Obszar postradziecki

Obszar postradziecki (poradziecki, postsowiecki, posowiecki), znany także jako kraje byłego ZSRR, kraje (państwa, republiki) postradzieckie (poradzieckie, postsowieckie, posowieckie), dawne republiki radzieckie (sowieckie), WNP i kraje (państwa, republiki) bałtyckie (nadbałtyckie) lub (w Rosji) bliska zagranica (w odróżnieniu od dalekiej zagranicy – krajów, które nigdy nie należały do ZSRR) – to niepodległe państwa, które wystąpiły ze Związku Radzieckiego w wyniku jego rozpadu 26 grudnia 1991 roku.

Kraje postsowieckie są przedmiotem różnych badań w dziedzinach geografii, historii, polityki, ekonomii i kultury.

Państwa i regiony geograficzne

Kraje postradzieckie zwykle dzieli się na pięć grup. Zasada, według której kraj jest przypisywany do danej grupy, opiera się na czynnikach geograficznych i kulturowych, a także na historii stosunków z Rosją.

Grupy państw poradzieckich:

     Rosja

     Azja Środkowa

     Kaukaz Południowy

     Europa Wschodnia

     Kraje bałtyckie

• Kraje bałtyckie:
  • Estonia,
  • Litwa,
  • Łotwa.
• Azja Środkowa:
  • Kazachstan,
  • Kirgistan,
  • Tadżykistan,
  • Uzbekistan,
  • Turkmenistan.
• Kaukaz Południowy (Zakaukazie):
  • Armenia,
  • Azerbejdżan,
  • Gruzja.
• Kraje Europy Wschodniej:
  • Białoruś,
  • Mołdawia,
  • Ukraina.
• Rosja jest zwykle uznawana za odrębną kategorię ze względu na dominującą rolę w regionie.

Więzi historyczne

Rosja jest historycznie związana ze wschodniosłowiańskimi państwami postradzieckimi, ponieważ na ich terytoriach tworzyła swoją państwowość. Jej korzenie sięgają do słowiańskiego protopaństwa (Ruś Kijowska). Następnie terytoria Ukrainy i Białorusi były częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Austro-Węgier, Polski.

Azja Środkowa i Kaukaz Południowy zostały przyłączone do Imperium Rosyjskiego dopiero w XVIII–XIX wieku.

Kraje bałtyckie (z wyjątkiem Litwy, w średniowieczu – Wielkiego Księstwa Litewskiego) były pod władzą Zakonu krzyżackiego, Danii, Polski i Szwecji przez znaczną część okresu swojego istnienia, zanim zostały przyłączone do Imperium Rosyjskiego w XVIII wieku, a później stały się niepodległymi państwami po I wojnie światowej.

Według oficjalnego stanowiska ZSRR, potwierdzonego przez rosyjskie MSZ, przyłączenie Litwy, Łotwy i Estonii w 1940 roku do Związku Radzieckiego spełniało wszystkie normy prawa międzynarodowego według stanu na 1940 rok. Uznając de facto integralność granic ZSRR według stanu na czerwiec 1941 roku na konferencjach w Jałcie i Poczdamie, wiele krajów zachodnich równocześnie nie chciało uznać tego stanu de iure aż do 1975 roku, kiedy uczestnicy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w Helsinkach, podpisując Akt Końcowy KBWE, ogłosili nienaruszalność granic europejskich w ogóle, a tym samym uznali granice ZSRR według stanu na 1975 rok.

WNP i kraje bałtyckie

WNP i kraje bałtyckie – określenie 15 współczesnych państw, które do 1991 roku były republikami, wchodzącymi w skład ZSRR, a w latach 1991–1992 ogłosiły suwerenność (niepodległość).

Przed 2009 rokiem pojęcie „WNP i kraje bałtyckie” było równorzędne z pojęciem „obszaru postradzieckiego”. W 2009 roku Gruzja wystąpiła z WNP.

Określenie powstało po grudniu 1991 roku, kiedy kraje bałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia), odmówiły wejścia do składu WNP (Wspólnoty Niepodległych Państw) – regionalnej organizacji międzynarodowej stworzonej na mocy Układu białowieskiego na bazie byłych republik radzieckich, mającej na celu regulowanie stosunków między nowymi niepodległymi państwami.

Nowy Związek

Jeszcze w trakcie procesu rozpadu ZSRR proponowano utworzenie Związku Suwerennych Państw – konfederacji, do której 14 listopada 1991 roku wstępnie zgodziło się wstąpić siedem republik (Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan). Związek Suwerennych Państw ostatecznie nie powstał.

Związek Rosji i Białorusi

Idea nowego Związku została wprowadzona w życie w postaci Związku Rosji i Białorusi, który jest w fazie luźnej konfederacji i składa się na razie tylko z dwóch byłych republik radzieckich.

Państwo Związkowe Rosji i Białorusi powstało 2 kwietnia 1997 roku na bazie stworzonego wcześniej (2 kwietnia 1996 roku) Stowarzyszenia Rosji i Białorusi. Idea jego utworzenia należała do prezydenta Białorusi Aleksandra Łukaszenki.

Związek Euroazjatycki

W połowie lat 90. przez pewien czas rozważano (lecz wówczas nie uzgodniono) propozycję prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa z 29 marca 1994 roku, aby stworzyć Związek Euroazjatycki z pięciu republik (Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan).

W 2011 roku Władimir Putin powrócił do idei Związku Euroazjatyckiego na bazie Rosji, Białorusi i Kazachstanu.

Organizacje regionalne

Państwa poradzieckie:

     Członkowie WNP

     Członkowie UE i NATO

     kraje poradzieckie, niewchodzące w skład WNP, NATO ani UE

Po upadku ZSRR w regionie powstało kilka organizacji i wspólnot międzynarodowych.

Trzy państwa bałtyckie nie przystąpiły do żadnej z tych postsowieckich organizacji. Ich celem od początku była integracja ze światem Zachodu (w tym wejście do Unii Europejskiej i NATO).

Poniżej przedstawione są organizacje międzynarodowe, które całkowicie lub w większości składają się z państw byłego ZSRR.

Wspólnota Niepodległych Państw

Wspólnota Niepodległych Państw (WNP) – międzypaństwowe stowarzyszenie utworzone w celu wspierania współpracy w dziedzinach polityki, gospodarki, kultury i innych. Przystąpiły do niej wszystkie byłe republiki radzieckie z wyjątkiem krajów bałtyckich. Turkmenistan i Ukraina są „członkami stowarzyszonymi” WNP, a Gruzja, która ogłosiła wystąpienie z organizacji po wojnie w Osetii Południowej, przestała być członkiem WNP 18 sierpnia 2009 roku.

Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym

     Członkowie GUAM

     Członkowie OUBZ

Do OUBZ należą Rosja, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Armenia i Uzbekistan. Zadaniem OUBZ jest koordynacja i połączenie sił w celu zwalczania międzynarodowego terroryzmu i ekstremizmu oraz nielegalnego handlu narkotykami i substancjami psychotropowymi.

GUAM

Do Organizacji na rzecz Demokracji i Rozwoju – GUAM w chwili obecnej (po wystąpieniu Uzbekistanu) należą cztery państwa: Gruzja, Ukraina, Azerbejdżan i Mołdawia. GUAM uważany jest przez wielu za organizację utworzoną w celu zrównoważenia dominacji Rosji w regionie. Kraje członkowskie GUAM nie należą do innych organizacji stworzonych na terytorium byłego ZSRR, z wyjątkiem WNP.

Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza

Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza:

     Członkowie organizacji

     Obserwatorzy

Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza (EaWG) została stworzona przez Rosję, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan na bazie Unii Celnej WNP. Armenia, Mołdawia i Ukraina mają status obserwatora we Wspólnocie. Ukraina wcześniej ogłaszała, że jej zamiarem nie jest uzyskanie pełnego członkostwa we Wspólnocie, choć później premier Ukrainy Wiktor Janukowycz w rozmowie z Władimirem Putinem oznajmił, że Ukraina myśli o udziale w EaWG. Mołdawia także nie planuje pełnego przystąpienia do organizacji, ponieważ jednym z niezbędnych warunków jest istnienie wspólnych granic z państwami-członkami Wspólnoty. Uzbekistan zgodził się dołączyć do organizacji w październiku 2005 r., gdy rozpoczął się proces łączenia Organizacji Współpracy Środkowoazjatyckiej i Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej. Przystąpienie Uzbekistanu do organizacji w charakterze pełnoprawnego członka nastąpiło 25 stycznia 2006 roku.

Organizacja Współpracy Środkowoazjatyckiej

Organizacja Współpracy Środkowoazjatyckiej:

     Członkowie organizacji

     Obserwatorzy

Organizacja Współpracy Środkowoazjatyckiej (OWŚ) została założona w 2002 roku. 6 października 2005 roku na szczycie organizacji, w związku z mającym nastąpić przystąpieniem Uzbekistanu do Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, podjęto decyzję o przygotowaniu dokumentów w celu stworzenia połączonej organizacji OWŚ-EaWG, czyli w rzeczywistości postanowiono zlikwidować OWŚ.

Szanghajska Organizacja Współpracy

Ciemnozielonym kolorem oznaczono członków Szanghajskiej Organizacji Współpracy, jasnozielonym – obserwatorów

Do Szanghajskiej Organizacji Współpracy (SOW) należą założycielskie Chiny, Rosja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan oraz Uzbekistan, Indie, Pakistan i Iran, które przystąpiły do niej z czasem. Organizacja została założona w 2001 roku na bazie istniejącej wcześniej organizacji pod nazwą Szanghajska Piątka powstałej w 1996 roku. Cele SOW dotyczą przede wszystkim spraw bezpieczeństwa.

Alternatywny pogląd

Według byłego ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Davida Milibanda pojęcie obszaru postsowieckiego jest już nieaktualne:

Moim zdaniem Rosjanie chcą wykorzystać koncepcję tak zwanego „obszaru postradzieckiego” nie zdając sobie sprawy, że graniczące z Rosją dawne republiki radzieckie to niepodległe państwa z ustalonymi granicami.

Myślę, że to jest niedopuszczalne. Ukraina, Gruzja i inne państwa – to nie „obszar postradziecki”. To niepodległe, suwerenne kraje, posiadające prawo integralności terytorialnej.

Gospodarka

Ludność ZSRR i b. ZSRR

PKB ZSRR i b. ZSRR w dolarach USA

Po upadku Związku Radzieckiego dawne republiki radzieckie wybrały kapitalizm jako nowy ustrój gospodarczy. Produkt krajowy brutto we wszystkich tych krajach bardzo szybko spadł. W 1994 roku inflacja osiągnęła 400% na Ukrainie i 1258% w Kazachstanie. Jednocześnie w krajach nadbałtyckich utrzymywał się stosunkowo niski (w porównaniu z innymi krajami b. ZSRR) poziom inflacji (na Litwie inflacja wyniosła tylko 45,1%). Gospodarka byłych republik radzieckich osiągnęła najniższe wskaźniki w 1995 roku. W 2004 roku tylko państwa bałtyckie, Armenia, Białoruś i Kazachstan osiągnęły poziom produktu krajowego brutto większy niż w 1991 roku. W Rosji w 1998 roku rozpoczął się kryzys gospodarczy. Jednak w pierwszej dekadzie XXI wieku Rosja weszła do pierwszej dziesiątki krajów według wielkości PKB.

Wojny i konflikty

Władimir Kriuczkow, przewodniczący KGB ZSRR w latach 1988–1991, powiedział w wywiadzie z końca 2003 roku:

Przez dziesięć lat – od 1991 do 2000 roku – straciliśmy ponad 750 tysięcy naszych obywateli, którzy zginęli w tych konfliktach. Jeszcze około trzy i pół miliona zostało rannych. 12 milionów osób w byłych republikach związkowych stało się wyrzutkami, uchodźcami, zmuszonymi do opuszczenia swoich domów i dobytku i przeniesienia się do miejsc, gdzie była chociażby jakakolwiek szansa na przeżycie.

Konflikty separatystyczne

Większość konfliktów zbrojnych na terenie byłego ZSRR wiąże się z separatyzmem i dążeniem do oddzielenia niektórych terenów, zamieszkanych przez ludność różnych narodowości i wyznań, od państwa do którego oficjalnie należą.

Wybrane terytoria i konflikty zbrojne, które miały tam miejsce:

• Naddniestrze i Gagauzja, konflikty o niezależność od Mołdawii.
• Abchazja i Osetia Południowa, konflikty o niezależność od Gruzji.
• Czeczenia, konflikt o niezależność od Rosji.
• Górski Karabach, konflikt ormiańsko-azerski.
• Donieck i Ługańsk (Donbas), wojna rosyjsko-ukraińska.

Po dwóch okresach krwawych starć (pierwsza i druga wojna czeczeńska), Czeczenia obecnie ponownie znajduje się pod kontrolą rządu federalnego.

Republika Gagauzji przeszła pokojową reintegrację z Mołdawią w 1994 roku, otrzymawszy przy tym autonomię.

Naddniestrze, Abchazja i Osetia Południowa uzyskały niepodległość de facto. De iure niepodległość Abchazji i Osetii Południowej została uznana przez Rosję, Nikaraguę, Wenezuelę, Nauru i niektóre państwa nieuznawane. Na wszystkich tych obszarach stacjonują rosyjskie wojska. Górski Karabach również jest de facto niepodległy i znajduje się pod kontrolą sił zbrojnych Armenii, wraz z przylegającymi do niego sąsiednimi terenami Azerbejdżanu. W 2001 roku te nieuznawane państwa zawarły między sobą porozumienie o stworzeniu Wspólnoty Nieuznawanych Państw (WNP-2).

Wojny domowe

Trzykrotnie w regionie wybuchały wojny domowe niezwiązane z separatyzmem.

• Wojna domowa w Gruzji (1991–1993), pomiędzy siłami Zwiada Gamsachurdii i Eduarda Szewardnadze. Wojna skończyła się po tym, jak rosyjskie wojska poparły rząd Szewardnadze w zamian za przystąpienie Gruzji do WNP.
• Wojna domowa w Tadżykistanie (1992–1997).
• Wojna domowa w Kirgistanie w 2010 roku pomiędzy siłami Kurmanbeka Bakijewa i blokiem Rozy Otunbajewej.

Kolorowe rewolucje

W trzech byłych republikach radzieckich po wyborach miały miejsce tzw. kolorowe rewolucje, który doprowadziły do władzy opozycję:

• 2003 – Rewolucja róż w Gruzji.
• 2004 – Pomarańczowa rewolucja na Ukrainie.
• 2005 – Tulipanowa rewolucja w Kirgistanie.
• 2014 – Rewolucja godności (Euromajdan).

W innych byłych republikach radzieckich miały miejsce zamieszki, które zostały zaklasyfikowane przez prezydentów tych państw jako próby kolorowych rewolucji:

• 2006 – próba Dżinsowej (Chabrowej) rewolucji na Białorusi.
• 2008 – próba kolorowej rewolucji w Armenii.
• 2009 – próba kolorowej rewolucji w Mołdawii.
• 2011 – Rewolucja przez serwisy społecznościowe na Białorusi.
• 2011 – Śnieżna rewolucja w Osetii Południowej.
• 2011 – Błotna rewolucja w Moskwie (ale nie w całej Rosji).

„Postsowiecka” przestrzeń bezpieczeństwa

Choć ZSRR zniknął z mapy świata, to większość państw postsowieckich pozostała, nierzadko wbrew własnej woli, ekonomicznie, politycznie i w wymiarze bezpieczeństwa zależna od byłej metropolii. W efekcie w Europie istniały de facto dwie przestrzenie bezpieczeństwa: „zachodnia” (oparta na prawie międzynarodowym, uznająca równość wszystkich podmiotów) i „postsowiecka” (odwołująca się do relacji patron-wasal i bazująca na prawie silniejszego). Przejawami tych podwójnych standardów były m.in. obecność rosyjskich sił zbrojnych w Naddniestrzu (separatystycznej części Mołdawii), podporządkowanie militarne i polityczne Białorusi oraz Armenii czy wojna w Gruzji, która zakończyła się oddzieleniem Abchazji i de facto aneksją przez Rosję Osetii Południowej.

Dopiero konflikt na Ukrainie doprowadził do podważenia podwójnych standardów bezpieczeństwa w Europie. W odbiorze Rosji Zachód wkroczył na jej terytorium. Odpowiedzią była nie tylko obrona prawa do decydowania o postsowieckiej strefie wpływów, ale też aktywne działania „symetryczne” na rzecz dekonstrukcji zachodniego ładu bezpieczeństwa i porządku politycznego.

Zobacz też

• Rozpad Związku Radzieckiego
• Związek Rosji i Białorusi
• Państwa członkowskie Wspólnoty Niepodległych Państw

Linki zewnętrzne

• Wybór artykułów i książek o konfliktach w dawnych republikach radzieckich w bibliotece czasopisma naukowo-edukacyjnego Skepsis
• Paszporty państw byłego Związku Radzieckiego. stsm.nodester.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-05)].
• Postsovet.RU – portal informacyjno-analityczny, łączący w sobie formaty gazety internetowej i portalu społecznościowego. Głównym celem projektu jest przedstawienie obiektywnych i kompleksowych informacji o politycznych, gospodarczych i społeczno-kulturowych procesach, zachodzących na postradzieckim terytorium.
• CIS-Center.ru. cis-center.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-28)]. – portal internetowy Centrum Naukowo-Edukacyjnego do Współpracy z Państwami Bałtyckimi i WNP Saratowskiego Uniwersytetu Państwowego im. Czernyszewskiego. Zawiera wiadomości z przestrzeni poradzieckiej, artykuły, komentarze ekspertów na temat najbardziej aktualnych kwestii, materiały konferencji internetowych i raporty analityczne.
• Зиверт Ш., Захаров С., Клингхольц Р. После СССР: от демографической сверхдержавы к очагу кризиса Демоскоп № 475–476