Wikipedia

Radom

miasto w województwie mazowieckim
Ten artykuł dotyczy miasta w województwie mazowieckim. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Radom – miasto na prawach powiatu w centralno-wschodniej Polsce w województwie mazowieckim, położone nad rzeką Mleczną.

Radom
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Pałac Sandomierski, klasztor Bernardynów, fontanny przy placu Konstytucji 3 Maja, Katedra, ulica Moniuszki, ulica Piłsudskiego
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Data założenia

X wiek

Prawa miejskie

Stary Radom – 2. poł. XIII wieku (prawo średzkie)
Nowy Radom – od 1 stycznia 1364 (prawo magdeburskie)

Prezydent

Radosław Witkowski

Powierzchnia

111,8 km²

Wysokość

130–207 m n.p.m.

Populacja (30.06.2024)
• liczba ludności
• gęstość


194 916[1]
1743,4 os./km²

Strefa numeracyjna

48

Kod pocztowy

26-600 do 26-621

Tablice rejestracyjne

WR

Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Radom”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Radom”
Ziemia51°24′13″N 21°09′24″E/51,403611 21,156667
TERC (TERYT)

1463011

SIMC

0972750

Hasło promocyjne: Radom – Siła w precyzji
Urząd miejski
ul. Jana Kilińskiego 30
26-600 Radom
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP
Radom, Małopolska i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych
Pałac Sandomierski – siedziba komisji województwa sandomierskiego oraz wojewodów i gubernatorów sandomierskich i radomskich
Ulica Żeromskiego, główny deptak miejski

Największy ośrodek miejski w widłach Wisły i Pilicy, drugie pod względem wielkości miasto województwa mazowieckiego. Przed 1795 miasto królewskie w powiecie radomskim województwa sandomierskiego[2]. W okresie Księstwa Warszawskiego stolica departamentu radomskiego, a w latach 1815–1915 województw i guberni Królestwa Polskiego. W PRL, w latach 1975–1998 siedziba władz województwa radomskiego. Współcześnie siedziba władz powiatu radomskiego i kurii diecezji radomskiej.

Według danych GUS z 30 czerwca 2023 r. miasto było zamieszkiwane przez 196 918 osób[3], co lokuje je na 15. pozycji w kraju pod względem liczby ludności.

Radom jest siedzibą wielu instytucji o regionalnym znaczeniu. Mieszczą się tu: wojewódzki urząd skarbowy, wydział zamiejscowy wojewódzkiego sądu administracyjnego, sąd okręgowy wraz z prokuraturą okręgową, delegatura urzędu wojewódzkiego i urzędu marszałkowskiego. Ponadto ma tu siedzibę Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, delegatura Instytutu Pamięci Narodowej, delegatura ABW i Mazowiecka Komenda Wojewódzka Policji obejmująca swoim działaniem województwo mazowieckie z wyjątkiem aglomeracji warszawskiej.

Według projektu ESPON Radom zalicza się do grona dużych miast o znaczeniu krajowym lub międzynarodowym[4].

Miasto jest również organizatorem międzynarodowych pokazów lotniczych Radom Air Show. Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski i Radomski Festiwal Jazzowy są dziś kulturową wizytówką miasta.

Geografia

edytuj

Położenie

edytuj

Radom znajduje się w centralnej Polsce, w południowej części województwa mazowieckiego nad rzeką Mleczną. Pomimo administracyjnej przynależności do województwa mazowieckiego pod względem historycznym, kulturowym i etnograficznym Radom wraz ze swoim regionem ulokowany jest w Małopolsce, w ziemi sandomierskiej. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Kondrackiego miasto położone jest na Wzniesieniach Południowomazowieckich, gdzie większa część miasta położona jest na Równinie Radomskiej, natomiast północny kraniec na Równinie Kozienickiej[5].

Radom znajduje się na terenie o wysokościach od 130 do 207 m n.p.m.[6]

Według danych z 26 lipca 2013 r. powierzchnia miasta wynosiła 111,8 km²[7].

Klimat

edytuj

Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza Radom leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Według uaktualnionej klasyfikacji Köppena-Geigera Radom leży w strefie Dfb – klimatu umiarkowanego kontynentalnego[8].

Średnia temperatura i opady dla Radomia
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Rekordy maksymalnej temperatury [°C] 9 11 18 26 30 32 37 35 32 25 16 11 37
Średnie temperatury w dzień [°C] -1 -1 4 12 17 22 23 23 19 13 5 2 12
Średnie temperatury w nocy [°C] -5 -7 -3 2 7 12 14 13 9 4 0 -2 4
Rekordy minimalnej temperatury [°C] -25 -27 -17 -6 -3 3 7 8 1 -6 -10 -17 −27
Opady [mm] 58.4 43.2 33 33 30.5 73.7 88.9 61 38.1 35.6 45.7 63.5 604,5
Źródło: Weatherbase[9] 14.12.2008

Historia

edytuj
Osobny artykuł: Historia Radomia.

Toponimia

edytuj

Według legendy „O srebrnopiórym orle i radomskim grodzie” pewien młodzieniec trafił niesiony głodem do pięknej, zaklętej wioski. Drzewa, krzewy i rzeka szumiały jakby chcąc mu coś powiedzieć. Oczarowany tym pięknem wypowiedział „Rad dom bym tutaj zbudował”. To odczarowało wioskę. Jej mieszkańcy ugościli młodzieńca, a na tamtym miejscu wybudowano gród „Radom”[10].

W rzeczywistości Radom brzmiał pierwotnie Radom’ (z miękkim m – stąd dopełniacz: Radomia) i był przymiotnikiem dzierżawczym od imienia Radom (dopełniacz: Radoma), które to imię jest skrótem od imienia Radomir. Czyli Radom’ oznaczał „gród [należący do] Radoma” – tak jak Poznań to „gród [należący do] Poznana”[11].

Kalendarium

edytuj
 
Zachowany fragment murów miejskich
 
Sejm walny radomski, 1505
 
Plan Radomia z końca XVIII w.
 
Kolegium Pijarów ok. 1900
 
Ulica Lubelska (obecnie Żeromskiego) w kierunku kościoła farnego – widok z 1915
 
Ulica Lubelska (obecnie Żeromskiego) na wysokości placu Sobornego (obecnie Konstytucji 3 Maja) – widok z ok. 1915
 
Proklamowanie Republiki Radomskiej z balkonu Pałacu Sandomierskiego (2 listopada 1918 roku)
 
Plan Radomia z 1919 roku
 
Rekonstrukcja Czerwcowych strajków 1976
 
Jan Paweł II przy Pomniku Robotniczego Protestu, Radom, 4 czerwca 1991
  • VIII–IX wiek – istniała osada w dolinie rzeki Mlecznej (w rejonie dzisiejszego Starego Miasta).
  • 2. połowa X wieku – budowa grodu obronnego.
  • 1155 – pierwsza pisana wzmianka o Radomiu w bulli papieża Hadriana IV.
  • 1233 – pierwsza pisemna wzmianka o kasztelanie radomskim – Marku.
  • 2. połowa XIII wieku – Stary Radom otrzymał prawa średzkie.
  • 22 stycznia 1350 – Kazimierz III Wielki sprzedał dziedziczne wójtostwo radomskie Konradowi z Warszawy (początek organizacji Nowego Radomia).
  • 1 stycznia 1364 – Nowy Radom otrzymał prawo magdeburskie (w miejsce wcześniej obowiązującego prawa średzkiego)[12].
  • 1360–1370 – Kazimierz Wielki ufundował mury miejskie, zamek królewski, ratusz i kościół farny pod wezwaniem świętego Jana Chrzciciela.
  • XV–XVIII w. – miejsce sądów szlacheckich pierwszej instancji: grodzkiego i ziemskiego[13].
  • 1401 – zawarto unię wileńsko-radomską unię Polski z Litwą.
  • 1469 – poselstwo czeskie ofiarowało w Radomiu koronę Władysławowi Jagiellończykowi.
  • 1481 – w mieście zamieszkał drugi syn Kazimierza Jagiellończyka, królewicz Kazimierz (obecny patron miasta), który pod nieobecność przebywającego na Litwie ojca sprawował stąd rządy w Koronie.
  • 1489 – na radomskim zamku wielki mistrz zakonu krzyżackiego Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi.
  • 1495 – w farze radomskiej syn Kazimierza Jagiellończyka – Fryderyk – odebrał insygnia kardynalskie.
  • 1505 – obradujący w Radomiu sejm uchwalił konstytucję Nihil novi oraz zatwierdził „Statut Łaskiego” – pierwszy zbiór praw państwa polskiego.
  • 1564 – według przeprowadzonej lustracji miasto liczyło 1800 osób, 180 domów, 14 jatek, 2 łaźnie i 2 młyny.
  • 1565 – Radom uzyskał prawo składu[14].
  • 1613 – Radom stał się siedzibą Koronnego Trybunału Skarbowego.
  • 1628 – miasto zostało zniszczone przez wielki pożar.
  • 1656 – podczas najazdu szwedzkiego, w Rynku, w domu nr 4 należącym do Adama Gąski kwaterował król szwedzki Karol X Gustaw.
  • 1660 – po opuszczeniu miasta przez Szwedów liczyło ono 395 mieszkańców i 37 domów.
  • 1724 – August II Sas wydaje przywilej „De non tollerandis judaeis” mówiący o zakazie zamieszkiwania ludności żydowskiej w granicach miasta.
  • 1737–1756 – budowa Kolegium Pijarów, według projektu Antonio Solariego.
  • 1763 – Radom liczył 1370 mieszkańców i 137 budynków.
  • 1767 – Karol Radziwiłł zawiązał w Radomiu konfederację.
  • 1787 – Stanisław August Poniatowski powołał w Radomiu Komisję Dobrego Porządku.
  • 1795 – po III rozbiorze Polski Radom został włączony do zaboru austriackiego i stał się siedzibą Cyrkułu, Komisji Obwodowej, Trybunału Cywilnego i Sądu Pokoju.
  • 1810 – Radom został stolicą departamentu radomskiego w Księstwie Warszawskim.
  • 1813 – wkroczenie wojsk rosyjskich do Radomia.
  • 1815 – włączenie Radomia do Królestwa Kongresowego jako części Imperium Rosyjskiego (zabór rosyjski)[15].
  • 1816 – powstało województwo sandomierskie z siedzibą władz w Radomiu.
  • 1817 – założenie pierwszej świeckiej szkoły elementarnej pod przewodnictwem Łukasza Raczyńskiego.
  • 1819 – Fryderyk August Schnierstein otworzył zakład garbarski, zapoczątkowując przemysłowy rozwój miasta.
  • 1825–1827 – według projektu Antonia Corazziego wzniesiono pałac Sandomierski – siedzibę komisji województwa sandomierskiego.
  • 1827 – z inicjatywy ks. Kazimierza Kłaczyńskiego powstało Radomskie Towarzystwo Naukowe.
  • 1844 – Radom został stolicą guberni radomskiej, której granice sięgały aż podkrakowskiego Miechowa (czyli do ówczesnej granicy rosyjsko-austriackiej, Kraków znajdował się już na terenie austriackiej Galicji).
  • 1863 – pod Jedlnią koło Radomia miała miejsce bitwa przeciwko zaborcy rosyjskiemu w trakcie powstania styczniowego[16].
  • 1867 – miasto jako jedno z pierwszych w Królestwie otrzymało kanalizację; z guberni radomskiej wyłączone zostały południowe powiaty, co dało początek guberni kieleckiej.
  • 1885 – uruchomienie linii kolejowej z Dęblina do Dąbrowy Górniczej.
  • 1901 – uruchomienie w Radomiu jednej z pierwszych w Królestwie elektrowni oraz miejskiej sieci oświetleniowej.
  • 1905 – w trakcie strajków doszło do starć pomiędzy robotnikami a rosyjskimi oddziałami carskimi.
  • 1910 – w Radomiu powstał klub sportowy Radomskie Towarzystwo Sportowe Radom, z biało-czerwonymi barwami klubowymi.
  • 1910 – Radom liczył 43 581 mieszkańców[17].
  • 1915 – wycofanie się wojsk rosyjskich po 102 latach i wkroczenie wojsk austriackich, okupacja austriacka.
  • 1918 – wraz z przejęciem władzy z rąk okupanta austriackiego i proklamacją Republiki Radomskiej 2 listopada 1918 roku miasto jako pierwsze w Polsce odzyskało niepodległość[18].
  • 1918 – Radom wszedł w skład administracyjny województwa kieleckiego aż do 1939 r.
  • 1918 – powstała Dyrekcja Okręgowa Kolei (w latach 30. XX w. przeniesiona do Chełma, a następnie do Lublina).
  • 1919 – W nocy z 6 na 7 stycznia 1918 roku w mieście doszło do starć między Milicją Ludową a wojskiem. Milicja zaatakowała koszary na wieść o tym, że jednostka ma stanąć jakoby po stronie dokonującego się w Warszawie prawicowego zamachu Januszajtisa. Podczas starć zginęło dwóch żołnierzy i prawdopodobnie 11 milicjantów. Walki wygasły, gdyż ich inicjatorzy z grona radykalnych działaczy PPS nie otrzymali wsparcia władz centralnych partii[19].
  • 1921 – miasto zamieszkiwało 24 495 Żydów, na ogólną liczbę 61 599 mieszkańców stanowiąc 39,7 % mieszkańców[20].
  • 1926 – powstał klub sportowy RKS Broń Radom.
  • 1927 – zakupienie 100 ha gruntu w Sadkowie w celu budowy lotniska wojskowego
  • 1927 – odbyły się w mieście pierwsze po zamachu majowym wybory samorządowe, które zdecydowanie wygrała Polska Partia Socjalistyczna[21].
  • 1933 – Radom uzyskał połączenie kolejowe z Warszawą.
  • 1935 – Powstanie na Sadkowie Szkoły Pilotów Rezerwy.
  • 1936–1939 – Radom wszedł w skład Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), powstała m.in. Fabryka Chemiczna, Fabryka Broni (późniejsze Zakłady Metalowe „Łucznik”), gazownia miejska, fabryka telefonów, fabryka obuwia. W okresie tym powstał Teatr Rozmaitości, nawiązujący do tradycji teatru radomskiego z pierwszej połowy XIX w. oraz filia Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie – zalążek szkolnictwa wyższego w mieście.
  • 1939 – Powstanie Szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa.
  • 1939 – miasto liczyło 85 501 mieszkańców[22].
  • 1939–1945 – Radom był stolicą dystryktu radomskiego w Generalnym Gubernatorstwie.
  • 1941 – utworzenie przez Niemców getta, w którym zgromadzono 32 tys. Żydów.
  • 1942–1944 – wywiezienie i wymordowanie radomskich Żydów w obozach zagłady; likwidacja getta.
  • 22 listopada 1942 – zamach oddziału Gwardii Ludowej pod dowództwem Jana Żebraka ps. „Kozak” na kino „Apollo”. Obrzucono granatami wychodzących z kina hitlerowców, z których siedmiu zginęło, a 19 odniosło rany[23].
  • 23 kwietnia 1943 – zamach oddziału Gwardii Ludowej pod dowództwem Stanisława Lechtary na tzw. Deutsches Haus przy ul. Malczewskiego, gdzie odbywało się zebranie dygnitarzy hitlerowskich z udziałem starosty Radomia i sekretarza generalnego gubernatora Franka. Od wrzuconych do gmachu trzech wiązek granatów zginęło siedmiu hitlerowców a 17 odniosło rany[23].
  • 1944 – po upadku powstania warszawskiego w Radomiu zorganizowany został tajny ośrodek nauczania Uniwersytetu Warszawskiego.
  • 16 stycznia 1945 – zajęcie Radomia przez jednostki 69 armii i 11 korpusu pancernego 1 Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. Za męstwo w walce o oczyszczenie miasta z jednostek armii niemieckiej 61 Korpus Strzelecki otrzymał nazwę Radomski[24]. Po wojnie ku czci żołnierzy radzieckich postawiono na pl. Zwycięstwa Pomnik Braterstwa Broni i pomnik w Parku Miejskim od ul. Żeromskiego[25].
  • 9 września 1945 – oddziały Armii Krajowej Obwodu Kielecko-Radomskiego, pod dowództwem Stefana Bembińskiego „Harnasia” opanowały miasto, zdobyły więzienie i uwolniły około 300 aresztowanych żołnierzy AK.
  • 1945 – przy Fabryce Bata powstał Klub Sportowy Radomiak Radom.
  • 1945 – na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Radomiu obóz pracy nr 160[26].
  • 1946 – Radom jako stolica powiatu wszedł w skład administracyjny województwa kieleckiego aż do 1975 r. Miasto liczyło wówczas 69 455 mieszkańców[22].
  • 1950 – powstała Wieczorowa Szkoła Inżynierska NOT, która dała początek późniejszemu Uniwersytetowi Technologiczno-Humanistycznemu oraz Politechnice Świętokrzyskiej. Miasto liczyło 80 298 mieszkańców[22].
  • 1951 – powstała Oficerska Szkoła Lotnicza. 5 lat później trafili tu legendarni piloci Polskiego lotnictwa: m.in. gen. Stanisław Skalski i płk Wacław Król.
  • do 1954 roku siedziba wiejskiej gminy Radom.
  • 1963 – ponowne zawiązanie Radomskiego Towarzystwa Naukowego.
  • 1975 – w wyniku reformy administracyjnej Radom uzyskał status stolicy województwa radomskiego.
  • 1976, 25 czerwca – radomscy robotnicy rozpoczęli protest przeciw polityce rządu i PZPR, brutalnie stłumiony przez ZOMO (wydarzenia radomskie) – miasto stało się znanym ośrodkiem opozycji antykomunistycznej.
  • 1980 – 9 października powstaje Międzyzakładowy Komitet Założycielski NSZZ „Solidarność” Ziemia Radomska z pierwszą siedzibą przy ul. Jacka Malczewskiego.
  • 1981, 17 października – 13 grudnia – Strajk w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Radomiu, najdłuższy strajk w PRL (49 dni).
  • 1981, 21–22 listopada – dwudniowy Ogólnopolski Zjazd Komitetów Obrony Więzionych za Przekonania w siedzibie NOT – najliczniejsze i najdłuższe w okresie „karnawału Solidarności” jawne obrady organizacji uznawanej przez władze PRL za nielegalną. Zjazd dokonał wyboru Radomia na ogólnopolską siedzibę władz KOWzP.
  • 1981, 3 grudnia – posiedzenie Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” w Radomiu, wykorzystane przez władze PRL jako pretekst do wprowadzenia stanu wojennego[27].
  • 1984 – powstało Międzyresortowe Centrum Naukowe Eksploatacji Majątku Trwałego – dzisiejszy Instytut Technologii Eksploatacji – jedna z wiodących placówek badawczych w kraju.
  • 1991, 4 czerwca – podczas pielgrzymki do Polski w roku 1991 Papież Jan Paweł II modlił się z wiernymi na radomskim lotnisku na Sadkowie oraz przed pomnikiem ofiar Czerwca ’76 przy ul. 25 Czerwca w Radomiu.
  • 1992, 25 marca – utworzenie diecezji radomskiej.
  • 1996 – Radomska Wyższa Szkoła Inżynierska otrzymała nazwę Politechnika Radomska.
  • 1999 – Radom utracił status miasta wojewódzkiego i wszedł w skład województwa mazowieckiego.
  • 1999 – klub Czarni Radom osiągnął największy sukces w swojej historii. Ekipa pod wodzą Edwarda Skorka sięgnęła po Puchar Polski.
  • 2001, 18 października – tragiczna śmierć 2 biskupa radomskiego Jana Chrapka.
  • 2002, 25 maja – kardynał Joseph Ratzinger, później papież Benedykt XVI, odwiedził Radom w związku ze święceniem Zygmunta Zimowskiego na biskupa.
  • 2004, 30 sierpnia – Rada Miejska w Radomiu nadała Papieżowi Janowi Pawłowi II tytuł Honorowego Obywatela Miasta Radomia.
  • 2004 – rozpoczęła się oczekiwana od kilkudziesięciu lat rewitalizacja Miasta Kazimierzowskiego.
  • 2005 – podpisanie w Radomiu porozumienia międzyregionalnego dotyczącego budowy drogi ekspresowej Wschód-Zachód S12.
  • 2006, 22 kwietnia – inauguracja drugiego nawiedzenia kopii Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej w Radomiu, której przewodniczył kardynał Stanisław Dziwisz, 44 biskupów i tysiące wiernych przybyłych z diecezji radomskiej.
  • 2007 – podczas pokazów lotniczych Air Show pierwszego września w czasie wykonywania swoich pokazów dwa samoloty się zderzyły w efekcie tego śmierć ponieśli dwaj piloci.
  • 2009 – podczas kolejnych pokazów Air Show 30 sierpnia zginęło dwóch białoruskich pilotów. Pilotowany przez nich Su-27 spadł na ziemię w Małęczynie. Ministerstwo Obrony Białorusi nie zezwoliło na podanie opinii publicznej przyczyn katastrofy samolotu.
  • 2012, 27 lipca – Sejm RP uchwalił ustawę o nadaniu Politechnice Radomskiej im. Kazimierza Pułaskiego nazwy „Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu”[28]; ustawa weszła w życie 12 września 2012 r.[29]
  • 2019, 7 maja – Premier Mateusz Morawiecki ogłosił rozpoczęcie rozbudowy strefy cywilnej lotniska w Radomiu.
  • 2023, 27 kwietnia – otwarcie nowego terminala i strefy cywilnej lotniska w Radomiu.
  • 2023, 1 września - Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu zmienił nazwę na Uniwersytet Radomski im. Kazimierza Pułaskiego.

Demografia

edytuj
Osobny artykuł: Ludność Radomia.

Według danych GUS z 30 czerwca 2023 r. miasto było zamieszkiwane przez 196 918 osób[3], co lokuje je na 15. pozycji w kraju pod względem liczby ludności.

Wykres liczby ludności miasta Radom na przestrzeni ostatnich 5 stuleci:
Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, Roczniki statystyczne GUS i archiwa historyczne

Piramida wieku mieszkańców Radomia w 2014 roku[30].
 

Administracja i polityka

edytuj
 
Gmach dawnego Powiatowego Związku Samorządowego, obecnie siedziba Rady Miejskiej i Urzędu Stanu Cywilnego

Radom jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do swojej Rady Miejskiej w Radomiu 28 radnych. Organem wykonawczym jest prezydent miasta. Siedziba władz znajduje się przy ul. Jana Kilińskiego.

Od 2024 w Radzie Miejskim działają następujące kluby radnych: Prawo i Sprawiedliwość i Radomski Pakt Samorządowy Radosława Witkowskiego[31]. Mieszkańcy wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 17 oraz posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 5.

Radom jest członkiem Związku Miast Polskich. Miasto jest także siedzibą starostwa powiatu radomskiego.

Pomimo utraty funkcji administracyjnej stolicy województwa w 1999 r., w Radomiu funkcjonuje wiele instytucji o regionalnym znaczeniu. Mieści się tu wojewódzki urząd skarbowy, wydział zamiejscowy wojewódzkiego sądu administracyjnego, sąd okręgowy wraz z prokuraturą okręgową, delegatura urzędu wojewódzkiego i urzędu marszałkowskiego. Ponadto ma tu siedzibę Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych i delegatura Instytutu Pamięci Narodowej.

Podział administracyjny

edytuj

Samorządowy podział administracyjny

edytuj
 
Podział administracyjny Radomia
Osobny artykuł: Dzielnice i osiedla Radomia.

Obszar miasta Radomia nie jest podzielony na jednostki pomocnicze gminy (np. osiedla lub dzielnice). Do niemal połowy 2012 roku w Radomiu nie istniał żaden oficjalny gminny podział terytorialny.

Konsultacje społeczne w sprawie podziału Radomia na obszary dla potrzeb Systemu Informacji Miejskiej (w skrócie: SIM) zostały zorganizowane przez Urząd Miejski w Radomiu oraz Miejski Zarząd Dróg i Komunikacji w Radomiu. Były one przeprowadzone w okresie od 14 grudnia 2011 r. do 13 stycznia 2012 r.[32] W wyniku zatwierdzenia przez Radę Miasta Radomia (Uchwała nr 330/2012) przygotowanego podziału miasta na obszary SIM (zwyczajowo odpowiadające dzielnicom i osiedlom – co ma również odzwierciedlenie w nazwach poszczególnych obszarów, jak też zostało uwypuklone w podsumowaniu konsultacji), miasto zostało podzielone na 56 obszarów (osiedli i dzielnic).

Miasto według SIM dzieli się na następujące dzielnice i osiedla:

Podział administracyjny według TERYT

edytuj

W rejestrze TERYT wyróżnione są 62 integralne części miasta. Są to[33]:

Prezydenci Radomia

edytuj
Osobny artykuł: Prezydenci Radomia.

Rada miejska

edytuj
Przewodniczący i sekretarze rady miejskiej – lista rozwijana
Ta sekcja od 2011-03 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Prezesi rady miejskiej okresu II RP:

  • 1919–1927 – Maria Kelles-Krauz (PPS)
  • 1927–1928 – Stanisław Kelles-Krauz (PPS, od 1928 senator RP)
    • 1927 – wiceprezes Ludwik Brylant (Lista Nr 6, Związek Rzemieślników i Lokatorów Żydowskich, tzw. folkiści)
    • 1927–1930 – wiceprezes Morduch Kotler (Lista Nr 6, Związek Rzemieślników i Lokatorów Żydowskich, tzw. folkiści)
  • 1930–1934 – brak rady miejskiej decyzją Ministra Spraw Wewn. Felicjana Składkowskiego
  • 1934–1939 – obradom rady przewodniczył prezydent miasta

Przewodniczący okresu III RP:

  • 1991–1994 – Ryszard Fałek
  • 1994–1997 – Jan Rejczak (od 1997 poseł RP)
  • 1999–2002 – Zygmunt Jacek Nita (SLD)
  • 2002–2006 – Tadeusz Derlatka (Radomianie Razem)
  • 2006– Ryszard Fałek (PiS; od grudnia 2006 wiceprezydent miasta)
  • 2006–2007 – Wojciech Skurkiewicz (PiS; od 2007 senator RP)
  • 2007–2018 – Dariusz Wójcik (PiS)
  • 2018–2024 – Kinga Bogusz (PiS)
  • 2024 – Dariusz Wójcik (PiS)

Sekretarze rady miejskiej okresu II RP:

  • 1919–1923 – Jechiel vel Hilary Frenkiel (Lista Nr 6, tzw. syjoniści)
  • 1923–1927 – Ludwik Brylant (Lista Nr 3, Związek Rzemieślników i Lokatorów Żydowskich, tzw. folkiści)
  • 1926–1927 – Abram Mojżesz Rottenberg (Lista Nr 6, Zjednoczone Stronnictwa Żydowskie)
  • 1927–1930 – Chaim Marek Finkielsztajn (Lista Nr 3, Poalej Syjon-Lewica)
  • 1927–1930 – Lejzor Symcha Finkielsztajn (Lista Nr 13, Żydowski Zjednoczony Komitet Wyborczy)

Sekretarze okresu III RP:

  • 2002–2006 – Włodzimierz Dłużewski
  • 2006–2017 – Rafał Czajkowski
  • od 2018 – Michał Michalski
Ugrupowanie Kadencja 2002–2006[34] Kadencja 2006–2010[35] Kadencja 2010–2014[36] Kadencja 2014–2018[37] Kadencja 2018–2024[38] Kadencja 2024–2029[39]
Samoobrona 2 – – – – –
Sojusz Lewicy Demokratycznej 10 (SLD-UP) – 4 1 (SLD Lewica Razem) – –
Prawy Radom 6 – – – – –
Inicjatywa Społeczna Wspólnota Samorządowa 4 – – – – –
Radomianie Razem 6 6 2 1 – –
Koalicja Obywatelska – – – – 11 –[a]
Bezpartyjni Radomianie – – – – 1 (2[b]) –[a]
Prawo i Sprawiedliwość – 14 14 14 16 (15[b]) 12
Platforma Obywatelska – 5 6 12 – –
Porozumienie Lewicy – 2 – – – –
Kocham Radom – 1 1 – – –
Polskie Stronnictwo Ludowe – – 1 – – –[a]
Nowa Lewica – – – – – –[a]
Polska 2050 – – – – – –[a]
Radomski Pakt Samorządowy Radosława Witkowskiego – – – – – 13

Architektura

edytuj
 
Zdjęcie panoramiczne Radomia wykonane w 1914. Widok z wieży kościoła farnego w kierunku ulicy Lubelskiej (obecnie Stefana Żeromskiego). Widoczne świątynie (od lewej): katolicki kościół św. Trójcy, kościół św. Stanisława (wówczas prawosławny sobór św. Mikołaja), kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej przy klasztorze Bernardynów, kościół katedralny pw. Opieki NMP.

Zabytkowa zabudowa dzielnic centralnych

edytuj
 
Pomnik historii – zespół klasztorny Bernardynów

Najcenniejszym zabytkiem Radomia jest zachowana zabudowa dzielnic centralnych pochodząca z okresu od XIII do XX wieku. O wartości założenia urbanistycznego tych rejonów miasta świadczy nagromadzenie oryginalnych zabytków prezentujących w układzie chronologicznym różne style architektoniczne, co w sposób czytelny obrazuje kolejne fazy rozwoju historycznej części miasta, począwszy od wczesnośredniowiecznej osady aż do dzielnic powstałych w XIX i XX wieku[40]. Radomski zespół architektoniczno-urbanistyczny został wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków dwukrotnie, w 1969 oraz w 1989. Ponadto na chronionym obszarze znajduje się około 200 obiektów posiadających indywidualne wpisy w rejestrze[41], w tym jeden pomnik historii – gotycki zespół klasztorny Bernardynów[42].

Najważniejsze zabytki

edytuj

Średniowiecze

edytuj
  • Grodzisko Piotrówka – gród obronny założony w II poł. X w. na wzniesieniu w pobliżu rzeki Mlecznej. Na początku XI w. rozbudowany, na przełomie X/XI w. wzniesiono w obrębie fortyfikacji kościół pw. św. Piotra – pierwszą radomską świątynię, od której grodzisko wzięło nazwę. W 1959 oraz w latach 2009–2014 prowadzono na obszarze grodziska badania archeologiczne[43].
  • Kościół św. Wacława – gotycka świątynia jednonawowa, wzniesiona ok. 1216 z fundacji Leszka Białego. Najstarszy budynek murowany Radomia. W latach 1780–1978 budynek nie pełnił funkcji sakralnej. W latach 1978–1986 poddany gruntownej renowacji i rekonsekrowany[44].
  • Kościół farny św. Jana Chrzciciela – pierwotnie gotycka świątynia jednonawowa, wzniesiona w latach 1360–1370 z fundacji Kazimierza Wielkiego. W XV wieku do istniejącej gotyckiej bryły dobudowano trzy kaplice (pw. św. Krzyża, pw. św. Trójcy oraz pw. św. Anny) oraz dzwonnicę. W XVI i XVII wieku ufundowano nowe kaplice (tzw. baryczkowską, pw. Najświętszej Maryi Panny oraz Kochanowskich). W XIX wieku kościół kilkakrotnie poddano pracom restauracyjnym, jednak największe zmiany przyniosła przebudowa w latach 1908–1909 w stylu neogotyckim według projektu architekta Józefa Piusa Dziekońskiego. Najcenniejsze elementy wyposażenia świątyni to m.in. chrzcielnica z II poł. XV w., portal i drzwi żelazne z początku XVI w. oraz późnorenesansowy ołtarz kaplicy Kochanowskich wraz z pozostałymi elementami jej dekoracji architektonicznej[45][46].
  • Klasztor oo. bernardynów wraz z kościołem pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej – gotycki zespół klasztorny ufundowany w 1468 przez Kazimierza Jagiellończyka, posiada status pomnika historii[42]. Pierwotne drewniane obiekty zastąpiono w pierwszej dekadzie XVI w. budynkami murowanymi. Całe założenie posiadało cechy obronne. Gotycki kościół wielokrotnie poddawano pracom restauracyjnym w XIX i na początku XX wieku (w 1912 dokonano przebudowy kościoła według projektu Stefana Szyllera). Najcenniejsze elementy wyposażenie kościoła to m.in. stalle z ok. 1500, późnogotycka grupa pasyjna, przypisywana warsztatowi Wita Stwosza oraz rokokowe ołtarze boczne. Wysokiej klasy zabytkami architektonicznymi są też zachowane sklepienia krzyżowo-żebrowe w prezbiterium, fragmenty polichromii z XVII wieku oraz, unikatowy w skali kraju, charakterystyczny budynek kuchni klasztornej z początku XVI w.[47][46]
  • dawny Zamek Królewski – relikty zabudowań zamkowych z XIV–XVII w. Budynek wzniesiony po poł. XV w. rozbudowywany w latach ok. 1510–1515, zniszczony w okresie potopu szwedzkiego. Restaurowany pod koniec XVIII w. i w XIX w. Od 1862 plebania pobliskiego kościoła farnego. Pierwotnie założenie zamkowe było wkomponowane w ciąg fortyfikacji miejskich i stanowiło ich istotny element. Obecnie zachowane są jedynie relikty tzw. Domu wielkiego (jedna kondygnacja, cegły o wątku wendyjskim, pozostałości gotyckich i renesansowych elementów kamieniarskich wyeksponowane w fasadzie)[46].
  • Pozostałości murów miejskich – mury miejskie Nowego Radomia wzniesione pomiędzy 1364–1388 zawierały otwarte do wewnątrz baszty oraz trzy bramy (Lubelską – niezachowana, Piotrkowską – niezachowana oraz Krakowską – zachowane relikty). Rozebrane w latach 1816–1818 ceglane fortyfikacje usadowione były na fundamentach z kamienia polnego. Zachowane fragmenty murów miejskich znajdują się m.in. przy ul. Wałowej (pozostałości bramy krakowskiej oraz fragment muru z basztą wkomponowany w gmach popijarski)[46].

Nowożytność

edytuj
  • Klasztor benedyktynek z kościołem św. Trójcy – założenie klasztorne ufundowane w 1613 przez Barbarę z Dulskich Tarłową, wzniesione w latach 1619–1627 w stylu barokowym. Zniszczone podczas potopu szwedzkiego budynki odbudowano w latach 1678–1733 według projektu Tylmana z Gameren. Po pożarze w 1774, do 1776 odbudowano świątynię w stylu klasycystycznym. W latach 1836–1915 cerkiew prawosławna św. Mikołaja. Najcenniejsze elementy wyposażenia to m.in. obraz Trójcy Świętej z poł. XVIII w. Uwagę zwraca cenna dekoracja sztukatorska[48][46].
  • Dom Esterki: barokowy dom z przełomu XVI i XVII wieku usytuowany w południowej pierzei Rynku. Zniszczony w czasie okupacji niemieckiej, odbudowany w latach 1954–1956[49].
  • Dom Gąski: barokowy dom z przełomu XVI i XVII wieku usytuowany w południowej pierzei Rynku. Według tradycji w 1656 mieszkał w nim król Szwecji, Karol X Gustaw (w czasie pobytu w Radomiu nie mógł zająć zamku królewskiego, spalonego wcześniej przez wojska szwedzkie). W budynku mieściła się pod koniec XVIII wieku jedna z pierwszych w mieście aptek należąca do Christiana Valentino[50].
  • Kolegium i kościół oo. pijarów – gmach usytuowany przy Rynku wznoszono etapami w latach 1737–1756 według projektu Antonia Solariego, nadwornego architekta królów z dynastii saskiej. Niedokończony budynek uzupełniono w latach 1818–1820 klasycystyczną fasadą od strony Rynku. W latach 1824–1825 wzniesiono murowany kościół pw. św. Jana Kantego. Obecnie siedziba Muzeum im. Jacka Malczewskiego[46].

XIX wiek

edytuj
I połowa
edytuj

Po 1815 roku miasto znalazło się pod panowaniem Rosji i stało się siedzibą władz nowo utworzonego województwa sandomierskiego. Zgodnie z dyrektywą rządu Królestwa Polskiego wszystkie miasta wojewódzkie zostały zobowiązane do sporządzenia planów zagospodarowania przestrzennego. Plan sporządzony dla Radomia regulował kształt miasta i kierunek jego rozwoju. W I połowie XIX wieku powstało wiele budynków w stylu klasycystycznym (budynki prywatne oraz gmachy użyteczności publicznej), z których najważniejsze to[51]:

  • budynek loży masońskiej – wybudowany w 1819, według projektu Jakuba Kubickiego. Charakterystycznymi elementami neoklasycystycznego budynku są m.in. portyk wejściowy podtrzymujący balkon oraz portale okienne z przedstawieniami emblematów masońskich oraz herbu powiatu radomskiego[52].
  • Stary Ogród: najstarszy park Radomia, jeden z pierwszych w Królestwie Polskim, założony w 1822–1825. Założenie parkowe oparte było na wzorcach barokowych (promienistych układ ścieżek), uzupełnionych o elementy stylu angielskiego (swobodne ścieżki uzupełniające barokowe założenie). Założenie ogrodowe, poważnie zdewastowane w trakcie I i II wojny światowej uległo dużym przekształceniom[53].
  • Pałac Sandomierski – monumentalny, klasycystyczny dwupiętrowy budynek zaprojektowany przez Antonio Corazziego, wzniesiony w latach 1825–1827 przy trakcie Lubelskim. W XIX wieku siedziba komisji wojewódzkich oraz rządów gubernialnych. Rozbudowany w latach 1938–1942. O monumentalnym charakterze budynku świadczy piętnastoosiowa fasada, wzbogacona trzema ryzalitami ozdobionymi portykiem toskańskim i pilastrami oraz fryzem tryglifowym. Fasada parteru dekorowana boniowaniem[46].
  • Kościół ewangelicko-augsburski w Radomiu – pierwotnie katolicka świątynia pw. Wniebowzięcia NMP z XIV w. (według tradycji dawne prezbiterium znajdujące się od strony ulicy Reja zawiera konstrukcję jednej z baszt obronnych murów miejskich). W 1830 budynek przebudowany w stylu klasycystycznym na siedzibę parafii ewangelickiej. Kolejna przebudowa z lat 1893–1895 nadała budynkowi cechy eklektyczne[54][46].
  • Rogatki: murowane, klasycystyczne, wzniesione w latach 1836–1840 według projektu Henryka Marconiego przy głównych traktach miasta (lubelskim i warszawskim). Rogatka lubelska została w latach 1921–1926 przebudowana na łaźnię miejską[55].
  • Ratusz – pierwotny gotycki ratusz z II połowy XIV w., stojący pośrodku Rynku, został rozebrany w 1818. Obecny budynek Ratusza wzniesiony został w latach 1847–1848 według projektu Henryka Marconiego. Budynek reprezentujący styl neorenesansu włoskiego, wyróżnia się obfitym boniowaniem, ostrołukowymi oknami i asymetryczną w stosunku do osi gmachu wieża zegarową oraz attyką zakrywającą poddasze[46].
II połowa
edytuj

II połowa XIX wieku przyniosła kontynuację realizacji założeń planu regulacyjnego z 1822 roku. Miasto rozwijało się w kierunku wschodnim i północnym, ale przede wszystkim w kierunku południowym (w związku z budową poza południową granicą miasta budynku dworca kolei iwanogrodzko-dąbrowskiej). W tym okresie powstawały budynki reprezentujące głównie style historyzujące i eklektyzm.
Najważniejsze przykłady takiej zabudowy znajdują się w najbardziej reprezentacyjnej części Śródmieścia, przede wszystkim na[56]:
placu Konstytucji 3 Maja, ulicy Stanisława Moniuszki, ulicy Józefa Piłsudskiego, ulicy Henryka Sienkiewicza i ulicy Romualda Traugutta.
Wybrane obiekty pochodzące z tego okresu to m.in.:

XX wiek

edytuj
Osobny artykuł: Szlak turystyczny „Zabytki Radomia”.

Place

edytuj
  •  
    Plac Antonio Corazziego
  •  
    Plac Konstytucji 3 Maja
  •  
    Plac Jagielloński

Pomniki i miejsca pamięci narodowej

edytuj
  •  
    Pomnik Czynu Legionów
  •  
    Mauzoleum Dionizego Czachowskiego
  •  
    Grób Nieznanego Żołnierza
  •  
    Pomnik Jacka Malczewskiego
  •  
    Pomnik Jana Kochanowskiego
  •  
    Pomnik Pomordowanych Pracowników Fabryki Broni
  •  
    Pomnik Leszka Kołakowskiego
  •  
    Pomnik 72 Pułku Piechoty
  •  
    Pomnik Łucznika
  •  
    Pomnik Lecha i Marii Kaczyńskich

Oprócz tego w Radomiu znajduje się wiele kamieni pamiątkowych, tablic pamiątkowych i nagrobków pomnikowych[65].

Zieleń miejska

edytuj

W Radomiu znajduje się dziewięć parków spacerowo-wypoczynkowych z czego trzy wpisane są do rejestru zabytków – Stary Ogród, Leśniczówka i Park im. Tadeusza Kościuszki. Pozostałe parki zlokalizowane są w dzielnicach Obozisko, Borki, Planty, Glinice, Południe oraz Gołębiów (Centrum Integracji Społeczności Lokalnej i Wypoczynku). Łączna powierzchnia wszystkich parków miejskich to 52,7 ha. Dodatkowo w mieście znajdują się także tereny o charakterze parkowym na Wośnikach, Wacynie, Żakowicach i Zamłyniu o łącznej powierzchni 18,55 ha[66].

Na terenie Radomia zlokalizowany jest zalew Borki – zbiornik wodny o powierzchni 9 ha, miejsce wypoczynku i sportu dla mieszkańców.

  • Zalew na osiedlu Borki
  •  
  •  
  •  

Cmentarze

edytuj
 
Zabytkowy cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Limanowskiego

Gospodarka

edytuj
 
Siedziba Polskiej Grupy Zbrojeniowej SA przy ul. Malczewskiego 24
 
Karabinek MSBS produkowany w Fabryce Broni Łucznik

W końcu listopada 2018 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Radomiu obejmowała 10 982 mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 11,9 % do aktywnych zawodowo[67]. Na koniec czerwca 2022 stopa bezrobocia w Radomiu wyniosła 9,6 %[68].

Budżet miasta

edytuj

W 2014 wydatki budżetu samorządu Radomia wynosiły 1031,37 mln zł, a dochody budżetu 996,31 mln zł. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu według danych na koniec 2014 wynosiło 434 mln zł, co stanowiło 46,8 % wysokości wykonywanych dochodów[69].

Przemysł

edytuj

W Radomiu mieszczą się Fabryka Broni „Łucznik”, Polska Grupa Zbrojeniowa S.A., Komandor S.A., Polski Tytoń, Radomska Wytwórnia Telekomunikacyjna, Zakład wyrobów sanitarnych Radimp, Imperial Tobacco Polska Manufacturing S.A., Jadar, Zbyszko Company Sp. z o.o., Techmatik S.A., Global Cosmed Group S.A., RadWag, Zakłady Automatyki Kolejowej „Kombud” S.A., Odlewnia Ciśnieniowa Stopów Cynku i Aluminium LENAAL, DEKARD Sp. z o.o., Dürr Poland Sp. z o.o., International Tobacco Machinery Sp. z o.o. oraz wiele inne innych zakładów produkcyjnych. Poza tym Radom jest również siedzibą wielu firm usługowych, takich jak np. Trend Glass.

Handel

edytuj
 
Galeria Słoneczna, największa galeria handlowa w mieście

W mieście jest kilka centrów i galerii handlowych

  • Galeria Słoneczna
  • OMNI Centrum
  • Pawilony Rosa,
  • Multivo
  • Centrum Handlowe M1
  • Centrum Handlowe M Park
  • Centrum Handlowe E. Leclerc
  • Street Mall „Vis a Vis”
  • Centrum Handlowe Korej
  • S1 Center
  • Galeria Nad Potokiem
  • Retail Park RockPark
  • Retail Park MisterUP
  • Kaufland
  • Street Mall Hop Stop
  • Galeria Sawoy
  • RHM

Ponadto Radom posiada 8 miejsc targowych[70].

Infrastruktura techniczna

edytuj
 
Ciepłownia „Północ”
  • Wodociągi

Według publikacji z 2008 r. w Radomiu do sieci wodociągowej podłączonych jest 98,46 % ogółu mieszkań, a do sieci kanalizacji sanitarnej podłączonych jest 93,59 % mieszkań[71][72].

  • Ciepłownictwo

Według danych z 2005 r. sieć ciepłownicza obejmuje swoim zasięgiem ponad 27 km² a to jest 24 % powierzchni miasta[73]. Jednakże system ten pokrywa wszystkie najgęściej zaludnione obszary miasta. W Radomiu istnieją 2 źródła ciepła: Ciepłownia „Południe” (o mocy 203,5 MW) oraz Ciepłownia „Północ” (116,3 MW)[74].

  • Gospodarka odpadami

Jeśli chodzi o odbiór odpadów komunalnych, Radom obsługiwany jest przez składowisko o łącznej powierzchni 20 ha, 93 % składowanych odpadów stanowią odpady komunalne, pozostałe 7 % odpady przemysłowe. Dodatkowo w sąsiedztwie wysypiska zlokalizowana jest kompostownia odpadów „zielonych” o powierzchni 3 ha[75].

  • Energia elektryczna

Radom czerpie energię elektryczną z elektrowni Kozienice, skąd prąd przesyłany jest do 2 stacji rozdzielczych w Kozienicach i Rożkach[76].

Transport

edytuj
 
Transport drogowy, kolejowy i lotniczy w Radomiu
 
Zachodnia ekspresowa obwodnica Radomia w ciągu drogi ekspresowej S7
 
Dworzec PKP Radom Główny
 
Ścieżka rowerowa na osiedlu Południe
 
Terminal Portu Lotniczego Warszawa - Radom

Transport drogowy

edytuj

Radom leży na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych drogowych i kolejowych łączących wschód z zachodem i północ z południem. Przez Radom biegną trzy drogi międzynarodowe i krajowe:

Z Radomia do innych miejscowości prowadzą trzy drogi wojewódzkie:

Pod koniec lutego 2015 roku oddano do o użytku wewnętrzną południową obwodnicę Radomia, będącą łącznikiem między biegnącą śladem drogi ekspresowej nr 7 ekspresową zachodnią obwodnicą Radomia i drogą krajową nr 12, będącą obecnie jedną z dwóch głównych dróg dojazdowych do radomskiego lotniska. Łączny koszt inwestycji wyniósł ponad 200 mln zł[78].

Komunikacja miejska

edytuj
Osobny artykuł: Komunikacja miejska w Radomiu.

Obecnie w ramach regularnej komunikacji miejskiej po Radomiu i kilku okolicznych gminach kursuje 27linii dziennych i 3 linie nocne o oznaczeniu (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, N1, N2, N3). Codziennie w ramach komunikacji miejskiej na ulice wyjeżdża około 130 autobusów. Średnia częstotliwość wszystkich linii w szczycie wynosi 20 minut[79]. Organizatorem i regulatorem komunikacji miejskiej jest jednostka budżetowa gminy – Miejski Zarząd Dróg i Komunikacji. Komunikacja podmiejska obecnie jest obsługiwana przez wielu przewoźników prywatnych, a także spółki wykonujące przewozy w ramach sieci MZDiK.

Transport kolejowy

edytuj

Radom leży na skrzyżowaniu linii kolejowych prowadzących do Warszawy, Krakowa, Łodzi i Lublina. W mieście znajduje się jedna stacja osobowa (Radom Główny), dwie stacje towarowe (Radom Krychnowice, Radom Wschodni) oraz cztery przystanki osobowe (Radom Stara Wola, Radom Północny, Radom Gołębiów, Radom Potkanów). W planach jest budowa dwóch kolejnych stacji osobowych – przeznaczonej do obsługi portu lotniczego Warszawa-Radom stacji Radom Wschodni (linie kolejowe nr 8 i 22) oraz Radom Południowy (linie kolejowe nr 8 i 26)[80][81].
Linie kolejowe przebiegające przez stację Radom:

Radom znalazł się na trasie przebiegu planowanej „szóstej szprychy” z Centralnego Portu Komunikacyjnego w kierunku Podkarpacia. Inwestycja wiązałaby się również z budową nowej linii kolejowej biegnącej z Radomia, przez Iłżę, Kunów do Ostrowca Świętokrzyskiego[82].

Transport rowerowy

edytuj

Projekt Wieloletniego Programu Inwestycyjnego Miasta Radomia na lata 2007–2013 zakłada budowę ścieżek rowerowych kosztem 2,3 mln zł. Dalszy rozwój ścieżek rowerowych jest także przewidziany w Strategii Rozwoju Miasta Radom na lata 2008–2020[83]. Od 2015 roku w Radomiu działa system rowerów miejskich[84].

Transport lotniczy

edytuj

W Radomiu znajduje się cywilny port lotniczy Warszawa-Radom. Raz na dwa lata na lotnisku w Radomiu odbywają się największe w Polsce międzynarodowe pokazy lotnicze Radom Air Show. Drugie lotnisko, będące siedzibą Aeroklubu Radomskiego znajduje się w podradomskim Piastowie. W 2011 otwarto oficjalnie sanitarne lądowisko przy ul. Aleksandrowicza 5. System komunikacji lotniczej Radomia uzupełnia lądowisko przy Mazowieckim Szpitalu Specjalistycznym.

  • Transport w Radomiu
  •  
    Solaris Urbino 12 należący do MPK Radom
  •  
    Stadler FLIRT Kolei Mazowieckich na trasie Radom – Warszawa
  •  
    Radomska Iskra na lotnisku w Radomiu

Oświata

edytuj
 
Uniwersytet Radomski – Wydział Ekonomii i Finansów
Osobny artykuł: Lista szkół w Radomiu.

Radom jest w województwie mazowieckim największym po Warszawie ośrodkiem akademickim. W mieście znajduje się 6 szkół wyższych, na czele z państwowym Uniwersytetem Radomskim. W mieście działa Radomskie Towarzystwo Naukowe.

Poza tym:

  • 9 zespołów szkół ponadpodstawowych
  • 11 liceów ogólnokształcących
  • 3 szkoły artystyczne
  • 33 szkoły podstawowe

Bezpieczeństwo publiczne

edytuj
 
Budynek Mazowieckiej Komendy Wojewódzkiej Policji

W Radomiu znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999[85].

Opieka zdrowotna

edytuj
  • Mazowiecki Szpital Specjalistyczny Sp. z o.o.[86]
  • Radomski Szpital Specjalistyczny im. dr. Tytusa Chałbińskiego[87]
  • Samodzielny Wojewódzki Publiczny Zespół Zakładów Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej im. dr Barbary Borzym
  • Poliklinika MSWiA w Radomiu[88]
  • Radomskie Centrum Onkologii (d. Centrum Onkologii Ziemi Radomskiej).

Służby porządkowe

edytuj
  • Mazowiecka Komenda Wojewódzka Policji w Radomiu
  • Crime Stoppers Radom
  • Delegatura ABW w Radomiu
  • Garnizon Radom

Media

edytuj

Telewizja

edytuj
  • TVP3 Warszawa – oddział w Radomiu
  • Telewizja Dami (Vectra kanał 140, Korbank kanał 824)
  • Zebrra.tv
  • TV Radom – prywatna internetowa telewizja o Radomiu

W Radomiu działają operatorzy światłowodu i telewizji cyfrowej:

  • INEA
  • Vectra
  • Play (dawniej UPC Polska)
  • T-Mobile Polska
  • Orange Polska
  • Korbank
  • Jambox
  • Telewizja Światłowodowa

Radio

edytuj

Lokalne rozgłośnie radiowe:

Prasa i internet

edytuj

Gazety radomskie i portale informacyjne ukazujące się regularnie:

  • Anonse – Gazeta Bezpłatnych Ogłoszeń
  • Gazeta Wyborcza
  • Echo Dnia
  • Życie Radomskie
  • 7 Dni – bezpłatny tygodnik
  • Tygodnik Radomski
  • Mój Radom – Miejska Gazeta Internetowa
  • Panorama Radomska – bezpłatny tygodnik
  • OK!magazyn – pierwsze kolorowe czasopismo lifestyle, bezpłatny miesięcznik wydawany od 2008 roku
  • Oko na miasto – bezpłatny tygodnik
  • CoolturalnyRadom.pl – Radomskie Wiadomości Kulturalne w Internecie
  • Cozadzien.pl – Portal Informacyjny Radomia
  • dami24.pl
  • Radom24.pl – Portal Radomia i regionu

Obiekty nadawczo-transmisyjne

edytuj

Obecnie

edytuj

Dawniej

edytuj

Z obiektu RTCN Święty Krzyż możliwy jest odbiór Radia RMF Maxx Kielce/Radom, którego sygnał dociera do miasta Radom.

Religia

edytuj
 
Cerkiew prawosławna św. Mikołaja w Radomiu
 
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i wspólnoty wyznaniowe:

Buddyzm

edytuj

Katolicyzm

edytuj

Ponadto w Radomiu mieszkają przedstawiciele Kościołów starokatolickich:

Prawosławie

edytuj

Protestantyzm

edytuj

Restoracjonizm

edytuj

Sport i rekreacja

edytuj
 
Czarni Radom
 
Stadion Miejski w Radomiu
Osobny artykuł: sport w Radomiu.

Początkiem historii sportu radomskiego jest rok 1910, kiedy to po uzyskaniu oficjalnego pozwolenia od władz carskich powstało Radomskie Towarzystwo Sportowe. Posiadało ono pięć sekcji: piłki nożnej (pod nazwą „Kordian”), kolarską, tenisową, łyżwiarską i gimnastyczną („Sokół”).

Radomskie kluby sportowe
Klub Rok założenia sekcje
Radomiak Radom 1910 piłka nożna, boks
Sokół Radom 1910 łucznictwo, gimnastyka
Broń Radom 1926 piłka nożna, boks, tenis ziemny, tenis stołowy, kolarstwo torowe i szosowe
Czarni Radom 1921 siatkówka mężczyzn
Start Radom 1957 judo, piłka nożna, łucznictwo
AZS Radom 1969 koszykówka
Zamłynie Radom 1998 piłka nożna kobiet
HydroTruck Radom 2004 koszykówka mężczyzn
Czwórka Radom 2007 piłka nożna kobiet

W Radomiu nad Zalewem Borki zostały ustalone 2 letnie kąpieliska. Kąpielisko od strony ul. Krasickiego ma długość 150 m, a kąpielisko od strony ul. Bulwarowej 75 m[112].

Na terenie miasta znajdują się:

  • Aquapark Neptun i 3 pływalnie: Delfin, Orka i Delta
  • liczne stadiony rekreacyjne, lekkoatletyczne, boiska i hale sportowe
  • 2 ośrodki MOSiR (na Plantach i Borkach), liczne siłownie, kluby fitness i place zabaw
  • 3 kluby tenisowe, 2 lodowiska i inne: bowling, karting i kajaki (zalew na Borkach)

Turystyka

edytuj

Przez miasto przechodzi zielony szlak pieszy Pionki – Rożki o długości 44,8 km[113], w Radomiu koniec ma czarny szlak rowerowy z Jedlni-Letnisko[114]. Centrum Informacji Turystycznej mieści się przy ulicy Traugutta 3.

W Radomiu znajdują się hotele czterogwiazdkowe: Aviator, Europejski i Nihil Novi oraz hotele trzygwiazdkowe: Arbiter, Gromada, Gryf, Iskra, Pod Różami, Poniatowski[115], jak również kilka moteli, pensjonatów i schronisk młodzieżowych.

Przyroda

edytuj
 
Ług Gołębiowski

Według publikacji z 2008 w obszarze miasta istnieją użytki ekologiczne o łącznej powierzchni 6,9 ha[116]. Są to tereny torfowisk i pastwisk na Gołębiowie przy ulicy Północnej, tak zwany Ług Gołębiowski. Największym kompleksem leśnym Radomia jest Las Kapturski. W lesie tym znajduje się rozległy starodrzew, można spotkać także rzadkie i chronione gatunki roślin i zwierząt (storczyk, pełnik europejski, słowik rdzawy, kumak, żmija zygzakowata, tygrzyk paskowany). Las Kapturski był częścią pradawnej Puszczy Radomskiej, w skład której wchodziły też obecne Puszcza Kozienicka i Puszcza Stromecka. W mieście znajduje się obszar chroniony „Dolina Kosówki”, gdzie również występuje wiele rzadkich gatunków (purchawica olbrzymia, storczyk plamisty, derkacz, kuropatwa, świerszczak). Radom posiada także 47 pomników przyrody – około stuletnie dęby i modrzewie, a także jesiony, graby, lipy, olchy i klony[117].

Hydrologia

edytuj
 
Rzeka Mleczna

Do wód powierzchniowych płynących na terenie miasta zaliczamy:

Kultura

edytuj

Muzea

edytuj
 
Dawne kolegium Pijarów – siedziba Muzeum im. Jacka Malczewskiego
 
Domy Gąski i Esterki – siedziba Muzeum Historii Radomia
 
Dawna elektrownia miejska – siedziba Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej „Elektrownia”
  • Muzeum im. Jacka Malczewskiego
  •  
  •  
  •  
  • MCSW „Elektrownia”
  •  
  •  
  • Muzeum Wsi Radomskiej
  •  
  •  
  •  

Teatry

edytuj
 
Teatr Powszechny im. Jana Kochanowskiego
 
Resursa Obywatelska w Radomiu
 
Miejska Biblioteka Publiczna

Kina

edytuj

Wcześniej działały jeszcze w Radomiu kina: Atlantic (wcześniej Bałtyk), Hel, Mega, Mewa, Odeon, Pokolenie, Przyjaźń i Walter.

Biblioteki

edytuj

Orkiestry

edytuj

Ośrodki kultury

edytuj
  • Ośrodek Kultury i Sztuki Resursa Obywatelska
  • Miejski Ośrodek Kultury Amfiteatr w Radomiu ul. Parkowa 1
  • Młodzieżowy Dom Kultury im. Heleny Stadnickiej
  • Dom Kultury „Południe”
  • Dom Kultury „Borki”
  • Dom Kultury „Idalin”

Imprezy kulturalne, festiwale i pokazy

edytuj
 
10. edycja Międzynarodowego Festiwalu Gombrowiczowskiego

Międzynarodowe Pokazy Lotnicze Radom AIR SHOW

edytuj
Osobny artykuł: Radom Air Show.

Cykliczna impreza organizowana co dwa lata na lotnisku Sadków w Radomiu, łącząca pokazy statków powietrznych z naziemną statyczną wystawą sprzętu wojskowego i prezentacjami firm z branży lotniczej.

  • Radom Air Show
  •  
    Patrouille de France, 2005
  •  
    Patrouille de France, 2011
  •  
    Gazelle, 2005
  •  
    Red Arrows, 2009
  •  
    Frecce Tricolori, 2011
  •  
    F-16, 2005

Radomski Festiwal Jazzowy

edytuj

Spotkania z jazzem i stylistykami pokrewnymi nad Mleczną. Posłuchać można zróżnicowanych klimatów od etno – jazzu, poprzez współczesny mainstream, na klasyce gatunku – standardach kończąc. Nie brakuje legend polskiego jazzu i muzyków zagranicznych. Festiwal odbywa się w październiku.

Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

edytuj

Jeden z najważniejszych polskich festiwali teatralnych organizowany od 1993 roku przez Teatr Powszechny im. J. Kochanowskiego w Radomiu. Odbywa się na przełomie października i listopada.

Zespoły muzyczne związane z Radomiem

edytuj
 
Koncert zespołu IRA

Filmy kręcone w Radomiu

edytuj

Symbole Radomia

edytuj

Herb

edytuj
 
Herb Radomia – wersja podstawowa
Osobny artykuł: Herb Radomia.

Radom ma w herbie swój inicjał – literę R, nad którym umieszczona jest korona. Najstarszy wizerunek godła pochodzi z XVI wieku. Było używane do XVIII wieku. W Albumie Heroldii litera R mieściła się w centralnej części bramy z trzema basztami[1]. Istnieją oficjalnie dwa wzory herbu Radomia – herb zwykły i uroczysty. Ich wygląd określa Statut Miasta Radom: §4. Herbem Miasta Radomia jest wizerunek przedstawiający w polu czerwonym biały mur z pięcioma blankami z trzema wieżami o trzech blankach każda, z których środkowa wyższa oraz bramą, w której majuskuła R biała, nad bramą mitra książęca, nad tarczą korona królewska. Herb Radomia w wersji uroczystej zawiera ponadto po prawej stronie bramy herb Papieża Jana Pawła II oraz labry z pokryciem białym i takimże podbiciem.

Logo promocyjne

edytuj

Promocyjne logo miasta wchodzi w skład nowej strategii komunikacyjnej Radomia i opiera się na historii i profilu gospodarczym Radomia związanymi z techniką precyzyjną. Przedstawia wizerunek miasta o charakterze przemysłowym, a także ośrodek edukacyjny o profilu technicznym oraz społeczności ludzi przedsiębiorczych. Wedle tej strategii Radom ma być miastem atrakcyjnym gospodarczo, kulturalnie, edukacyjnie i turystycznie, w którym panuje zdrowe podejście do pracy i życia.

Znani radomianie

edytuj
Osobna strona: Kategoria:Ludzie związani z Radomiem.

Honorowi obywatele Radomia

edytuj

W Radomiu do roku 2021 honorowe obywatelstwo przyznano 23 (lub 24[c]) osobom[133][134]:

Współpraca międzynarodowa

edytuj

Miasta i gminy partnerskie[135]:

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ a b c d e Ugrupowanie startowało w ramach Radomskiego Paktu Samorządowego Radosława Witkowskiego
  2. ↑ a b W trakcie trwania kadencji liczba radnych PiS zmniejszyła się o jeden – był to skutek przejścia Kingi Bogusz do Bezpartyjnych Radomian[137]
  3. ↑ Według książki D. Kupisza i S. Piątkowskiego Od rajców do radnych. Samorząd Radomia na przestrzeni wieków w 1978 honorowe obywatelstwo otrzymały dwie osoby: Piotr Klimuk i Mirosław Hermaszewski[136].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024 r. (stan w dniu 30.06) [online], Główny Urząd Statystyczny, 15 października 2024 [dostęp 2024-10-28] (pol.).
  2. ↑ Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 82.
  3. ↑ a b GUS - Bank Danych Lokalnych [online], stat.gov.pl [dostęp 2024-04-25].
  4. ↑ ESPON project 1.4.3 Study on Urban Functions (Final Report). Luxembourg: ESPON, 2007-03, s. 94. ISBN 2-9600467-2-2.
  5. ↑ Jerzy Kondracki, Andrzej Richling: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, 1994.
  6. ↑ Mapy rastrowe Geoportal- Radom.
  7. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507. 
  8. ↑ M.C. Peel, B.L. Finlayson, T.A. McMahon. Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification. „Hydrol. Earth Syst. Sci.”. 11, s. 1633–1644, 2007. ISSN 1027-5606. 
  9. ↑ Weatherbase: Historical Weather for Radom, Poland. [dostęp 2008-12-14]. (ang.).
  10. ↑ Zenon Gierałła, Baśnie i legendy ziemi radomskiej.
  11. ↑ Maria Malec, Słownik Etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 205, ISBN 83-01-13857-2, OCLC 749146226.
  12. ↑ Dariusz Kupisz, Sebastian Piątkowski: Od rajców do radnych. Samorząd Radomia na przestrzeni wieków. Radom: 2016, s. 11–13.
  13. ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  14. ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 137.
  15. ↑ Radom – siła w precyzji – Serwis PL – Historia [online], radom.pl [dostęp 2022-12-12].
  16. ↑ Bitwa pod Jedlnią (20 kwietnia 1863) [online], TwojaHistoria.pl [dostęp 2022-12-12] (pol.).
  17. ↑ Adam Jelonek. Ludność miast i osiedli typu miejskiego na ziemiach Polski od 1810 do 1960 r.. „Dokumentacja Geograficzna”. Dokumentacja Geograficzna 1967 z. 3–4. 
  18. ↑ Piotr A. Tusiński, Republika Radomska w listopadzie 1918 roku, Radom 2018, s. 73–74.
  19. ↑ Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920“ Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, str. 331
  20. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. Województwo kieleckie, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924 [dostęp 2015-05-02].
  21. ↑ Andrzej Krajewski „Rząd za samorząd” Dziennik Gazeta Prawna, nr 29 (4428), str. A26–A27.
  22. ↑ a b c Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk: Ludność miast i osiedli typu miejskiego na ziemiach polski od 1810 do 1960 r.. [dostęp 2015-05-15].
  23. ↑ a b Józef Bolesław Gargas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945” Wydawnictwo MON 1971 str. 266.
  24. ↑ Dolata i Jurga 1977 ↓, s. 436.
  25. ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 604.
  26. ↑ Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944–1956 (fragmenty), „forumemjot”, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13] (pol.).
  27. ↑ Kulisy posiedzenia radomskiego władz „S”, Grzegorz Majchrzak, Portal Historyczny Dzieje.pl.
  28. ↑ Rządowy projekt ustawy o nadaniu nowej nazwy Politechnice Radomskiej im. Kazimierza Pułaskiego.
  29. ↑ Ustawa z dnia 27 lipca 2012 r. o nadaniu Politechnice Radomskiej im. Kazimierza Pułaskiego nazwy „Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu” (Dz.U. z 2012 r. poz. 969).
  30. ↑ Radom w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-04], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  31. ↑ Redakcja naszemiasto.pl: Wyniki wyborów do Rady Miasta w Radomiu 2024. Wygrał Radomski Pakt Samorządowy przed Prawem i Sprawiedliwością. Zobacz, kto został radnym!. echodnia.eu, 2024-04-08. [dostęp 2024-04-14]. Cytat: Większość w Radzie uzyskał Radomski Pakt Samorządowy Radosława Witkowskiego, który ma 13 z 25 mandatów. Prawo i Sprawiedliwość, które w ostatniej kadencji miało większość, tym razem ma 12 mandatów. Do rady weszły tylko dwa ugrupowania. (pol.).
  32. ↑ Podsumowanie konsultacji społecznych w sprawie podziału Radomia na obszary Systemu Informacji Miejskiej.
  33. ↑ Rejestr TERYT.
  34. ↑ Państwowa Komisja Wyborcza: Wybory samorządowe. wybory2002.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-15].
  35. ↑ Geografia wyborcza – Wybory samorządowe – Państwowa Komisja Wyborcza. wybory2006.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-15].
  36. ↑ Wybory Samorządowe 2010 – Geografia wyborcza – Województwo mazowieckie – – m. Radom. wybory2010.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-15].
  37. ↑ Wybory samorządowe 2014. Miasto Radom [online], Państwowa Komisja Wyborcza [dostęp 2015-10-15] [zarchiwizowane z adresu 2015-01-02].
  38. ↑ Wybory samorządowe 2018 – Miasto Radom. wybory.gov.pl. [dostęp 2024-04-14].
  39. ↑ Wyniki w wyborach do Rad Gmin, Miast i Miejskich – Rada Miejska w Radomiu. wybory.gov.pl. [dostęp 2024-04-14].
  40. ↑ Szlak turystyczny „Zabytki Radomia”. cit.radom.pl. (pol.).
  41. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego: powiaty białobrzeski, grójecki, kozienicki, lipski, przysuski, radomski, szydłowiecki, zwoleński oraz Radom [online], mwkz.pl (pol.).
  42. ↑ a b Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 marca 2022 (Dz.U. z 2022 r. poz. 632).
  43. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 183.
  44. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 125–126.
  45. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 122.
  46. ↑ a b c d e f g h i Katalog zabytków sztuki w Polsce. Z. Łoziński, B. Wolff (red.). T. III, z. 10. Warszawa: 1961, s. 23–35.
  47. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 104.
  48. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 103.
  49. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 47.
  50. ↑ a b Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 48.
  51. ↑ Architektura i urbanistyka Radomia. W. Kalinowski (red.). s. 105–154.
  52. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 137.
  53. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 253.
  54. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 118.
  55. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 233.
  56. ↑ Architektura i urbanistyka Radomia. W. Kalinowski (red.). s. 155–177.
  57. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 29.
  58. ↑ Stanisław Bochyński: Dziedzictwo przemysłowe Radomia cz. II. Cozadzien.pl, 2015-02-08. [dostęp 2015-02-11]. (pol.).
  59. ↑ a b Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 177.
  60. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 121.
  61. ↑ J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2012, s. 98, 223.
  62. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 58.
  63. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 185.
  64. ↑ Encyklopedia Radomia. M. Olifirowicz (red.). Radom: 2009, s. 171, 172, 190.
  65. ↑ Pomniki, Radom na fotografii.
  66. ↑ Parki. radom.pl.
  67. ↑ Informacja o stanie i strukturze bezrobocia na rynku pracy – Powiatowy Urząd Pracy w Radomiu wraz z filiami. pupradom.pl. [dostęp 2016-01-14].
  68. ↑ GUS, Obwieszczenie w sprawie przeciętnej stopy bezrobocia w kraju oraz na obszarze powiatów stan na dzień 30 czerwca 2022 roku [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-03-21] (pol.).
  69. ↑ Sprawozdanie z realizacji budżetu Miasta Radomia za 2014 [online], Urząd Miejski w Radomiu, 9 kwietnia 2015 [dostęp 2015-04-09] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-15].
  70. ↑ Targowisko Korej, Targowisko Feniks, „Pasaż nad rzeczką”, „przy stadionie Radomiaka”, Targ-Borg (ul. Limanowskiego), Targ-Borg (ul. Nowogrodzka), „Merkury”, „Universal”, targowisko osiedlowe ul. Królowej Jadwigi.
  71. ↑ Uchwała nr 371/2008 w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Miasta Radomia na lata 2008–2020. bip.radom.pl. [dostęp 2014-10-09].
  72. ↑ Załącznik nr 1 do Uchwały nr 371/2008 w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Miasta Radomia na lata 2008–2020. Warszawa: WYG International, luty 2008, s. 72. [dostęp 2014-10-09].
  73. ↑ Model organizacji usług ciepłowniczych dla Gminy Miasta Radom w latach 2005–2015. Katowice: Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii, 2004-12.
  74. ↑ Strategia Rozwoju Miasta Radom na lata 2008–2020. Warszawa: WYG International, 2008-02. s. 73. (Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr 371/2008 Rady Miejskiej w Radomiu z dnia 25 sierpnia 2008 r.).
  75. ↑ Strategia Rozwoju Miasta Radom na lata 2008–2020. Warszawa: WYG International, 2008-02. s. 74. (Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr 371/2008 Rady Miejskiej w Radomiu z dnia 25 sierpnia 2008 r.).
  76. ↑ Strategia Rozwoju Miasta Radom na lata 2008–2020. Warszawa: WYG International, 2008-02. s. 77. (Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr 371/2008 Rady Miejskiej w Radomiu z dnia 25 sierpnia 2008 r.).
  77. ↑ S7 – ekspresowo omijamy Radom :: Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad – Serwis informacyjny [online], gddkia.gov.pl [dostęp 2018-10-21] (pol.).
  78. ↑ Otwarcie południowej obwodnicy Radomia [online], Edroga.pl [dostęp 2015-03-04].
  79. ↑ Na podstawie www.mzdik.pl.
  80. ↑ Katarzyna Ludwińska, PKP. Dzięki społecznikom pociągi z Lublina będą stawać na stacji Radom Wschodni [online], Gazeta Wyborcza Radom, 30 kwietnia 2021 [dostęp 2021-08-28] (pol.).
  81. ↑ Adam Woźniak, Wielkie inwestycje w kolej. Będzie łatwiej wsiąść do pociągu [online], Rzeczpospolita, 10 sierpnia 2021 [dostęp 2021-08-28] (pol.).
  82. ↑ Centralny Port Komunikacyjny, a Ostrowiec Świętokrzyski. Nasze miasto na przebiegu „szóstej szprychy”. ostrowiecka.pl. [dostęp 2021-03-12].
  83. ↑ Na podstawie: http://www.radom.pl/data/other/strategia_rozwoju_miasta_radomia_na_lata.pdf.
  84. ↑ W Radomiu wystartował pilotażowy system rowerów miejskich [online], Nextbike, 20 sierpnia 2015 [zarchiwizowane z adresu 2016-04-17].
  85. ↑ Wykaz NKA dla lokalizacji Ab. Służb Alarmowych 112. uke.gov.pl. [dostęp 2014-12-27].
  86. ↑ www.
  87. ↑ www. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-18)].
  88. ↑ Poliklinika w Radomiu ul. Orląt Lwowskich 5 [online], Centralny Szpital Kliniczny MSWiA.
  89. ↑ RadioPolska • Obiekt nadawczy | RON Radom *Komin Ciepłowni Południe* [online], radiopolska.pl [dostęp 2023-07-29].
  90. ↑ RadioPolska • Obiekt nadawczy | RON Radom *Wacyn (h164)* [online], radiopolska.pl [dostęp 2023-07-29].
  91. ↑ RadioPolska • Obiekt nadawczy | Radom *ul. Kielecka* [online], radiopolska.pl [dostęp 2023-07-29].
  92. ↑ RadioPolska • Obiekt nadawczy | Radom *ul. Niedziałkowskiego* [online], radiopolska.pl [dostęp 2023-07-29].
  93. ↑ RadioPolska • Obiekt nadawczy | Radom *Hotel Asystencki* [online], radiopolska.pl [dostęp 2023-07-29].
  94. ↑ RadioPolska • Obiekt nadawczy | TON Radom *Komin b. EC Radom* /198x-2021/ [online], radiopolska.pl [dostęp 2023-07-29].
  95. ↑ RADOM – BUDDYJSKI OŚRODEK MEDYTACYJNY DIAMENTOWEJ DROGI [online], radom.buddyzm.pl [dostęp 2020-05-05].
  96. ↑ Radom [online], cerkiew.org [dostęp 2023-06-14].
  97. ↑ Radom [online], piusx.org.pl [dostęp 2023-06-14].
  98. ↑ Parafie [online], mariawita.pl [dostęp 2024-03-24].
  99. ↑ Dekanat krakowski [online], orthodox.pl [dostęp 2023-02-22].
  100. ↑ Zbory i placówki [online], chwe.pl [dostęp 2023-08-15].
  101. ↑ Zbory | Diecezja Wschodnia | Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP [online] [dostęp 2020-08-23] (pol.).
  102. ↑ Adresy kościołów [online], kosciolbozy.pl [dostęp 2023-02-22].
  103. ↑ Wspólnoty lokalne [online], chrystusowi.pl [dostęp 2023-02-22].
  104. ↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2023-02-22].
  105. ↑ Woj. mazowieckie [online], kchwe.pl [dostęp 2023-02-22].
  106. ↑ ZWS 2022 ↓, s. 195.
  107. ↑ Radom [online], luteranie.pl [dostęp 2023-02-22].
  108. ↑ Parafie [online], metodysci.pl [dostęp 2023-02-22].
  109. ↑ ZWS 2022 ↓, s. 178.
  110. ↑ Federacja Apostolska „Obóz Boży” [online], obozbozy.pl [dostęp 2023-02-22].
  111. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-11-16].
  112. ↑ Uchwała Nr 334/2012 Rady Miejskiej w Radomiu z dnia 28 maja 2012 r. (Dz. Urz. Woj. Mazowieckiego z 2012 r. poz. 4608).
  113. ↑ Piesze szlaki turystyczne. informacjaturystyczna.radom.pl. [dostęp 2013-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-21)].
  114. ↑ Rowerowe szlaki turystyczne. informacjaturystyczna.radom.pl. [dostęp 2013-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-21)].
  115. ↑ Hotele. radom.pl.
  116. ↑ Strategia Rozwoju Miasta Radom na lata 2008–2020. Warszawa: WYG International, 2008-02. s. 69. (Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr 371/2008 Rady Miejskiej w Radomiu z dnia 25 sierpnia 2008 r.).
  117. ↑ Ochrona przyrody. radom.pl.
  118. ↑ Muzeum Historii Radomia już otwarte. gazeta.pl/radom. [dostęp 2022-08-13]. (pol.).
  119. ↑ Katarzyna Ludwińska: W sobotę otwarcie pierwszego w kraju Muzeum Polskich Rowerów. Na wystawie ponad 50 jednośladów. gazeta.pl/radom. [dostęp 2019-03-30]. (pol.).
  120. ↑ Multikino [online], Galeria Słoneczna.
  121. ↑ Kino Elektrownia w radomskiej elektrowni [online], Onet, 4 listopada 2015 [dostęp 2015-11-17] [zarchiwizowane z adresu 2015-11-18].
  122. ↑ Grandioso [online], Orkiestra Grandioso Radom [dostęp 2021-12-09] (pol.).
  123. ↑ a b c d e Radom w Polskich filmach [online], edukacjafilmowa.pl [zarchiwizowane z adresu 2016-06-24].
  124. ↑ a b c d Mazowsze na filmowo. Muzeum Wsi Radomskiej, 8 kwietnia 2014.
  125. ↑ Nieruchomy poruszyciel. Film Polski.
  126. ↑ Pierwszy klaps na planie filmu Klecha. Co za dzień, 5 sierpnia 2017.
  127. ↑ Katarzyna Ludwińska: Co radni zrobią z głosem radomian?. wyborcza.pl, 3 sierpnia 2020.
  128. ↑ Powstanie film o tragedii na Broad Peak. Za kamerą reżyser "Jesteś Bogiem". Onet.pl, 5 marca 2020.
  129. ↑ Rekonstruktorzy historyczni z Radomia zagrali w filmie "Orlęta. Grodno ’39". Premiera już 9 września. Zobaczcie zdjęcia z planu. Echo Dnia, 5 września 2022.
  130. ↑ Z kraju: Radom gra w filmie. Radomskie.info, 31 grudnia 2022.
  131. ↑ „Powstaniec 1863” w reż. Tadeusza Syki to film opowiadający o powstaniu styczniowym przez pryzmat losów ks. gen. Stanisława Brzóski. Histmag, 7 grudnia 2023.
  132. ↑ Jesse Eisenberg zrobił film w Polsce. Teraz chce zostać obywatelem. Filmweb, 24 maja 2024.
  133. ↑ Kolejny Honorowy Obywatel?. dami24.pl. [dostęp 2016-12-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-29)].
  134. ↑ Honorowi obywatele. radom.pl. [dostęp 2021-04-22].
  135. ↑ Historia i formy współpracy, Radom.pl.
  136. ↑ D. Kupisz, S. Piątkowski, Od rajców do radnych. Samorząd Radomia na przestrzeni wieków, Radom 2016, s. 118, 218–219.
  137. ↑ bdb: Kinga Bogusz, szefowa rady miejskiej z PiS, przechodzi „na drugą stronę”. Startuje z list Bezpartyjnych Radomian i popiera Radosława Witkowskiego. mojradom.pl, 2024-02-01. [dostęp 2024-04-14].

Bibliografia

edytuj
  • Paweł Ciecieląg, Arkadiusz Góralczyk, Grzegorz Gudaszewski, Zbigniew Pasek: Wyznania religijne w Polsce w latach 2019–2021. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2022. ISBN 978-83-67087-17-9.
  • Bolesław Dolata, Tadeusz Jurga: Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945. Warszawa: 1977.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Radom&oldid=75511363”
  NODES
admin 17
INTERN 14
Project 1