Wikipedia

Manat afrykański

gatunek ssaka

Manat afrykański (Trichechus senegalensis) – gatunek ssaka wodnego z rodziny manatowatych (Manatidae), rzędu brzegowców, żyjący na pograniczu środowiska morskiego i słodkowodnego, roślinożerny. Spotykany w wodach przybrzeżnych Afryki zachodniej oraz rzekach wpadających do Oceanu Atlantyckiego w tym rejonie. Jest to najsłabiej zbadany przedstawiciel rzędu brzegowców. Ciało ma pokryte pomarszczoną, szarobrązową skórą z nielicznymi włosami. Osiąga długość ponad 3,5 m i masę około 500 kg. Jest gatunkiem chronionym na całym obszarze występowania. Został umieszczony na liście załącznika II CITES jako gatunek narażony.

Manat afrykański
Trichechus senegalensis
Link, 1795[1]
Ilustracja
manaty afrykańskie z wrocławskiego Afrykarium
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

brzegowce

Rodzina

manatowate

Rodzaj

manat

Gatunek

manat afrykański

Synonimy
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[10]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Taksonomia

edytuj

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1795 roku niemiecki przyrodnik Johann Heinrich Friedrich Link nadając mu nazwę Trichechus senegalensis[1]. Miejsce typowe to Senegal[11][12][13]. Formalnie nie wyznaczono żadnego okazu typowego[14].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten gatunek za monotypowy[13].

Etymologia

edytuj
  • Trichechus: gr. θριξ thrix, τριχος trikhos ‘włosy’; εχω ekhō ‘mieć, posiadać’[15].
  • senegalensis: Senegal, być może od słowa sunu gaal oznaczającego w języku wolof ‘nasz kajak’; nazwa powstała w wyniku nieporozumienia między miejscową ludnością a wczesnymi portugalskimi odkrywcami płynącymi rzeką Senegal[16].

Morfologia

edytuj

Długość ciała do 350 cm; masa ciała 460 kg[17][18]. Manaty afrykańskie mają budowę ciała typową dla przedstawicieli swojego rzędu. Jako zwierzęta wyłącznie wodne przystosowały się do tego środowiska. Nie mają tylnych kończyn, a ogon i przednie kończyny przekształcone są w płetwy. U niektórych osobników na przednich płetwach występują 3 lub 4 paznokcie[19].

Ciało pokryte jest pomarszczoną, szarobrązową skórą z nielicznymi włosami. Na osobnikach żyjących w wodach morskich mogą czasem osiedlać się wąsonogi[19]. Dorosłe manaty mają jedynie zęby trzonowe, ułożone w rzędach. W każdym rzędzie jest od 5 do 7 zębów, które stopniowo wypadają i są zastępowane przez nowe, tak jak u wszystkich przedstawicieli rzędu brzegowców[20]. Nowo narodzone manaty afrykańskie mają 2 szczątkowe siekacze, które z czasem tracą[19]. Na wargach znajdują się sztywne szczeciny.

Ewolucja

edytuj
Osobny artykuł: Ewolucja brzegowców.

Wspólny przodek manata afrykańskiego, karaibskiego i rzecznego występował w wodach przybrzeżnych Ameryki Południowej. Podczas pliocenu bądź plejstocenu jedna z grup zwierząt przekroczyła Ocean Atlantycki i dała początek obecnemu gatunkowi[21]. Brak jest danych kopalnych na temat występowania manata afrykańskiego. Jedyne informacje pochodzą z kenozoiku[22].

Występowanie

edytuj

Zamieszkuje płytkie wody przybrzeżne zachodniej Afryki. Manaty afrykańskie wybierają środowiska zbliżone do manata karaibskiego. Przemieszczają się między obszarami morskimi, estuariami i siedliskami słodkowodnymi. Zasięg gatunku ogranicza temperatura wody – manaty afrykańskie rzadko się spotyka w wodach o temperaturze poniżej 18 °C[21]. Północną granicę występowania tego gatunku wyznacza rzeka Senegal, zaś południową rzeka Kuanza w Angoli[23]. Manaty afrykańskie często wędrują w górne biegi rzek, w których żyją – np. w rzece Niger można je spotkać nawet na terenie Mali. Wędrują aż do miejsc, gdzie katarakty bądź bystrza uniemożliwiają dalszą wędrówkę. W okresach suszy zatrzymują się na dłużej w większych jeziorach, takich jak Léré czy de Tréné[24].

W wyniku budowy zapory na rzece Wolta powstało jezioro Wolta, w którym jedna z populacji manata afrykańskiego została odcięta od morza. Druga odcięta populacja występuje na obszarze wewnętrznej delty Nigru, w odległości 2000 km od morza. Jest to najbardziej oddalone od morza miejsce występowania manata afrykańskiego[10]. Inne odcięte od morza populacje występują w rzekach Logon i Szari. Nie ma danych na temat występowania manatów w jeziorze Czad[10]. Na obszarach morskich wędrują głównie na płyciznach, w obszarach namorzynów. Można je spotkać także w rejonie archipelagu Bijagos, 75 km od wybrzeży Gwinei Bissau[10]. Według niektórych badaczy manat afrykański zdaje się unikać słonej wody[21].

Brak jest dokładnych danych o liczebności manata afrykańskiego. Szacuje się ją na kilka do kilkunastu tysięcy osobników[25][21]. Nie wyodrębniono podgatunków manata afrykańskiego. Przeprowadzone badania nad genetyką tego gatunku wykazały niewielką zmienność między populacjami żyjącymi na różnych obszarach[26].

Zachowanie

edytuj

Żywią się roślinnością w każdym ze środowisk, w których występują[27]. Występowanie przedstawicieli tego gatunku nie jest ograniczone zasięgiem traw morskich, gdyż prawdopodobnie nie stanowią one istotnego składnika ich diety. Ze względu na mętną wodę, w której żyją manaty, uważa się, że żywią się głównie roślinnością częściowo zanurzoną lub wystającą ponad powierzchnię wody. Świadczyć o tym może także budowa pyska tych zwierząt[27]. Główne gatunki roślin, które są zjadane przez manaty, to siewki różnych gatunków Rhizophora, hiacynty wodne (Eichhornia crassipes) oraz Paspalum vaginatum[28]. Dorosły osobnik spożywa w ciągu roku około 8000 kg roślin. Średni czas pomiędzy oddechami wynosi od 2 do 4 minut, a w trakcie nurkowania – 6 minut, choć wykazano, że osobniki tego gatunku są w stanie wstrzymać oddech na 18 minut. Rzadko przepływają długie dystanse, jednak potrafią przepłynąć do 42 km w ciągu 24 godzin. Wypoczywają zazwyczaj za dnia w lagunach, nad brzegami rzek oraz między korzeniami nadrzecznych i nadmorskich drzew. Przeciętna długość życia manata afrykańskiego nie jest znana. Szacuje się, że zwierzęta te mogą żyć dłużej niż 60 lat[19].

Ich głównym wrogiem jest człowiek[22], choć czasem atakowane są i zjadane przez krokodyle. Badania przeprowadzone w Gwinei Bissau dowiodły, że najwięcej manatów afrykańskich ginie tam w wyniku zaplątania się w sieci rybackie (około 72%), a jedynie 13% w wyniku polowań. W skali całego gatunku największym zagrożeniem są jednak te drugie[23].

Manaty bywają uważane za szkodniki. Zdarza się, że żerują one na polach ryżowych. Pomimo działań zapobiegawczych rzadko udaje się ochronić przed nimi zbiory. Niszczenie pól zdarza się wyłącznie w porze deszczowej (sierpień i październik). Innym polem konfliktu z człowiekiem jest niszczenie sieci rybackich – w 81% przypadków zaplątania się w sieci manaty niszczą je. Przypuszcza się, że prowadzą nocny tryb życia – żerowanie na polach ryżowych obserwowano o tej porze doby[23][21].

Pośrednim zagrożeniem dla manatów jest niszczenie siedlisk: budowa zapór na rzekach, wycinanie namorzynów na opał, przekształcanie delt w pola ryżowe oraz zamulanie lagun i rzek w wyniku zwiększonej erozji w górnych biegach rzek[25][10].

Manat afrykański jest zazwyczaj samotnikiem, dość często można jednak spotkać matkę z młodymi lub niewielkie stada liczące od 3 do 15 osobników (najczęściej jednak są to grupy rodzinne liczące 4-6 osobników). Zachowania rozrodcze są słabo zbadane – prawdopodobnie samica kopuluje z kilkoma samcami[19]. W trakcie godów osobniki rozpryskują wodę płetwami i obracają się w niej, aby przyciągnąć uwagę potencjalnego partnera. Podejrzewa się, że zwierzęta te mogą rozmnażać się przez cały rok, choć wiele lokalnych populacji preferuje okres między czerwcem, a wrześniem. Do porodu dochodzi w płytkich lagunach[21]. Zwykle rodzi się 1 młode, które w momencie urodzenia mierzy od 1 do 1,05 m długości[29].

Ochrona i edukacja

edytuj

Manat afrykański jest gatunkiem chronionym na całym obszarze występowania. Został umieszczony na liście załącznika II CITES jako gatunek narażony. Ze względu na trudności w dostępie do terenów jego występowania ochrona tego gatunku respektowana jest w niewielkim stopniu[10]. Na terenie niektórych krajów, w których żyją manaty, prowadzone są badania i podejmuje się działania z zakresu ochrony biernej i czynnej (w formie rozmnażania w niewoli i reintrodukcji na terenie parku narodowego Djoudj w Senegalu)[10]. Brak jednak informacji o rozmnożeniu manata afrykańskiego w niewoli[22]. Na terenie niektórych krajów organizacje pozarządowe włączają ludność lokalną w czynną ochronę manatów. W Senegalu organizacja Océanium koordynuje przenoszenie manatów z obszarów odciętych zaporami rzecznymi do wód otwartych[30][31].

 
Manat afrykański w oceanarium w japońskim Toba

W 2008 na terenie Senegalu, Gwinei – Bissau, Wybrzeża Kości Słoniowej, Kamerunu i Gabonu wydano książkę zatytułowaną Mieux connaître le Lamantin ouest africain Trichechus senegalensis (pol. Poznaj lepiej manata afrykańskiego). Książka jest przeznaczona dla uczniów szkół podstawowych i ma na celu poprawienie wiedzy na temat tego gatunku w krajach, w których występuje[32].

W 1996 roku japońskie oceanarium w Toba pozyskało parę manatów z rzeki Geba w Gwinei Bissau. Mimo uzgodnień pomiędzy Japonią i Gwineą Bissau operacja ta (której koszt oszacowano na około 1,8 miliona dolarów amerykańskich) wywołała kontrowersje. W dyskusji powstałej po przekazaniu manatów brały udział organizacje pozarządowe, lokalni działacze ochrony przyrody, instytucje rządowe oraz zagraniczni naukowcy[33].

Pomimo statusu gatunku chronionego na terenie wszystkich państw, w których występują manaty afrykańskie, w wielu miejscach nadal są one obiektem polowań. W Kamerunie mięso manatów można kupić na targu[10]. W Gwinei Bissau mięso manata jest uważane za najlepsze, jakie można zdobyć[33]. Oprócz mięsa obiektem handlu jest też olej pozyskiwany z manatów. W Mali, Senegalu i Czadzie jest on droższy od mięsa z manata. Używa się go do leczenia reumatyzmu i schorzeń skóry i włosów. Olej z głowy manata jest wykorzystywany do leczenia infekcji uszu. W Mali niektóre części penisa manata są używane do leczenia impotencji[10]. Skóra stanowi surowiec do produkcji batów[10][28]. W Sierra Leone całe manaty (z wyjątkiem żeber) są spożywane bądź wykorzystywane: mięso jest dzielone pomiędzy mieszkańców wioski, z której wywodzi się myśliwy, kości używa się do wyrobu rączek lasek oraz przedmiotów w lokalnej grze zwanej cii[10].

Manat afrykański w kulturze

edytuj

Tereny, na których występuje manat afrykański, są zamieszkane przez wiele różnych grup etnicznych posługujących się oprócz języków urzędowych krajów, w których żyją, także własnymi językami. Z tego powodu manat afrykański bywa różnie nazywany:

  • w językach mande – Man
  • w Nigrze – Manti
  • w północnej części swojego występowania – Koumba
  • w części środkowej i na południu bywa nazywany Pérémoui
  • po angielsku bywa także nazywany sea cow (krowa morska) oraz Water God (wodny bóg)

Ponadto wiele ludów Afryki Zachodniej używa nazwy Mami Watta[28][34].

Mity

edytuj

Według wierzeń niektórych plemion zjedzenie pewnych części manata wpływa korzystnie na męską potencję. Inne plemiona z kolei uważają, że mężczyzna, u którego widok narządów płciowych samicy manata wywoła pobudzenie seksualne, może stracić zdolność do odbywania stosunków płciowych. Przesądy te silnie wpływają na traktowanie manata afrykańskiego przez ludzi – manaty bywają obiektami polowań w celu zdobycia uznawanych za lecznicze części penisa[28].

Manat afrykański według niektórych plemion to panna młoda, która prała nago swoje ubrania w rzece. Gdy zobaczył ją jej przyszły teść, dziewczyna ze wstydu wskoczyła do rzeki i zmieniła się w manata. Inna wersja podaje, że panna młoda powiedziała matce swojego narzeczonego, że pracuje dla niej na polu ryżowym, podczas gdy w rzeczywistości tylko tam spała. Pewnego dnia kobieta postanowiła zanieść dziewczynie posiłek na pole. Kiedy dziewczyna zobaczyła nadchodzącą teściową, zawstydziła się i wskoczyła do rzeki, gdzie zmieniła się w manata[28].

Inna legenda podaje, że żyło kiedyś rodzeństwo, brat i siostra. Brat kochał skrycie siostrę, lecz nikomu tego nie wyjawił. Pewnego dnia postanowił zbudować na brzegu rzeki łódź. Siostra codziennie przynosiła mu posiłek. W dniu, w którym ukończył łódź, siostra przyszła jak zwykle z posiłkiem. Brat porwał ją na pokład łodzi, aby wywieźć i zgwałcić. Dziewczyna modliła się gorąco o ratunek. Łódź wywróciła się, oboje utonęli i zmienili się w manaty[28].

Mieszkańcy Mali uważają, że manaty z rzeki Niger to złe duchy. Polować na nie mogą tylko członkowie plemienia znający zaklęcia – ich nieznajomość grozi śmiercią bądź obłędem. Ciężarne kobiety nie powinny spożywać niektórych części manata – mogą one sprawić, że kobieta urodzi niemoralne dziecko[35].

Znaczki pocztowe

edytuj

Niektóre kraje, na terenie których występuje manat afrykański, emitowały znaczki pocztowe z podobizną tego ssaka. Znaczki zostały wydane przez Kamerun, Ghanę, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mali, Mauretanię, Niger, Togo i Czad[36][37].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Manatus Vogelii R. Owen, 1856.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ J.F. Gmelin: Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 13. Cz. 1. Lipsiae: Impensis Georg. Emanuel. Beer., 1788, s. 60. (łac.).
  2. ↑ J.M. Bechstein: Allgemeine Uebersicht der vierfüßigen Thiere: Mit Kupfertafeln. T. 2. Weimar: Verlag des Industrie-Comptoirs, 1799, s. 732. (niem.).
  3. ↑ J.K. W. Illiger. Ueberblick der Säugthiere nach ihrer Vertheilung über die Welttheile. „Abhandlungen der physikalischen Klasse der Königlich-Preussischen Akademie der Wissenschaften”. Aus den Jahren 1804-1811, s. 87, 1815. (niem.). 
  4. ↑ L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte. T. 3. Cz. 2. Jena: August Schmid, 1816, s. 688. (niem.).
  5. ↑ G.A. Perkins. A communication from Dr. G. A. Perkins was read, giving an account of an animal captured in the Caracalla river, about twenty miles east of Cape Palmas, West Africa; called by the natives Ne-hoo-le, and belonging to the genus Manatus. „Proceedings of the Boston Society of Natural History”. 2, s. 199 (przypis), 1848. (ang.). 
  6. ↑ R. Owen. Dr Vogel on the Ajuh of Central Africa. „The Edinburgh new philosophical journal”. New series. 4, s. 346, 1856. (ang.). 
  7. ↑ P.B. Du Chaillu. Mr. Du Chaillu presented descriptions of mammals from equatorial Africa, collected by himself, and believed to be undescribed. „Proceedings of the Boston Society of Natural History”. 7, s. 367, 1861. (ang.). 
  8. ↑ J.M. Derscheid. Les Lamantins du Congo (T. senegalensis Desmarest) avec notes sur la re’partition géographique et l’extermination des Siréniens. „Revue zoologique africaine”. 14 (2), s. 28, 1926. (fr.). 
  9. ↑ a b c d e f g h i j k Trichechus senegalensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  10. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Trichechus senegalensis. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2023-08-24].
  11. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Trichechus senegalensis Link, 1795. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-25]. (ang.).
  12. ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 120. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  13. ↑ D.P. Domning. Bibliography and index of the Sirenia and Desmostylia. „Smithsonian Contributions to Paleobiology”. 80, s. 382, 1996. DOI: 10.5479/si.00810266.80.1. (ang.). 
  14. ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 688, 1904. (ang.). 
  15. ↑ senegalensis, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-08-25] (ang.).
  16. ↑ T. O’Shea: Family Trichechidae (Manatees). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 4: Sea Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2014, s. 561. ISBN 978-84-96553-93-4. (ang.).
  17. ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 78. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  18. ↑ a b c d e Thomas A. Jefferson, Marc A. Webber, Robert L. Pitman, Brett Jarrett, Pete Gehring: Marine Mammals of the World: A Comprehensive Guide to Their Identification. Todd Pusser. Academic Press, 2008, s. 573. ISBN 0-12-383853-3.
  19. ↑ David W. MacDonald: The Encyclopedia of Mammals. Oxford University Press, 2006. ISBN 0-19-920608-2.
  20. ↑ a b c d e f Ronald M. Nowak, Ernest Pillsbury Walker, John E. Heyning, Randall R. Reeves, Brent S. Stewart: Walker’s Marine Mammals of the World. JHU Press, 2003, s. 220. ISBN 0-8018-7343-6.
  21. ↑ a b c Sandra L. Husar. Trichechus senegalensis. „Mammalian Species”. 89, s. 1–3, 6 stycznia 1978. The American Society of Mammalogists. 
  22. ↑ a b c M. A. Silva, A. Araújo. Distribution and current status of the West African Manatee (Trichechus senegalensis) in Guinea-Bissau. „Marine Mammal Science”. 2 (17), s. 418-424. Society for Marine Mammalogy. DOI: 10.1111/j.1748-7692.2001.tb01285.x. 
  23. ↑ Robert Mepham, et al.: A Directory of African Wetlands. IUCN, 1992, s. 820. ISBN 2-88032-949-3.
  24. ↑ a b Sirenews, No.36,. październik 2001. [dostęp 2009-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-04)]. (ang.).
  25. ↑ Juliana A. Vianna i inni, Blackwell Publishing, Ltd. Phylogeography, phylogeny and hybridization in trichechid sirenians: implications for manatee conservation, „Molecular Ecology”, 15(2), s. 433–447, DOI: 10.1111/j.1365-294X.2005.02771.x.
  26. ↑ a b Christopher D. Marshall i inni, Orofacial morphology and feeding behaviour of the dugong, Amazonian, West African and Antillean manatees (Mammalia: Sirenia): functional morphology of the muscular-vibrissal complex, „Journal of Zoology”, 3 (259), The Zoological Society of London, s. 245–260, DOI: 10.1017/S0952836902003205.
  27. ↑ a b c d e f Conservation of the West African Manatee Trichechus senegalensis along the West African Seaboard. [dostęp 2009-03-07]. (ang.).
  28. ↑ Virginia Douglass Hayssen, Ari Van Tienhoven, Ans Van Tienhoven, Sydney Arthur Asdell: Asdell's Patterns of Mammalian Reproduction: A Compendium of Species-specific Data. Cornell University Press, 1993, s. 359. ISBN 0-8014-1753-8.
  29. ↑ Océanium. [dostęp 2009-03-07]. (fr.).
  30. ↑ L'info des cétacés. [dostęp 2009-03-07]. (fr.).
  31. ↑ Multimedia on the West African Manatee. [dostęp 2010-11-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-10)]. (fr.).
  32. ↑ a b Archiwum sirenian.org. [dostęp 2009-04-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)]. (ang.).
  33. ↑ Kouadio Akoi. Une enquête préliminaire sur les Lamantins dans les eaux de la Réserve de la Conkouati au sud du Congo.. „Canopée”. 4, październik 1995. [dostęp 2009-03-31]. [zarchiwizowane z adresu 2001-01-16]. (fr.). 
  34. ↑ Thomas J. O’Shea. Manaty. „Świat Nauki”. 37, wrzesień 1994. Prószyński i sp.. 
  35. ↑ Sirenian News. [dostęp 2009-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-04)]. (ang.).
  36. ↑ The World Association for the Development of Philately. [dostęp 2009-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-06-24)]. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Manat_afrykański&oldid=74440339”
  NODES
Association 1
INTERN 1
Note 1