Przysłowie

Przysłowie (łac. proverbium lub adagium) – utrwalona w języku paremia, bezpośrednio lub metaforycznie wyrażająca myśl lub radę opartą na tradycji ludowej, mającą charakter ogólny i gnomiczny . Do frazeologii zaliczana jest tylko przy szerszym rozumieniu tego terminu. Nauką o przysłowiach jest przysłowioznawstwo, rozpadające się na paremiografię, tj. zbieranie przysłów, oraz paremiologię, tj. ich analizę historyczno-kulturową.

Przysłowie chińskie: „lód o grubości trzech stóp nie bierze się z jednego chłodnego dnia”

Strona tytułowa Proverbiorum Polonicorum Salomona Rysińskiego, najstarszego zbioru przysłów polskich wydanych po łacinie i po polsku w Lubczu w 1618

Przysłowia niderlandzkie, obraz namalowany w 1559 przez Pietera Bruegla (starszego). Jest to zbiór scen rodzajowych będących ilustracjami przysłów

W nazewnictwie nieterminologicznym przysłowie to również ogólne określenie na wszelkie rodzaje paremii.

Historia

Do języka polskiego termin „przysłowie” wprowadził Andrzej Maksymilian Fredro (Przysłowia mów potocznych, 1658), jako przekład łacińskiego „proverbium”. W staropolszczyznie przysłowia określano także terminem „przypowieść”. Termin „porzekadło”, także używany dawniej na określenie przysłowia, obecnie jest przy tym znaczeniu przestarzały. Pierwszy zbiór przysłów polskich Proverbiorum Polonicorum skompilował po łacinie i po polsku w Lubczy w 1618 Salomon Rysiński.

Cechy gatunkowe

Przysłowie jest bardzo swoistym gatunkiem literackim, stojącym na pograniczu literatury i języka potocznego. Przybiera postać stwierdzenia lub pouczenia, przeważnie jednozdaniowego. Bardzo często zbudowane jest na zasadzie paralelizmu (wprowadzenia dwóch wypowiedzi analogicznych, podpadających pod wspólny schemat) lub kontrastu znaczeniowego i składniowego – np. „Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie”. Przysłowie jest zwykle skontruowane w sposób ułatwiający jego zapamiętanie (np. poprzez zastosowanie rymów). Częste w przysłowiach są rymy wewnętrzne, np. „W marcu jak w garncu”.

Inną cechą formalną przysłowia jest jego alegoryczność. Podwójny sens przysłów polega na tym, że operują one konkretnymi sytuacjami i wyobrażeniami, dotyczą jednak relacji ogólnych i wyrażają ogólne pojęcia.

Cechą tematyczną przysłów jest ich sens moralny – przysłowia są bowiem z reguły przestrogami, nakazami, zakazami i pouczeniami. Wyróżnikiem gatunkowym przysłowia jest także jego powtarzalność – przysłowia znane są powszechnie lub przynajmniej bardzo szeroko na danym obszarze kulturowym, szerzą się drogą przekazu ustnego, występują przez całe wieki, a czasem nawet tysiąclecia, nierzadko w bardzo odległych od siebie regionach świata.

Przysłowia a porzekadła i zwroty przysłowiowe

Od przysłów można odróżniać zwroty przysłowiowe oraz porzekadła. Zwroty przysłowiowe rozumie się jako wyrażenia podobne do przysłów, niekiedy będące ich skróconymi formami, nie mają one jednak formy zdania – np. „kuty na cztery nogi”. Różnica między określeniami „przysłowie” i „porzekadło” jest niejasna, we współczesnej praktyce językowej określenia te są często traktowane jako synonimiczne, choć niekiedy czyni się między nimi rozróżnienie, uznając porzekadło za specyficzny rodzaj przysłowia.

Na gruncie czeskim i słowackim porzekadło rozumie się jako wyrażenie doświadczeń życiowych pozbawione sądu moralnego, mające często charakter humorystyczny, przysłowie zaś definiuje się jako wyrażenie pełniące funkcję dydaktyczną. Według definicji zawartej w Encyklopédii jazykovedy porzekadło ma zawsze sens obrazowy i odnosi się do konkretnej sytuacji (w odróżnieniu od przysłów mających charakter ogólny), niektóre jego rodzaje są bliskie przysłowiom lub stanowią frazemy o formie zdaniowej. W starszej teorii słowackiej porzekadło traktowano jako jednostkę mniejszą od przysłowia, będącą zalążkiem nowego przysłowia lub pozostałością po redukcji przysłowia.

Przysłowia polskie

Wiele polskich przysłów wywodzi się ze średniowiecza, wiele z nich to tłumaczenia przysłów łacińskich. Najstarsze znane przysłowie polskie to quando się łyka drą, tunc ea drzy (zapisne w 1407 r.). Przysłowie to w dzisiejszym języku polskim ma formę „Kiedy się łyka drą, wtedy je drzyj” (chłopi polscy nosili obuwie z łyka lipowego, które trzeba wyrabiać wiosną).

Do przysłów polskich należą m.in. Polak, Węgier, dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki, Polska niebem dla szlachty, czyśćcem dla mieszczan, piekłem dla chłopów, a rajem dla Żydów, Sądzi Kryże – będą krzyże.

Przysłowia w Wikisłowniku

• polskie przysłowia, indeks alfabetyczny: A B C Ć D E F G H I J K L Ł M N O P R S Ś T U W Z Ż Ź
• polskie przysłowia, indeks tematyczny
• przysłowia obcojęzyczne, indeks alfabetyczny wg języka

Zobacz też

• przysłowia niderlandzkie
• przysłowie osobiste

Bibliografia

• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
• FrantišekF. Čermák FrantišekF., PŘÍSLOVÍ, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017  (cz.).