Wikipedia

Macellum

starożytne targowisko miejskie, rzymskie hale targowe

Macellum (od stgr. μάκελλον mákellon; lm macella) – w starożytności zamknięte targowisko miejskie, rodzaj hal targowych przeznaczonych głównie do sprzedaży artykułów żywnościowych, typowy dla kultury rzymskiej.

Centralny plac dużego macellum w prowincjonalnej Gerazie z widocznym basenem rybnym pośrodku

Nazwa ta była pochodzenia fenickiego i została przez Rzymian zapożyczona od Kartagińczyków w okresie ożywionych kontaktów handlowych jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny punickiej[1].

Cechy typowe

edytuj
 
Hale targowe w afrykańskim Leptis Magna

W przeciwieństwie do otwartego placu targowego (forum) była to kryta hala targowa okolona portykami, na który otwierały się sklepy[2]. Macella budowano na regularnym planie (np. prostokąta), z zewnętrznymi murami otoczonymi od wewnątrz portykami, pod którymi mieściły się sklepy (tabernae) oraz składy towarów. Pośrodku powstałego dziedzińca często lokowano wieloboczny pawilon dla handlu rybami[3], lub krągłe budowle handlowe (tolosy). Umieszczano tam również tzw. ponderarium, gdzie przechowywano niezbędne wzorce aktualnych miar i wag[4]. W macellum handlowano przede wszystkim mięsem (jatki) i żywcem, rybami, warzywami, lecz także delikatesami, sprzedawano też wyroby rzemiosła i drobnego przemysłu[2]. Niekiedy przygotowywano również na miejscu posiłki (w gospodzie zwanej thermopolium) i wynajmowano kucharzy na organizowane przyjęcia domowe[5]. W niewielkim macellum małoazjatyckiego Aizanoi na wewnętrznych ścianach umieszczono nawet wykaz obowiązujących ówcześnie cen, datowany na 302 rok i najwidoczniej będący kopią edyktu o cenach maksymalnych wydanego przez cesarza Dioklecjana[6].

Wcześniejsze podobne budowle z czasów hellenistycznych znane są z Magnezji, Priene i Miletu[3]. Z czasów rzymskich wykopaliska odsłoniły macella w Puteoli, Pompejach (najlepiej zachowane), Ostii, w północnym prowincjonalnym Aquincum, w małoazjatyckich Perge, Efezie, Sagalassos, Kremnie, w afrykańskich Leptis Magna (dwa), Cuicul, Thamugadi, Thugga i Thuburbo Maius czy w bliskowschodniej Gerazie[5][3] i innych.

Rozwój struktury

edytuj
 
Macellum w italskim Puteoli

Pierwszorzędną cechą macellum było zaistnienie jako stałego targowiska aprowizacyjnego, co zdaniem historyków gospodarki antycznej stanowiło istotny postęp w porównaniu z wcześniejszymi jarmarkami (nundinae), urządzanymi co 9 dni (skąd ich nazwa)[7]. Mieszkańcom Rzymu za targowisko początkowo służył otoczony sklepami plac zwany forum, o regularnym planie przejętym z greckiej (jońskiej) agory, lecz w miarę przejmowania roli miejsca ogólnych zgromadzeń, odpowiednio malała jego rola handlowa[8]. Zgodne to było z zawartymi w Polityce (VII 11,2) wskazaniami Arystotelesa o stworzeniu rynków oddzielnych dla zaopatrzenia i politykowania[5], co zakładało przemianę typowego rynku włościańskiego w publiczny plac miasta. Wraz ze stopniowym przemieszczaniem placów targowych w pobliże Tybru (targ warzywny, targ zwierzęcy – Forum Boarium)[a], przemianie takiej podlegał też np. powstały samoistnie główny rynek Rzymu – Forum Romanum, na którym długo utrzymywano targ rybny, a dopiero w II wieku p.n.e. ostatecznie zlikwidowano kramy z żywnością[9]. Podobnie stało się na forum pompejańskim, gdzie targowisko później usytuowano na jego przeciwległym końcu – dla wygody handlujących i dla uniknięcia nieuchronnego zanieczyszczania placu odpadkami[10].

Macella Rzymu

edytuj
 
Sesterc Nerona z wyobrażeniem Macellum Magnum

Handel żywnością skupiał się z reguły w centrum miasta[b]. W Rzymie mniejsze targowiska otwarte nadal nosiły nazwę forum, jak np. targ rybny, bydła, warzyw (forum piscatorium, forum boarium, forum olitorium)[11]. W samym Wiecznym Mieście powstawało kilka zamkniętych targowisk w przeznaczonych na to budowlach.

Najstarsze z nich – Macellum Antiquum, spalone w 210 p.n.e., odbudowane zostało w 179 p.n.e.[3] na wschód od Forum Romanum[12]. Wskutek ubytku mieszkańców w reprezentacyjnym centrum Wiecznego Miasta[4], za panowania Augusta zastąpiono je wybudowanym w 7 p.n.e.[3] na Eskwilinie (w sąsiedztwie ogrodów Mecenasa)[12] Macellum Liviae[4]. Kolejnym okazałym przybytkiem było wzniesione w 59 r. za Nerona Macellum Magnum na wzgórzu Celius[12][4], utrwalone na ówczesnych monetach jako kolista budowla na placu okolonym portykiem[3].

Do najokazalszych należało późniejsze pięciopoziomowe macellum wybudowane na polecenie Trajana[c] i usytuowane na północny zachód od jego forum, którego odsłanianie włoscy archeolodzy (Corrado Ricci) ostatecznie zakończyli w 1932 roku[13]. Nacechowane odmiennym układem architektonicznym, wzniesione zostało na planie półkolistym, a budowlę tworzyły spiętrzone tarasowate kondygnacje z szeregami otwartych przybytków handlowych[2]. Według ustaleń badaczy mieściła ona łącznie 150 sklepów z ich wyraźnie rozplanowanym podziałem. W części parterowej, o płytkich pomieszczeniach, handlowano zapewne owocami i kwiatami, na pierwszym piętrze z arkadową loggią, w długich, sklepionych salach składowano wino i oliwę, a na dwóch wyższych poziomach sprzedawano rzadsze artykuły importowane (tzw. pipera). Czwarte piętro zajmowały biura rozdawnictw cesarskich (stationes arcariorum) dla najuboższych, podczas gdy na najwyższym poziomie mieściły się baseny targu rybnego, zaopatrywane w wodę słodką z miejskich akweduktów albo morską, sprowadzaną z niedalekiej Ostii[13]. Z budowli, która w planie urbanistycznym Apollodora z Damaszku miała stanowić zaplecze handlowe Forum Trajana, przetrwała targowa eksedra uważana za najlepiej zachowany obiekt architektury z czasów tego cesarza[14].

Macella italskie – Pompeje

edytuj
 
Fragment pompejańskiego macellum (wzdłuż kolumnady forum) z widocznymi wejściami do sklepów od ulicy

Przykład italskiego macellum prowincjonalnego stanowi dobrze zachowane targowisko w Pompejach odsłonięte spod lawy i popiołów po wielkiej erupcji wulkanicznej (79 n.e.). Pierwotnie handel ten umiejscowiony był na głównym forum miasta, które początkowy kształt nieregularny (jak w innych miastach samnickich) zamieniło najpóźniej w II wieku p.n.e. na typowy plac prostokątny, otoczony (podobnie jak rynki greckie) kolumnadą, za którą rozmieściły się sklepy i kramy[15]. Jednak wzorem dla późniejszej budowli były rzymskie macella Liwii i Nerona. Na znacznej, odgraniczonej portykiem przestrzeni pomieszczono nie tylko sklepy i kramy z jarzynami i owocami, lecz także kantor wymiany pieniędzy, miejsca dla prowadzenia licytacji, kaplice bóstw opiekuńczych oraz siedzibę kolegium kapłanów kultu Augusta. Środek zajmowała nieduża, nakryta kopułowo, dwunastoboczna budowla kolumnowa (tolos) ze zbiornikiem wodnym i z kanalizacją odprowadzającą do ścieku miejskiego; było to miejsce najwidoczniej przeznaczone do handlu rybami i mięczakami, co potwierdziło znalezisko wagi do ich odważania[16][17].

Do pompejańskich hal prowadziły trzy wejścia; główne – od strony okazałej fasady południowej, z marmurowym dwurzędowym portykiem zdobionym posągami, oraz dwa inne – od strony północnej i południowo-wschodniej, z niszą poświęconą geniuszowi tego miejsca. Natomiast pomieszczenia dwóch sal od północy poświęcone były kultowi cesarskiemu[17]. Stanowiły rodzaj kaplicy z posągami panujących, gdzie w niszach umieszczono 4 statuy (z których przetrwały dwie)[18].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Należało też do nich Velabrum – rozległe targowisko położone w dolinie nad Tybrem, obok Forum Boarium, pomiędzy Palatynem a Kapitolem (Mała encyklopedia kultury antycznej, dz. cyt., s. 778).
  2. ↑ Jako hale targowe wykorzystywano początkowo nawet wnętrza bazylik sądowych przy forum (Janina Żuławska: Kupiec i żeglarz w starożytnej Grecji i Rzymie. Warszawa: PWN, 1956, s. 38).
  3. ↑ Istnieje przypuszczenie, że zamiarem cesarza na przykładzie tego obiektu było scentralizowanie działalności handlowej dla jej lepszego kontrolowania. Jednakże to zawłaszczanie handlu przez zbiurokratyzowaną administrację cesarską z biegiem czasu doprowadziło do paraliżowania życia gospodarczego państwa (J.-C. Fredouille: Słownik cywilizacji rzymskiej, dz. cyt., s. 270).

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael Crawford: Rzym w okresie republiki. Warszawa:Prószyński i S-ka, 1992, s. 59.
  2. ↑ a b c J.-C. Fredouille: Słownik cywilizacji rzymskiej. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 1996, s. 270.
  3. ↑ a b c d e f Słownik kultury antycznej. Grecja – Rzym. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1988, s. 272.
  4. ↑ a b c d Wielka encyklopedia PWN. T. 16. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 363.
  5. ↑ a b c Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike. T. 3. München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1979, kol. 849.
  6. ↑ Aizanoi w The Princeton Encyclopedia of Classical Sites. Princeton: Princeton University Press, 2017.
  7. ↑ Philippe Lévy: L’Économie antique. Paris: Presses Universitaires de France, 1969, s. 61-62.
  8. ↑ Gilbert Charles-Picard: Sztuka rzymska. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1975, s. 88.
  9. ↑ Anna Sadurska: W cieniu Panteonu. O sztuce starożytnego Rzymu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1965, s. 76.
  10. ↑ G. Charles-Picard: Sztuka rzymska, dz. cyt., s. 90.
  11. ↑ L. Zerbini: Starożytne miasto rzymskie, dz. cyt., s. 97.
  12. ↑ a b c Mała encyklopedia kultury antycznej A–Z. Warszawa: PWN, 1983, s. 437.
  13. ↑ a b J. Carcopino: Życie codzienne w Rzymie w okresie rozkwitu cesarstwa. Warszawa: PIW, 1966, s. 18.
  14. ↑ Elżbieta Makowiecka: Sztuka Rzymu. Od Augusta do Konstantyna. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2023, s. 87.
  15. ↑ Michael Grant: Miasta Wezuwiusza. Warszawa: PIW, 1986, s. 68
  16. ↑ Michael Grant: Miasta Wezuwiusza, dz. cyt., s. 232-233
  17. ↑ a b Robert Étienne: Życie codzienne w Pompejach. Warszawa: PIW, 1971, s. 152-153.
  18. ↑ Robert Étienne: Życie codzienne w Pompejach, dz. cyt., s. 131, 185.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Macellum&oldid=73165155”
  NODES
admin 1