Wikipedia

Orłosęp

gatunek ptaka

Orłosęp[21], orłosęp brodaty (Gypaetus barbatus) – gatunek dużego ptaka padlinożernego z podrodziny orłosępów (Gypaetinae) w rodzinie jastrzębiowatych (Accipitridae), jedyny przedstawiciel rodzaju Gypaetus[22].

Orłosęp
Gypaetus barbatus[1]
(Linnaeus, 1758)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

szponiaste

Rodzina

jastrzębiowate

Podrodzina

orłosępy

Plemię

Gypaetini

Rodzaj

Gypaetus[2]
Storr, 1784[3]

Gatunek

orłosęp

Podgatunki
  • G. barbatus barbatus (Linnaeus, 1758)
  • G. barbatus meridionalis Keyserling & J.H. Blasius, 1840
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[20]

Zasięg występowania
Mapa występowania

     występuje przez cały rok

     obszary nielęgowe (zimowiska)

     wymarł

     prawdopodobnie wymarł

     prawdopodobnie występuje

     reintrodukowany

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Występowanie

edytuj

Ptak ten występuje w zależności od podgatunku[22][23]:

W XIX w. co najmniej raz lub dwa razy stwierdzony również w Polsce, przy jej południowej granicy kraju[24]. Do tej pory Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego potwierdziła trzy stwierdzenia ptaków tego gatunku w Polsce (pojaw naturalny lub wtórnie naturalny), ostatnie w 2017[25], 2018[26] i 2024[27]. W 2013[28] i 2016[29] odnotowano też pojawy nienaturalne związane z programem reintrodukcji tego ptaka w Alpach i Masywie Centralnym; reintrodukowane ptaki wyposażone są w nadajniki satelitarne.

Taksonomia

edytuj

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae, nadając mu nazwę Vultur barbatus[14]. Holotyp według Linneusza, który bazował na tekście „The Bearded Vulture” Edwardsa z 1750 roku[30], pochodził z Afryki[14]; miejsce typowe ograniczone przez Harterta w 1914 roku do Santa Cruz, blisko Oranu w Algierii[31].

Wyróżnia się dwa podgatunki: G. b. barbatus i G. b. meridionalis. Proponowane podgatunki hemachalanus (wyższe góry środkowej Azji) i aureus (Europa i zachodnia Azja) zsynonimizowano z podgatunkiem nominatywnym[23][22].

Etymologia

edytuj
  • Gypaetus (Gypaetos, Gypeatos, Gypeatus, Gypetos, Grypaetus): gr. γυπαιετος gupaietos (od zniekształconego ὑπαιετος hupaietos) „orzeł” lub „sęp”, od γυψ gups, γυπος gupos „sęp” (por. ὑπο hupo „podobny”); αετος aetos „orzeł”[32].
  • Gyptus: gr. γυψ gups, γυπος gupos „sęp”[33].
  • Phene: gr. φηνη phēnē „sęp, orłosęp”[34].
  • Harpe: gr. ἁρπη harpē „nieznany, prawdopodobnie mityczny ptak”[35].
  • Gupista : gr. γυψ gups, γυπος gupos „sęp”[36].
  • barbatus: łac. barbatus „brodaty”, od barba „broda”[37].
  • aureus: łac. aureus „złoty”, od aurum „złoto”[38].
  • hemachalanus: nowołac. Hemachala „Himachal”, Himalaje, od sanskryckiego hima „śnieg”; acala „góra”[39].
  • meridionalis: łac. meridionalis „południowy”, od meridies „południe”[40].
  • altaicus: Ałtaj (ang. Altai Mountains), Azja Środkowa, na granicy Kazachstanu, zachodniej Mongolii i północno-zachodnich Chin[41].

Morfologia

edytuj
Wygląd
Samice większe od samców, lecz obie płci ubarwione jednakowo. Dorosłe osobniki mają woskówkę porośniętą czarnymi piórami, tworzącymi bródkę. Ciemne są również pióra na boku głowy w okolicy oka. Grzbiet i ogon czarnobrązowy z jasnymi kreskami. Reszta ciała biała, pokryta rdzawym nalotem, jedynie na piersi czarny znak przypominający literę „V”. Rdzawe zabarwienie wywołane jest wydzieliną z gruczołu kuprowego, zatem natężenie nalotu jest zmienne. Podgatunek G. b. meridionalis różni się od G. b. barbatus nagim skokiem, brakiem czarnych piór wokół oka i czarnego znaku na piersi. Osobniki młodociane całe czarnobrązowe.
Wymiary średnie
Długość ciała 94–125 cm, masa ciała 4500–7100 g, rozpiętość skrzydeł 231–283 cm[23].

Ekologia

edytuj
 
Dziki orłosęp na przełęczy Gemmi, Leukerbad.
Biotop
Góry powyżej górnej granicy lasu.
Gniazdo
W niedostępnym miejscu na skalnej półce lub w jaskini. Może mieć do 2 m średnicy i 1 m wysokości. Zbudowane z gałęzi, wysłane wełną i pierzem.
Jaja
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w grudniu–lutym (półkula północna) lub maju–lipcu (półkula południowa) 1–2 jaja[42] (jednak przeżywa tylko jedno pisklę).
Wysiadywanie i dorastanie
Jaja wysiadywane są przez okres około 55–60 dni przez obydwoje rodziców[42]. Pisklęta opuszczają gniazdo po 106–130 dniach. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 7 lat; w niewoli dożywają 40 lat.
Pożywienie
Głównie padlina dużych ssaków. Kości zrzuca na skały, starając się je rozbić, podobnie robi z żółwiami. Niekiedy stara się strącić duże zwierzęta w przepaść.

Status i ochrona

edytuj

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody od 2014 roku jest zaliczany do kategorii NT (bliski zagrożenia); wcześniej klasyfikowany był jako gatunek najmniejszej troski (LC). Liczebność światowej populacji szacuje się na 1675–6700 dorosłych osobników. Globalny trend liczebności uznawany jest za spadkowy[20].

W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej[43].

Międzynarodowy program hodowli i reintrodukcji tego zagrożonego gatunku prowadzi organizacja Vulture Conservation Fundation[44].

Galeria zdjęć

edytuj
  •  
    Głowa orłosępa
  •  
    W locie
  •  
    Młody orłosęp
  •  
    Jajo Gypaetus barbatus aureus
  •  
    Jajo Gypaetus barbatus hemachalanus
  •  
    Orłosęp podczas polowania

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Gypaetus barbatus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ Gypaetus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2010-12-30] (ang.).
  3. ↑ G.C.Ch. Storr: Alpenreise: vom Jahre 1781. Leipzig: Johann Gottfried Müllerischen, 1784, s. 69. (niem.).
  4. ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Sur la division méthodique des oiseaux de proie diurnes. „Bulletin des sciences par la Société philomathique de Paris”. 1 (2), s. 65, 1797. (fr.). 
  5. ↑ J.B.F. Léveillé: Manuel pour servir a l’histoire naturelle des oiseaux, des poissons, des insectes et des plantes. Paris: Chez Villier, 1799, s. 67. (fr.).
  6. ↑ A.M.C. Duméril: Zoologie analytique: ou, Méthode naturelle de classification des animaux; rendue plus facile a l’aide de tableaux synoptiques. Paris: Allais, 1806, s. 34. (fr.).
  7. ↑ M.J.C. Savigny: Système des oiseaux de l'Egypte et de la Syrie. W: France. Commission des sciences et arts d’Egypte: Description de l’Égypte, ou, Recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française. T. 1: Historie Naturelle. Paris: Imprimerie impériale, 1809, s. 68, 77. (fr.).
  8. ↑ B. Merrem: Accipiter. W: J.S. Ersch, J.G. Gruber: Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften und Künste. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1818, s. 258. (niem.).
  9. ↑ J.F. Stephens: Raptores. W: G. Shaw: General zoology, or Systematic natural history. T. 14: Aves. Cz. 1. London: Printed for G. Kearsley, 1826, s. 345. (ang.).
  10. ↑ C.J. Temminck: Nouveau recueil de planches coloriées d’oiseaux: pour servir de suite et de complément aux planches enluminées de Buffon. Cz. 1. Strasbourg: Chez Legras Imbert et Comp., 1838, s. (47). (fr.).
  11. ↑ T. Hutton. Account of the Bearded Vulture of the Himalaya. „The journal of the Asiatic Society of Bengal”. 3, s. 522, 1834. (ang.). 
  12. ↑ W. Swainson: On the natural history and classification of birds. Cz. 1. London: John Taylor, 1836, s. 284, seria: Cabinet cyclopaedia. Natural history. (ang.).
  13. ↑ Ch.T. Wood. Sketches op european ornithology: Gould’s "Birds of Europe". „The Analyst”. 6 (19), s. 71, 1837. (ang.). 
  14. ↑ a b c C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 87. (łac.).
  15. ↑ C.L. Hablizl. Bemerkungen in der persischen Landschaft Gilan und auf den Gilanischen Gebirgen. „Neue nordische Beyträge zur physikalischen und geographischen Erd- und Völkerbeschreibung, Naturgeschichte und Oekonomie”. 4, s. 64, 1783. (niem.). 
  16. ↑ T. Hutton. Notice of the Himalayan Vulture Eagle. „The journal of the Asiatic Society of Bengal”. 7 (1), s. 22, 1838. (ang.). 
  17. ↑ E. von Keyserling & J.H. Blasius: Die wirbelthiere Europa’s. Braunschweig: F. Vieweg und sohn, 1840, s. xxviii. (niem.).
  18. ↑ L. Brehm. Etwas über die Arten der europaischen Vögel. „Naumannia”. 1 (1), s. 70, 1851. (niem.). 
  19. ↑ R.B. Sharpe: Catalogue of the Birds in the British Museum. Cz. 1: Accipitres, or diurnal birds of prey. London: Printed by order of the Trustees, 1874, s. 229. (ang.).
  20. ↑ a b BirdLife International, Gypaetus barbatus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2022-2 [dostęp 2022-02-11] (ang.).
  21. ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Gypaetini Bonaparte, 1831 (Wersja: 2020-09-23). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-23].
  22. ↑ a b c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-23]. (ang.).
  23. ↑ a b c J. Orta, E. de Juana, J.S. Marks & C.J. Sharpe: Bearded Vulture (Gypaetus barbatus). W: J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D. A. Christie & E. de Juana (red.): Handbook of the Birds of the World Alive. Barcelona: Lynx Edicions, 2015. [dostęp 2015-01-07]. (ang.).
  24. ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 210. ISBN 83-919626-1-X.
  25. ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 34. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2017. „Ornis Polonica”. 59, s. 119–153, 2018. 
  26. ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 35. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2018. „Ornis Polonica”. 60, s. 125–160, 2019. 
  27. ↑ Widok, który przyprawia o ciarki. Orłosęp pojawił się w Poznaniu [NAGRANIE] [online], RMF FM [dostęp 2024-05-29] (pol.).
  28. ↑ Zbigniew Kajzer. „Ptaki Polski”. 30 (2/2013), s. 4. Agencja Wydawniczo-Fotograficzna "Aves". (pol.). 
  29. ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 33. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2016. „Ornis Polonica”. 58, s. 83–116, 2017. 
  30. ↑ G. Edwards: A natural history of uncommon birds: and of some other rare and undescribed animals, quadrupedes, fishes, reptiles, insects, &c., exhibited in two hundred and ten copper-plates, from designs copied immediately from nature, and curiously coloured after life, with a full and accurate description of each figure, to which is added A brief and general idea of drawing and painting in water-colours; with instructions for etching on copper with aqua fortis; likewise some thoughts on the passage of birds; and additions to many subjects described in this work. Cz. 3. London: Printed for the author, at the College of Physicians in Warwick-Lane, 1750, s. ryc. 106, 106. (ang.).
  31. ↑ E. Hartert: Die Vögel der paläarktischen Fauna systematische Übersicht der in Europa, Nord-Asien und der Mittelmeerregion vorkommenden Vögel. Cz. 2. Berlin: R. Friedländer & Sohn, 1912–1921, s. 1194. (niem.).
  32. ↑ Jobling 2018 ↓, s. Gypaetus.
  33. ↑ Jobling 2018 ↓, s. Gyptus.
  34. ↑ Jobling 2018 ↓, s. Phene.
  35. ↑ Jobling 2018 ↓, s. Harpe.
  36. ↑ Jobling 2018 ↓, s. Gupista.
  37. ↑ Jobling 2018 ↓, s. barbatus.
  38. ↑ Jobling 2018 ↓, s. aureus.
  39. ↑ Jobling 2018 ↓, s. hemachalana / hemachalanus.
  40. ↑ Jobling 2018 ↓, s. meridionale / meridionalis.
  41. ↑ Jobling 2018 ↓, s. altaiana / altaica / altaicus / altaiensis.
  42. ↑ a b E. Keller, prof. dr J.H. Reichholf, G. Steinbach i inni: Leksykon zwierząt: Ptaki. Cz. 1. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 143–145. ISBN 83-7227-891-1.
  43. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
  44. ↑ Światowy rekord. Dziesięć orłosępów brodatych wykluło się w Andaluzji [online], www.tvp.info, 28 marca 2021 [dostęp 2021-05-21] (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • James A. Jobling: The Key to Scientific Names. [w:] Birds of the World [on-line]. Cornell Laboratory of Ornithology, Ithaca, NY, USA, 2021. (ang.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Orłosęp&oldid=73881094”
  NODES
Idea 1
idea 1
INTERN 2