Kultura halsztacka

Kultura halsztacka – kultura archeologiczna epoki żelaza, rozwijająca się w latach 800-450 p.n.e.

Chronologia, geneza i zanik

Nazwa pochodzi od eponimicznego stanowiska Hallstatt, leżącego w Alpach Salzburskich, w krainie Salzkammergut, w Austrii, w której w II poł. XIX wieku odkryto wielkie cmentarzysko. Kultura halsztacka występowała w dwóch zespołach:

zachodniohalsztacka (późniejsza Magna Germania);
wschodniohalsztacka (iliryjska i tracka).

Zabytki kultury halsztackiej datowane są począwszy od 800 p.n.e. do 450 p.n.e. na zachodnim obszarze występowania oraz 350/300 p.n.e. na Wschodzie. Według systemu chronologicznego Paula Reineckego wyróżnia się halsztat C (HaC do 600 p.n.e.) oraz halsztat D (HaD do 450 p.n.e.).

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Kultura halsztacka, początkowy podział na grupę zachodnią i wschodnią

Stanowiska kultury zachodniohalsztackiej obejmowały wschodnią Francję, Niemcy i Szwajcarię, a zabytki nawiązywały do kultury pól popielnicowych epoki brązu. Natomiast stanowiska kultury wschodniohalsztackiej obejmowały: Bośnię, Hercegowinę, Siedmiogród, Słowację i wschodnie Alpy. Graniczyły one: od północy ze stanowiskami kultury nordyjskiej, od wschodu łużyckich, urn domkowych, vekerzug, basarabii, od południa ze stanowiskami kultur gollasecca, melaun, este oraz z koloniami greckimi, od zachodu ze stanowiskami katalońskiej kultury pól popielnicowych.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Ludność tej kultury wytwarzała charakterystyczne naczynia z blachy brązowej – situle, często starannie i bogato dekorowane. Ornament przedstawiał sceny wojenne i ceremonialne, świat kultu, zachowania religijne oraz sceny z życia codziennego.

Charakterystyczne było też garncarstwo. Wytwarzano ceramikę ręcznie, z ornamentem geometrycznym malowanym czarną i brunatną farbą na czerwonym tle. Charakterystyczna była też ceramika o powierzchniach grafitowanych. Były to naczynia duże, dwustożkowate z rozchylonym wylewem i guzami na brzuścu (nawiązania do ceramiki gawskiej).

Osadnictwo

Występowały silnie ufortyfikowane osiedla, które wyrastały z tradycji wielkich grodów epoki brązu. Osiedla te uważane są przez archeologów za siedziby lokalnych władców. Pełniły również rolę centrów gospodarczo-handlowo-społeczno-religijnych. Gród posiadał potężne kamienno-drewniane mury i wały, a w najwyższej części była potencjalna siedziba władcy oraz świątynia. Przykładem osiedli może być Heuneburg oraz gród w Smolenicach Molpír.

Obrządek pogrzebowy

Ludność stosowała obrządek birytualny. Nierzadko zdarzało się, iż w jednym grobie mamy do czynienia z kremacją oraz inhumacją. Zmarłych wyposażano w zależności od pozycji społecznej. Pochówki arystokracji miały postać wielkich kurhanów o około 50 m średnicy zawierały południowoeuropejskie przedmioty luksusowe (najsłynniejszy krater z grobu książęcego w Vix, naczynia libacyjne, komplety oporządzenia wojennego, metalową i glinianą zastawę i elementy umeblowania. Najlepszym przykładem grobu arystokracji jest grób w Hochdorf. Skromnie wyposażano wojowników: broń w postaci długich mieczy ze zdobionymi rękojeściami umieszczanymi w pochwach zakończonymi charakterystycznie rozchylonymi „wąsami”, a także włócznie, zapinki, szpile, bransolety, klamry od pasa oraz elementy uździenicy. Do grobów składano także narzędzia (płaskie siekierki, noże o sierpikowatym ostrzu i sierpy) oraz ceramikę i naczynia brązowe.

Wierzenia

Wierzenia ilustruje najpewniej ornamentyka ornitomorficzna, uosabiająca wędrówkę pierwiastka duchowego uwolnionego podczas kremacji.

Gospodarka i społeczeństwo

Ludność owej kultury trudniła się hodowlą oraz rolnictwem. Specjalizowała się również w eksploatacji, przeróbce i dystrybucji soli (Hallstatt). Obserwujemy wyraźny rozwój produkcji rzemieślniczej oraz obróbki metali. Poświadczone są dalekosiężne kontakty handlowe, co wiąże się z przebieganiem przez tereny halsztackie licznych szlaków handlowych, w tym bursztynowego. Wydarzenia polityczne i gospodarcze (bogacenie się na handlu solą) mogły być przyczyną rozwoju wyższej klasy, czego dowodzą bardzo bogato wyposażone pochówki.

Zobacz też

Bibliografia

Prahistoria Ziem Polskich, tom IV pod redakcją W. Hensla Wydawnictwo PAN, Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, 1979.
Pradzieje ziem polskich, tom I cz. 2 Epoka Brązu i początki Epoki Żelaza pod redakcją Kmiecińskiego, wyd. PWN Warszawa-Łódź 1989.
Wielka Historia Polski, tom I Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Piotr Kaczanowski, Janusz K. Kozłowski, wyd. Fogra, Kraków 1998.
Od neolityzacji do początków epoki brązu przemiany kulturowe w międzyrzeczu Odry i Dniepru VI i II tys. przed Chr. – praca zbiorowa pod redakcja Janusza Czebreszuka, Mikoly Kryvalceviča, Przemysława Makarowicza, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Instytut Prahistorii. Poznań: Wyd. Poznańskie, 2001.
Encyklopedia historyczna świata tom I: Prehistoria, praca zbiorowe, opracowanie naukowe prof. Dr hab. Janusz K. Kozłowski, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
Kultura pradziejowa na ziemiach Polski zarys, Jerzy Gąssowski, PWN, Warszawa 1985.
Wielka historia świata t. 2, Stary i nowy świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego (red.) Joachim Śliwa, Kraków 2005.