Nizina Wschodnioeuropejska
Nizina Wschodnioeuropejska[1] (8; a. Niż Wschodnioeuropejski[2]; biał. Усходне-Еўрапейская раўніна; est. Ida-Euroopa lauskmaa, Vene tasandik; kaz. Шығыс Еуропа жазығы; lit. Rytų Europos lyguma; łot. Austrumeiropas līdzenums; rum. Cîmpia Europei de Est; ros. Восточно-Европейская равнина, Русская равнина; ukr. Східноєвропейська рівнина) – megaregion fizycznogeograficzny w Europie Wschodniej.
 Niż Wschodnioeuropejski. Według: Bolesław Augustowski Wielkie regiony naturalne Europy w: Antoni Wrzosek Geografia Powszechna. Tom III. Europa (bez ZSRR), PWN, Warszawa 1965 | |
| Megaregion |
Nizina Wschodnioeuropejska |
|---|---|
| Zajmowane jednostki administracyjne |
Białoruś |
Rozległa nizina (niż) rozciągająca się we wschodniej części Europy. Granice Niziny Wschodnioeuropejskiej nie są jednoznacznie ustalone – różni autorzy różnie je przedstawiają, przy czym różnice pojawiają się nie tylko wśród autorów z różnych państw, ale także wśród autorów z jednego państwa. Najszerszy zasięg tej niziny podawany jest w Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej, według której rozpościera się ona pomiędzy Górami Skandynawskimi na północnym zachodzie oraz Sudetami i Karpatami na południowym zachodzie a Uralem i Mugodżarami na wschodzie i pomiędzy wybrzeżami Morza Barentsa i Morza Białego na północy, a wybrzeżami Morza Czarnego (bez Gór Krymskich), Kaukazem i wybrzeżem Morza Kaspijskiego na południu. Inny zasięg ma Nizina Wschodnioeuropejska według J. Kondrackiego – rozciąga się ona pomiędzy Niżem Środkowoeuropejskim i Karpatami na zachodzie, Morzem Czarnym (bez Krymu), Kaukazem Północnym i Niziną Nadkaspijską na południu, Uralem na wschodzie oraz Fennoskandią i Morzem Białym na północy. Nizina Wschodnioeuropejska według zasięgu Kondrackiego obejmuje większość Rosji przeduralskiej, całą Białoruś, Litwę, Łotwę i Estonię, niemal całą Ukrainę oraz wschodnie obszary Polski i Mołdawii. Zasięg według Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej obejmuje ponadto niemal całą Polskę i Finlandię, wschodnią Szwecję, całą Mołdawię, wschodnią Rumunię i północno-zachodni Kazachstan.
Rozciągłość południkowa – około 2,5 tys. km, rozciągłość równoleżnikowa – około 2 tys. km, powierzchnia – około 5 mln km². Średnie wyniesienie – 170 m n.p.m., maksymalna wysokość 471 m n.p.m. – wzgórze Kamuła w Gołogórach na Wyżynie Podolskiej (przy założeniu, że Wyżyna Mołdawska i Przedkaukazie nie są częścią Niziny Wschodnioeuropejskiej), najniższy punkt 28 m p.p.m. – wybrzeże Morza Kaspijskiego.
Nizina Wschodnioeuropejska w przeważającej części leży na prekambryjskiej krystalicznej platformie wschodnioeuropejskiej, na południu wychodzącej na powierzchnię jako tarcza ukraińska. Południowe skrawki Niziny leżą na daleko mniejszej platformie scytyjskiej.
Północną część Niziny stanowi nisko wyniesiona monotonna równina, ukształtowana głównie przez zlodowacenia, z reliktami starych orogenez (Grzbiet Timański). W części centralnej występują głównie wyżyny, uwarunkowane konfiguracją krystalicznego podłoża. Południowy skraj Niziny Wschodnioeuropejskiej zajmują nadmorskie niziny.
Sieć rzeczna Niziny jest gęsta, zwłaszcza w części zachodniej i północnej. Północna część Niziny należy do zlewisk Morza Białego (Dwina, Mezeń) i Barentsa (Peczora). Centralną część Niziny zajmuje rozległa zlewnia Wołgi. Południowa część należy do zlewiska Morza Czarnego (Dniestr, Dniepr, Don). Północno-zachodni kraniec Niziny zajmuje zlewisko morza Bałtyckiego (Niemen, Dźwina i Newa). Liczne jeziora: Ładoga, Onega, Pejpus. Ponadto wiele sztucznych zbiorników wodnych, głównie na Wołdze i Dnieprze.
Największa, centralna część Niziny ma klimat umiarkowany, przeważnie kontynentalny ze względu na odległość od mórz, ku zachodowi nieco wilgotniejszy. Na północy panuje klimat subpolarny, na południu – podzwrotnikowy o cechach śródziemnomorskich.
Strefy glebowo-roślinne ułożone są równoleżnikowo, kolejno od północy występują: tundra, tajga, lasy mieszane na bielicach, lasostepy i stepy na czarnoziemach (zachodnia część Wielkiego Stepu), nad Morzem Kaspijskim półpustynie.
Nizina Wschodnioeuropejska dostarcza znacznych ilości węgla kamiennego (Zagłębie Donieckie, Zagłębie Peczorskie), węgla brunatnego (Zagłębie Podmoskiewskie), ropy naftowej (Zagłębie Wołżańsko-Uralskie), gazu ziemnego i łupków bitumicznych oraz rud żelaza (Krzywy Róg, Zagłębie Kurskie), manganu, boksytów, soli kamiennej i potasowej, fosforytów.
Regionalizacja fizycznogeograficzna Niziny Wschodnioeuropejskiej
edytujRegionalizacja zgodna z Uniwersalną Klasyfikacją Dziesiętną Międzynarodowej Federacji Dokumentacji
- 81 Podstrefa tundry i tundry lesistej
- 82 Podstrefa północnej tajgi
- 821 Równina Peczorska
- 822 Grzbiet Timański
- 823 Równina Dźwińska
- 824 Równina Oneska
- 825 Uwały Północne
- 83 Strefa lasów mieszanych i podstrefa południowej tajgi – Nizina Środkoworosyjska
- 831 Wałdaj
- 832 Kraina górnej Wołgi
- 833 Grzęda Smoleńsko-Moskiewska
- 84 Strefa lasów mieszanych i podstrefa południowej tajgi – Niż Wschodniobałtycko-Białoruski
- 85 Strefa leśno-stepowa – Wyżyny Ukraińskie
- 86 Strefa stepowa
- 861 Nizina Czarnomorska
- 862 Wyżyna Nadazowska
- 863 Wyżyna Doniecka
- 864 Nizina Dolnego Donu
- 865 Wzniesienia Nadwołżańskie
- 866 Jergeni
- 867 Nizina Nadkaspijska
- 868 Wyżyny Zawołżańskie
Regionalizacja według atlasu polskiego wydawnictwa „Fogra”
- 17.1 Nizina Dwińsko-Peczorska
- 17.11 Nizina Dwińska
- 17.12 Półwysep Kanin
- 17.13 Wzgórza Timan
- 17.14 Nizina Peczorska Północna (Nizina Arktyczna)
- 17.15 Nizina Peczorska Południowa
- 17.16 Uwały Północne
- 17.2 Nizina Wschodniobałtycka
- 17.21 Pobrzeża Wschodniobałtyckie
- 17.22 Pojezierza Wschodniobałtyckie
- 17.23 Nizina Ilmen
- 17.24 Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie
- 17.3 Polesie
- 17.31 Polesie Nadbużańskie
- 17.32 Polesie Prypeckie
- 17.4 Wyżyny Ukraińskie
- 17.41 Wyżyna Wołyńska
- 17.42 Wyżyna Podolska
- 17.43 Wyżyna Naddnieprzańska
- 17.5 Nizina Czarnomorska
- 17.6 Krym
- 17.61 Równina Północna
- 17.62 Góry Krymskie
- 17.63 Półwysep Kerczeński
- 17.7 Nizina Naddnieprzańska
- 17.8 Wyżyny Środkowe
- 17.81 Wałdaj
- 17.82 Grzęda Smoleńsko-Moskiewska
- 17.83 Wyżyna Środkoworosyjska
- 17.84 Obniżenie Donieckie
- 17.85 Wyżyna Doniecka
- 17.86 Wyżyna Nadazowska
- 17.9 Nizina Centralna
- 17.91 Nizina Jarosławska
- 17.92 Nizina Kazańska
- 18.1 Nizina Ocko-Dońska
- 18.2 Wyżyna Nadwołżańska
- 18.3 Wyżyna Bogumilska
- 18.4 Niziny Południowo-Wschodnie
- 18.41 Nizina Nadwołżańska
- 18.42 Wzniesienia Dońsko-Manyckie
- 18.43 Nizina Nadkaspijska
Przypisy
edytuj- ↑ Jedyna nazwa zalecana przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych ([1]), a także jako jedyna nazwa stosowana w Encyklopedii PWN. Nazwę „Nizina Wschodnioeuropejska” podano także w Atlasie Rzeczypospolitej Polskiej opracowanym przez Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk i wydanym przez Głównego Geodetę Kraju w latach 1993–1997 na mapie Rzeźba i regiony naturalne (ark. 11.2 Polska w Europie), gdzie, jak podano w uwagach do mapy, jednostki fizycznogeograficzne podano za J. Kondrackim. Nazwa „Nizina Wschodnioeuropejska” jako jedyna stosowana jest także m.in. w:
- Wschodnioeuropejska, Nizina, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2009-12-25].
- Wielki atlas świata Demart, Warszawa 2003, s. 27, 49, 80–81, 84–85, 86, 90
- Wielki atlas świata EM, Warszawa 2006, s. 9, 82, 105
- Atlas geograficzny. Świat, Polska Nowa Era, Wrocław 2004, s. 5, 34–35, 95, 97, 100
- Atlas geograficzny. Liceum. Świat, Polska Demart, Warszawa 2005, s. 5, 7, 86–87, 88–89, 101, 110, 112, 122
- Powszechny atlas świata PPWK, Warszawa 1974, s. 6–7, 10–11, 66–67, 68, 78–79, 148, 155
- Atlas geograficzny (tzw. „licealny”) PPWK, Warszawa 1981, s. 4–5, 8–9, 42–43, 48–49, 50, 56–57, 102
- Atlas geograficzny dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum Ortus, Piaseczno 2005, s. 9, 36–37, 45, 76, 82
- Gimnazjalny atlas geograficzny PPWK, Warszawa-Wrocław 2000, s. 25, 27, 38, 40, 42
- Szkolny atlas geograficzny Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998, s. 33, 71, 125, 126
- Mały atlas świata Pascal, Bielsko-Biała 2003, s. 19, 54–55, 58, 149
- Wielki encyklopedyczny atlas świata. Biblioteka Gazety Wyborczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, t. 1 Europa Zachodnia, s. 9, t. 6 Europa Wschodnia, Azja Północna, s. 30
- Wielka encyklopedia Geografii. Wielki atlas świata Oxford Educational, Poznań 2005, s. 11, 19, 54–55, 58
- Estonia, Litwa, Łotwa, Białoruś, Mołdawia, Rosja, Ukraina, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan. Mapa przeglądowa Europy 1:3 000 000, PPWK, Warszawa-Wrocław 1992.
- ↑ Nazwa obecnie wychodząca z użycia (nie jest zalecana przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych), spotykana głównie w dawniejszych publikacjach m.in.:
- E. Romer Atlas geograficzny z 1908
- L. Ratajski, J. Szewczyk, P. Zwoliński Polskie nazewnictwo geograficzne świata z 1959
- Atlas świata, Służba Topograficzna Wojska Polskiego – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962
- J. Kondracki Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej z 1969
Bibliografia
edytuj- Wielka Encyklopedia Radziecka – hasło Восточно-Европейская равнина
- Borys Dobrynin Geografia fizyczna ZSRR, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956
- Teodor Naumienko (red.) Atlas świata, Służba Topograficzna Wojska Polskiego – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962
- Bolesław Augustowski Wielkie regiony naturalne Europy w: Antoni Wrzosek (red.) Geografia powszechna – tom III. Europa (bez ZSRR), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965
- Mieczysław Hess, Bogumił Rychłowski Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich w: August Zierhoffer (red.) Geografia powszechna – tom IV. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Azja. Afryka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965
- Jerzy Kondracki W sprawie fizycznogeograficznego podziału Europy w klasyfikacji dziesiętnej, „Przegląd Geograficzny” tom XXXVII, z. 3, 1965, s. 539–547
- Jerzy Kondracki Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969
- Bogumił Rychłowski (red.), Roman Biesiada, Tadeusz Lenczowski, Lech Ratajski Słownik Geografii ZSRR, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1974
- Teresa Zakrzewska, Grażyna Gadomska Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (część europejska). Mapa przeglądowa Europy. Skala 1:3 000 000, wydanie drugie, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, Warszawa-Wrocław 1987
- Jerzy Kondracki Fizycznogeograficzna regionalizacja Europy Wschodniej w układzie dziesiętnym, „Przegląd Geograficzny”, tom LXVII, z. 3–4, 1995, s. 349–354
- Fedir Zastawnyj, Witold Kusiński Ukraina. Przyroda – Ludność – Gospodarka, Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, Warszawa 2003, ISBN 83-88938-60-6.