Monako

Księstwo Monako
*Principauté de Monaco*
Herb	Flaga
	Dewiza: Deo Juvante; (Z pomocą Boga)
	Hymn: A Marcia de Muneghu; (Marsz Monako);
Ustrój polityczny	monarchia konstytucyjna
Konstytucja	Konstytucja Monako
Stolica	Monako
Data powstania	8 stycznia 1297
Władca	Albert II Grimaldi
Premier	Didier Guillaume
Powierzchnia	2,08 km²
Populacja (2021); • liczba ludności	; 39 150
• gęstość	19 381 (2021) os./km²
Kod ISO 3166	MC
Waluta	1 euro = 100 eurocentów (EUR, €)
Telefoniczny nr kierunkowy	+377
Domena internetowa	.mc
Kod samochodowy	MC
Kod samolotowy	3A
Strefa czasowa	UTC +1 – zima; UTC +2 – lato
Język urzędowy	francuski, włoski, monegaski
PKB (2019); • całkowite ; • na osobę	; 7,424 mld USD; 193 585 USD
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Wiadomości w Wikinews
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach

Monako (fr. i wł. Monaco, moneg. Mùnegu), oficjalnie Księstwo Monako (fr. Principauté de Monaco, wł. Principato di Monaco, moneg. Prinçipatu de Mùnegu) – miasto-państwo położone w Europie Południowej nad Morzem Śródziemnym w obrębie Riwiery Francuskiej.

Od 1866 jest w unii celnej z Francją, a od 1918 Francja uzyskała prawo do stacjonowania wojsk na terenie Monako i zatwierdzania zawieranych przez to państwo umów międzynarodowych^[2]. Z tych powodów (szczególna więź z Republiką Francuską, która ogranicza jego suwerenność – podstawowy atrybut państwa) w prawie międzynarodowym Monako określa się raczej jako niesuwerenną organizację terytorialną niż państwo^[3].

W Monako odbywa się znany doroczny wyścig samochodowy Grand Prix Monako Formuły 1, jeden z oryginalnych wyścigów Formuły 1. Na terenie księstwa jest także klub piłkarski AS Monaco FC grający w lidze francuskiej.

Monako jest chętnie odwiedzane przez turystów zwiedzających Lazurowe Wybrzeże. Wśród głównych atrakcji tego miasta-państwa najważniejsze są: Pałac Książęcy, stare miasto, katedra św. Mikołaja, Place du Casino wraz z kasynem, opera w Monte Carlo, ogrody tropikalne, ogrody japońskie i plaża Lavrotto^[4].

Podstawowe informacje

Ważniejsze dzielnice: Monte Carlo, La Condamine;
całkowita granica lądowa: 4,4 km (z Francją);
długość wybrzeża: 4,1 km;
najwyższy punkt: 163 m n.p.m. (zbocze wzgórza), najwyższy wierzchołek Mont Agel 140 m n.p.m.^[5];
najniższy punkt – wybrzeże Morza Śródziemnego: 0 m n.p.m.;
języki urzędowe: francuski, włoski, monegaski;
waluta: 1 euro = 100 eurocentów (do 2002 1 frank monakijski = 100 centymów);
długość linii kolejowych: 2 km;
długość dróg utwardzonych: 50 km.

Historia

Osobny artykuł: Historia Monako.

Monako Italia (kraina historyczna) I wiek p.n.e.

Monako Republika Genui, Włochy 1494

Monako Republika Genui, Włochy 1796

Czasy starożytne – kolonia fenicka, grecka i terytorium rzymskie;
od X wieku – pod władzą Genui;
XII wiek – Monako przejściowo pod władaniem hrabiów Prowansji;
1297 – uciekinier z Genui, Franciszek Grimaldi, w przebraniu mnicha oszukuje strażników zamku, którzy wpuszczają go do środka; po zabiciu załogi Grimaldi odbiera Monako panującej w nim rodzinie genueńskiej;
koniec XV wieku – niepodległość Monako uznają król Francji i papież;
1524–1641 – Monako jest protektoratem hiszpańskim;
1793 – w czasie rewolucji francuskiej Grimaldi zostają usunięci z tronu, a księstwo wcielone do Francji;
1814 – Monako odzyskuje byt państwowy, ale do 1860 pozostaje protektoratem królestwa Sardynii;
1861 – traktat z Francją przywraca księstwu pełną niepodległość;
1865 – unia celna z Francją;
1911 – przyjęcie pierwszej konstytucji, wprowadzającej podział władzy między księciem a pochodzącą z wyborów Radą Narodową;
1918 – układ o stacjonowaniu wojsk francuskich i zatwierdzaniu przez Francję umów międzynarodowych zawieranych przez Monako;
1943 – rozpoczęła się włoska okupacja Monako;
1949 – umiera książę Ludwik II; tron przejmuje jego wnuk, książę Rainier III;
1956 – książę poślubia gwiazdę Hollywood Grace Kelly, którą poznał rok wcześniej na festiwalu w Cannes;
1959 – monarcha zawiesza Radę Narodową z powodu sporu wokół budżetu;
1962 – przywrócenie parlamentu i wprowadzenie nowej, bardziej liberalnej konstytucji;
1963 – zawarcie konwencji finansowej z Francją w sprawie ceł i podatków;
1982 – księżna Grace ginie w wypadku samochodowym w Monte Carlo;
1993 – Monako dołącza do ONZ;
2002 – przyjęcie zmian w konstytucji, mających utrzymać ciągłość sukcesji nawet w razie bezpotomnej śmierci następcy tronu, księcia Alberta;
2004 – na głównym stadionie piłkarskim wybucha bomba, ale obywa się bez ofiar. Do dziś nie wyjaśniono przyczyn eksplozji;
2005 – Rainier III umiera, na tron wstępuje jego najstarszy syn jako Albert II.

Geografia

Osobny artykuł: Geografia Monako.

Zdjęcie satelitarne Monako

Monako jest najmniejszym po Watykanie państwem świata. Monako to państwo-miasto w południowej Europie, nad Morzem Śródziemnym, na Wybrzeżu Lazurowym. Leży 18 km na wschód od francuskiej Nicei.

Zobacz też: Granica francusko-monakijska.

Rozwój terytorialny Monako od 1861 r. Dzielnica Fontvieille została zbudowana na terenie odebranym morzu w latach 70^[6].

Klimat

Monako, jak i całe Lazurowe Wybrzeże leży w strefie klimatu podzwrotnikowego o łagodnej śródziemnomorskiej odmianie. Zimy w księstwie są wilgotne i łagodne, zaś lata suche i ciepłe. Średnia temperatura zimą wynosi 8 °C, zaś latem od 23 do 26 °C. Średnia suma opadów wynosi od 600 do maksymalnie 800 mm, opady występują głównie jesienią i zimą. Latem deszcz prawie nie pada, a klimat kształtowany jest w głównej mierze przez masy powietrza zwrotnikowego.

Średnia temperatura i opady dla Monako
Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C]	13,0	13,0	14,9	16,7	20,4	23,7	26,6	26,9	24,0	20,6	16,5	13,9	19,2
Średnie dobowe temperatury [°C]	10,2	10,2	12,0	13,8	17,5	20,9	23,8	24,2	21,1	17,9	13,8	11,2	16,4
Średnie temperatury w nocy [°C]	7,4	7,4	9,1	10,9	14,6	18,0	21,0	21,4	18,3	15,2	11,2	8,5	13,6
Opady [mm]	67,7	48,4	41,2	71,3	49,0	32,6	13,7	26,5	72,5	129	103	88,8	744
Średnia liczba dni z opadami	6,0	4,9	4,5	7,3	5,5	4,1	1,7	2,5	5,1	7,3	7,1	6,5	62,4
Średnie usłonecznienie [h]	150	159	186	210	248	281	329	297	225	199	155	137	2575
Źródło: Météo-France^[7], visitmonaco.com^[8] (liczba dni z opadami dla wartości 1 mm, wysokość 131 m n.p.m., pobliże morza, 1981-2010)

Średnia dobowa temperatura morza (°C)^[9]
Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Rok
13,4	13,1	13,4	14,7	17,9	21,8	23,1	23,6	22,2	19,6	17,4	14,9	17,9

Przyroda

Monako stanowi przykład państwa, którego całe terytorium pokrywa infrastruktura miejska. To oznacza, że naturalna roślinność praktycznie nie istnieje, zajmując jedynie niewielkie skrawki w postaci roślinności twardolistnej, która stanowiła naturalną formację roślinną tego regionu. Powszechnie występują tu sadzone przez człowieka różne gatunki palm. Na skalistym klifie w zachodniej części księstwa znajduje się Jardin exotique de Monaco. Do zwierząt lądowych dziko żyjących w Monako należą sarna europejska, lis rudy i łasica pospolita^[10].

Podział administracyjny

Osobny artykuł: Podział administracyjny Monako.

Monako stanowi administracyjnie jedność (nie występują żadne jednostki administracyjne). Jednak do lat 90. kraj dzielił się na 4 dystrykty: Monaco-Ville, Monte Carlo, La Condamine i Fontvieille.

System polityczny

Osobne artykuły: Ustrój polityczny Monako i Konstytucja Monako.

Księstwo Monako jest monarchią konstytucyjną. Stan taki rozpoczął się w 1911 roku, kiedy to przyjęto konstytucję tego państwa. Na jej mocy książę zachował pozycję głowy państwa, ale szereg uprawnień przeszło w ręce innych ciał i instytucji.

Książę

Osobny artykuł: Władcy Monako.

Albert II, książę Monako

Książę jest samodzielnym władcą i głową państwa. Jak dotychczas, wszyscy książęta Monako pochodzili z dynastii Grimaldi. Od 2005 r. księciem jest Albert II.

Władza ustawodawcza dzielona jest pomiędzy księcia i Radę Narodową. Władca wnosi projekty ustaw, a Rada przyjmuje je lub odrzuca w drodze głosowania. Władza wykonawcza spoczywa niemal całkowicie w rękach księcia – Minister Stanu i Rada Rządowa są bezpośrednio odpowiedzialni przed księciem za kierunek podejmowanych działań. Również władza sądownicza jest częściowo zależna od księcia – sądy wydają wyroki w jego imieniu.

Zobacz też: Linia sukcesji tronu Monako i Grimaldi (rodzina).

Rada Rządowa

Osobne artykuły: Rada Rządowa (Monako) i Ministrowie stanu Monako.

Rada Rządowa jest ciałem wspierającym księcia Monako w rządzeniu. Składa się z sześciu członków. Przewodniczącym Rady jest Minister Stanu, posiadający podobną pozycję jak we Francji premier, będący tak naprawdę „pierwszym pomiędzy równymi” (primus inter pares). W skład rady wchodzi także pięciu radców:

ds. spraw wewnętrznych,
ds. finansów i ekonomii,
ds. wyposażenia, środowiska i planowania,
ds. polityki społecznej i służby zdrowia,
ds. polityki zagranicznej.

Rada Narodowa

Osobny artykuł: Rada Narodowa (Monako).

Rada Narodowa jest parlamentem Księstwa Monako. Składa się z jednej izby (unikameralizm). W jej skład wchodzi 24 członków, wybieranych w wyborach powszechnych na kadencję trwającą 5 lat. Książę może rozwiązać parlament w każdym momencie, co implikuje nowe wybory, które muszą odbyć się w przeciągu 3 miesięcy.

Rada spotyka się co najmniej dwa razy w roku w celu głosowania nad projektem budżetu i projektami aktów prawnych wniesionymi przez rząd księcia.

Partie polityczne

Osobny artykuł: Partie polityczne Monako.

Partie polityczne w Księstwie Monako:

Po pierwsze! Priorytet Monako
Horyzont Monako,
Unia Monakijska (Union monégasque), która jest koalicją ugrupowań:
- Unia dla Księstwa (Union pour la Principauté),
- Narodowa Unia dla Przyszłości Monako (Union nationale pour l’Avenir de Monaco).

Rada Koronna

Ciało administracyjne składające się z 7 członków, zbierające się przynajmniej dwa razy do roku w celu doradzania księciu przy podejmowaniu decyzji w ważnych kwestiach wewnętrznych i międzynarodowych. Książę powołuje przewodniczącego rady i trzech innych członków, pozostała trójka wybierana jest przez monarchę spośród kandydatów wysuniętych przez Radę Narodową.

Książę musi skonsultować się z Radą Koronną przed podpisaniem umów międzynarodowych, rozwiązaniem Rady Narodowej, przyznaniem obywatelstwa i innymi ważnymi decyzjami.

Sądownictwo

Sądy w Monako obsadzane są przez księcia. Podobnie jest z Sądem Najwyższym (Tribunal Supreme), w którym sędziów mianuje monarcha, część spośród kandydatów przedstawionych przez Radę Narodową.

Państwo-miasto

Ponieważ Księstwo Monako jest jednocześnie państwem i miastem, równolegle z instytucjami państwowymi funkcjonują instytucje miejskie o podobnych kompetencjach i zakresie działań. Przykładem tutaj może być Rada Komunalna – ciało odpowiedzialne za administrowanie czterema dzielnicami miasta. Składa się z 15 członków, wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata, i burmistrza, wybieranego przez tę piętnastkę. Rada zbiera się co 3 miesiące.

Polityka zagraniczna

Osobny artykuł: Polityka zagraniczna Monako.

Monako jako w pełni niepodległe oraz suwerenne państwo ma własną politykę zagraniczną. Jest mocno związane z Francją, z którą utrzymuje bliskie stosunki dyplomatyczne. Francja w 1919 roku wraz z podpisaniem traktatu wersalskiego zobowiązała się do obrony suwerenności Monako oraz ochrony kraju przed agresją militarną. W zamian za ochronę Monako miało zagwarantować Francji strefę wpływów. Traktat z Wersalu został zreformowany podczas spotkań przedstawicieli obu krajów w roku 1945 oraz 1963.

W 2002 roku Monako podpisało z Francją nową umowę, która weszła w życie w 2005 roku. Umowa zawiera następujące gwarancje:

Francja ma konsula generalnego, który będzie rezydował we francuskiej ambasadzie;
Francja akceptuje warunki konstytucji Monako z 1962 roku, w którym jest potwierdzony zapis o linii sukcesyjnej w Księstwie Monako.

Monako jako kraj niezrzeszony w Unii Europejskiej, lecz mający szczególne stosunki z Francją ma prawo do stowarzyszenia z krajami wchodzącymi w skład UE oraz ma możliwość wprowadzenia euro jako waluty narodowej.

Monako jest pełnoprawnym członkiem ONZ, do której państwo wstąpiło w 1993 roku. 4 października 2004 roku dołączyło do Rady Europy. Monako jest również członkiem Interpolu oraz Międzynarodowej Organizacji Hydrograficznej, której siedziba znajduje się właśnie w Monako.

Monako ma 10 misji dyplomatycznych w Europie Zachodniej, ma stałego członka w Radzie Europy oraz ONZ. Państwo ma także 106 generalnych konsulatów w 45 państwach świata. 76 krajów ma swoje ambasady lub konsulaty na terenie Monako.

Demografia

Spośród ponad 37 tysięcy mieszkańców jedynie 9160 (24,3%) stanowią Monegaskowie (obywatele księstwa); pozostali to migranci, głównie z Francji i Włoch. Spośród obywateli Monako, jedynie 63,5% nabyło obywatelstwo przy urodzeniu na terenie księstwa, 0,9% przy urodzeniu za granicą, a 35,6% zostało naturalizowanych (w tym 19,1% na drodze małżeństwa z osobą posiadającą obywatelstwo Monako)^[11]. Na terenie księstwa jest zatrudnionych blisko 51 tysięcy ludzi, więcej niż jego cała populacja. W sektorze prywatnym ponad 3/4 zatrudnionych (około 35 tys.) dojeżdża z terytorium Francji^[12]. W usługach pracuje 75% ludności zawodowo czynnej, w przemyśle – 25%. Cała ludność mieszka w bardzo gęsto zaludnionym mieście – ok. 18 775 osób na km². Jest to największa gęstość zaludnienia w Europie i druga na świecie (po Makau). Wraz z sąsiadującymi miejscowościami po stronie francuskiej w zespole miejskim Monako-Mentona mieszka około 100 tysięcy ludzi.

Ludność Monako
Liczba ludności	38 350^[13]
Zagęszczenie ludności	18 985 mk/km²
Ludność według wieku^[14]
0 – 14 lat	12,75%
15 – 64 lat	63,57%
ponad 64 lata	23,68%
Wiek (mediana)
W całej populacji	45,4 lat
Mężczyzn	43,3 lat
Kobiet	47,3 lat
Przyrost rzeczywisty	0,40%
Współczynnik urodzeń	9,19 urodzeń/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	12,91 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	7,68 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,15 mężczyzn/kobietę
poniżej 15 lat	1,15 mężczyzn/kobietę
15 – 64 lat	0,97 mężczyzn/kobietę
powyżej 64 lat	0,69 mężczyzn/kobietę
Umieralność noworodków
W całej populacji	5,35 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej	6,19 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	4,46 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji	85,4 lat
Mężczyzn	82,7 lat
Kobiet	88,2 lat
Rozrodczość	2,5 urodzin/kobietę

Struktura etniczna

spis powszechny 2008^[14]
Narodowość	% całej populacji
Monegaskowie	21,50%
Francuzi	28,24%
Włosi	18,57%
Brytyjczycy	7,51%
Pozostali Europejczycy	16,02%^[a]
Obywatele państw nieeuropejskich	8,16%^[b]

Wyznania religijne

Zobacz też: Religia w Monako.

Udział poszczególnych wyznań w populacji Monako (według Pew Research Center w 2010 r.)^[15]^[16]:

katolicyzm – 82,3%
bezwyznaniowi – 11,7%
protestantyzm – 3,5%
judaizm – 1,7%
islam – 0,4%
prawosławie – 0,2%

Zobacz też: Archidiecezja Monako.

Zobacz więcej w artykule Świadkowie Jehowy we Francji, w sekcji Świadkowie Jehowy w Monako.

Gospodarka

Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca Monako wynosi ok. 70 tysięcy USD rocznie. Podstawą gospodarki są usługi, zwłaszcza bankowość, turystyka i handel nieruchomościami.

Przemysł Monako opiera się na produkcji żywności, przyrządów precyzyjnych, wyrobów farmaceutycznych, sprzedaży znaczków pocztowych i turystyce. Port jachtowy i kasyno w Monte Carlo są słynne na całym świecie. Monte Carlo jest ponadto ośrodkiem badań oceanograficznych. Monako jest siedzibą wielu firm zagranicznych i banków (z uwagi na korzystne przepisy podatkowe). Istnieje tu rozbudowana sieć hoteli. W 2000 w hotelach Monako nocowało 240 tysięcy turystów zagranicznych. Znaczne dochody przynosi kasyno gry w Monte Carlo oraz emisja znaczków pocztowych i pamiątkarstwo. W dzielnicy Fontvieille znajdują się nowoczesne zakłady przemysłu precyzyjnego, chemicznego (w tym farmaceutycznego), odzieżowego i jubilerskiego, ponadto funkcjonuje lądowisko dla śmigłowców, nowoczesny stadion, przystań jachtowa. Energia elektryczna w całości importowana jest z Francji. W pobliżu terytorium Monako przechodzą: linia kolejowa i autostrada Nicea – Genua. Transport wewnętrzny zapewniają samochody prywatne (676 samochodów osobowych na 1000 mieszkańców). Monako łączy unia celna z Francją, która pośredniczy w całości wymiany handlowej księstwa. Monako uczestniczy w Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej.