005 .

Linki zewnętrzne

ICS-Chart/Time Scale. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii. [dostęp 2015-08-28]. (ang.).
Ronald Blakey: Late Cretaceous (90 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
Ronald Blakey: late Early Cretaceous (105 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
Ronald Blakey: Early Cretaceous (120 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
Mapy paleogeograficzne dla kredy w Kazmin V. G. i Natapov L. M.: The paleogeographic atlas of northern Eurasia. Institute of Tectonics of the Lithospheric Plates, Russian Academy of Natural Sciences, 1998. [dostęp 2018-11-29]. Część 2.1 Legenda

← mln lat temu

Kreda

Prekambr

←4,6 mld

541

485

443

419

359

299

252

201

145

66

23

2

[1] 150% obecnej. Zobacz też: Zawartość tlenu w atmosferze w fanerozoiku

[2] 6 × poziom przed rewolucją przemysłową. Zobacz też: Zawartość dwutlenku węgla w atmosferze w fanerozoiku

[3] 4 °C różnicy w stosunku do obecnej. Zobacz też: Średnie temperatury w fanerozoiku

[4] Annales des mines, ou Recueil de mémoires sur l'exploitation des mines, et sur les sciences qui s'y rapportent, Chez Treuttel et Wurtz, 1822 [dostęp 2022-12-05] (fr.).

[5] Sovetskaya Enciklopediya [Wielka Encyklopedia Sowiecka] (ros.) (3. ed.). Moscow: Sovetskaya Enciklopediya. 1974. vol. 16, s. 50.

[6] Glossary of Geology (3rd ed.). Washington, D.C.: American Geological Institute. 1972. s. 165.

[7] J.G.J.G. Ogg J.G.J.G., L.A.L.A. Hinnov L.A.L.A., C.C. Huang C.C., Cretaceous, Elsevier, 2012, s. 793–853, DOI: 10.1016/b978-0-444-59425-9.00027-5,, ISBN 978-0-444-59425-9 [dostęp 2022-12-05] (ang.).

[ICS2015-8] International Stratigraphic Chart. International Comission on Stratigraphy, styczeń 2015. [dostęp 2015-04-10]. (ang.).

[9] V.V. Fischer V.V. i inni, Extinction of fish-shaped marine reptiles associated with reduced evolutionary rates and global environmental volatility, „Nature Communications” (7, 10825), 2016 .

[a]

[b]

[c]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]