Sami swoi
Sami swoi – polski film komediowy z 1967 roku w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego, powstały na podstawie scenariusza Andrzeja Mularczyka. Film śledzi losy skonfliktowanych ze sobą rodzin Pawlaków i Karguli, które zmuszone są wyjechać z Kresów Wschodnich i osiedlić się na Ziemiach Odzyskanych. Sukces kasowy filmu doprowadził do powstania tetralogii, składającej się również z filmów Nie ma mocnych (1974), Kochaj albo rzuć (1977) i Sami swoi. Początek (2024)[1].
 Relief przedstawiający bohaterów filmu na ścianie kina Praha w Warszawie | |
| Gatunek | |
|---|---|
| Rok produkcji |
1967 |
| Data premiery |
15 września 1967 |
| Kraj produkcji | |
| Język | |
| Czas trwania |
81 minut |
| Reżyseria | |
| Scenariusz | |
| Główne role |
Wacław Kowalski |
| Muzyka | |
| Zdjęcia | |
| Scenografia | |
| Kostiumy | |
| Montaż | |
| Produkcja |
Stanisław Adler |
| Wytwórnia | |
| Dystrybucja | |
| Kontynuacja |
Nie ma mocnych (1974) |
| Nagrody | |
| Sylwester Chęciński: Złota Kamera (1978), Nagroda Ministra Kultury i Sztuki (1969) | |
| Strona internetowa | |
Film, początkowo w wersji czarno-białej, został skoloryzowany w 2001 roku przez hollywoodzką firmę Dynacs Digital Studios na zlecenie Polsatu i Studia Filmowego „Oko”. Wersja kolorowana nie była dystrybuowana w kinach, a premierę telewizyjną miała 1 kwietnia 2002 roku w telewizji Polsat[2]. W 2020 roku czarno-biała wersja filmu została poddana cyfrowej rekonstrukcji i udostępniona na platformie streamingowej 35mm.online[3].
Fabuła
edytujFilm opowiada o losach dwóch zwaśnionych rodzin Pawlaków i Karguli, które krótko po zakończeniu II wojny światowej zmuszone są wyjechać z Kresów Wschodnich i osiedlić się na Ziemiach Odzyskanych. Ich kłótnie sięgają jeszcze czasów przedwojennych. Spór trwa o miedzę i krowę Kargula, która weszła Pawlakom w szkodę. Przyczyną kłótni jest ziemia, którą Kargul zaorał o 3 palce za daleko w stronę ziemi Pawlaków, co doprowadziło do rozlewu krwi. Obawiając się kary za pocięcie kosą Kargula, Jan Pawlak emigruje do Stanów Zjednoczonych.
Po latach wraca do Polski, gdzie jego brat Kazimierz z rodziną żyją w zgodzie ze znienawidzonym sąsiadem. Aby uspokoić Johna, Kazimierz opowiada mu historię pogodzenia się rodzin, w tym zaślubin jego syna, Witii i córki Kargula Jadźki.
Pierwowzór historii
edytujPierwowzorem Kazimierza Pawlaka był Jan Mularczyk[4], wywodzący się z Kresów stryj scenarzysty Andrzeja Mularczyka, który przyjechał z Boryczówki na Ziemie Odzyskane, konkretnie zaś – do Tymowy koło Ścinawy[5]. Pierwowzorem rodziny Karguli była rodzina Dendrysów[6]. Pierwszy raz postaci Pawlaka i Kargula pojawiły się w słuchowisku Polskiego Radia I było święto, które miało swoją premierę 1 maja 1965 roku. Reżyserem był Andrzej Łapicki, a w obsadzie znaleźli się m.in. Jerzy Turek (Witia Pawlak) i Wojciech Siemion (Kaziuk Pawlak). Słuchowisko przedstawiało perypetie dwóch skłóconych rodzin, które osiedliły się po wojnie w sąsiadujących ze sobą gospodarstwach na tzw. ziemiach odzyskanych. Do Kazimierza Pawlaka, z Ameryki, przyjechał brat John, który musiał uciekać za ocean, po zdzieleniu kosą sąsiada Kargula za przesunięcie miedzy. Słuchowisko odniosło sukces, dlatego dwa lata później z radiowej opowieści powstał scenariusz filmu Sami Swoi[7].
Andrzej Mularczyk losy pierwowzorów filmowych postaci opisał w książce Każdy żyje jak umie. Epopeja opisuje historię dziejącą się przez ćwierć wieku do 1945 roku w wielonarodowej podolskiej wsi Krużewniki. Na jej podstawie powstało także, rozpisane na kilkadziesiąt odcinków, radiowe słuchowisko Każdy żyje jak umie, czyli skąd się wzięli »Sami swoi«[8].
Postaci i obsada
edytuj- Rodzina Pawlaków
- Wacław Kowalski − Kazimierz (w retrospektywie także ojciec Kazimierza i Jana)
- Zdzisław Karczewski − Jan 'John' (brat)
- Jerzy Janeczek − Witia (syn)
- Maria Zbyszewska − Mania (żona)
- Natalia Szymańska − Leonia (matka)
- Zygmunt Bielawski − Paweł (syn)
- Marta Muzyczak - Ania Pawlakówna (wnuczka)
- Rodzina Karguli
- Władysław Hańcza − Władysław
- Ilona Kuśmierska − Jadwiga (córka 'Jadźka')
- Halina Buyno-Łoza − Aniela (żona)
- Pozostali
- Eliasz Oparek-Kuziemski − Kokeszko młynarz
- Aleksander Fogiel − sołtys
- Witold Pyrkosz − warszawiak
- Kazimierz Talarczyk − Wieczorek
- Ryszard Kotys − sprzedawca kota
- Andrzej Mrozek − żołnierz radziecki
- Jan Łopuszniak − niemiecki ksiądz
- Elżbieta Jagielska − sprzedawczyni lisów na targu
Dubbing
edytuj- Kargul (grany przez Władysława Hańczę) – Bolesław Płotnicki
- Jadźka (grana przez Ilonę Kuśmierską) – Elżbieta Kępińska
- Jaśko Pawlak w młodości (grany przez Waldemara Dybę) – Kazimierz Dejunowicz
- babcia Pawlakowa (grana przez Natalię Szymańską) – Irena Malkiewicz
Produkcja
edytujAndrzej Mularczyk (scenarzysta), korzystając z konsultacji z wrocławskim językoznawcą Stanisławem Bąkiem, opracował dialogi przypominające nieokreśloną gwarę kresową[9]. Film miał początkowo nosić tytuł I było święto[10], jednak ostatecznie przyjęto nazwę Sami swoi, którą antropolog Krzysztof Pełczyński wyjaśniał następująco:
„Swoi” to jedna z części prostej – może nawet zbyt prostej – dychotomii „swoi–obcy”. Jednakowoż w społeczności występującej w filmie, jak się okazuje, nie ma „obcych”, tylko właśnie „sami swoi”. A owi sami swoi wcale nie muszą być tacy sami. Różnice między nimi nie są ważne, wszyscy bowiem należą do tego samego narodu. A zatem sami swoi to Polacy[11].
W główne role kłócących się ze sobą kresowiaków wcielili się Wacław Kowalski i Władysław Hańcza. Większość scen kręcono w Dobrzykowicach pod Wrocławiem, gdzie znajdowały się zagrody[2]. Sceny w miasteczku kręcono w Lubomierzu, gdzie obecnie znajduje się muzeum Kargula i Pawlaka[2]. Scenę przyjazdu Jana (Johna) Pawlaka do Rudnik nakręcono na stacji Czernica Wrocławska.
Premiera
edytujPremiera filmu odbyła się 15 września 1967 roku wraz z krótkometrażowym dokumentem Stocznia produkcji WFD[12]. Podczas premierowych pokazów film obejrzało 8 mln widzów[13].
Odbiór
edytujPostać Kazimierza Pawlaka, swojaka zza Buga, była w recenzjach filmu jednoznacznie utożsamiana z etosem sarmackim ze względu na pasujące do wizerunku szlachcica pieniactwo i awanturnictwo[14]. Często wysuwano sugestie, iż Sami swoi przypominają pod względem zarysu fabuły Zemstę Aleksandra Fredry[15]. Widownia odczytała film jako wywrotową komedię, w której Pawlak daje się poznać jako osoba niebojąca się nowej władzy, gotowa w momencie zaprowadzania w Polsce rządów totalitarnych przemalować bez bezpośrednich konsekwencji hasło „3 x TAK” na „3 x NIE”[16]. Jednocześnie Sami swoi, jak zauważa Monika Talarczyk-Gubała, kryli w sobie ładunek ideologiczny. Filmowi chłopi z Kresów nie tęsknią za ziemią, z której się przeprowadzili, lecz bez problemów odnajdują się na Ziemiach Odzyskanych[16]. Niemniej jednak „publiczność kibicowała komicznej ekwilibrystyce chłopów, którzy starali się jakoś przeżyć w PRL”[17].
Za Samych swoich Sylwester Chęciński otrzymał Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki II stopnia. W 1976 roku film otrzymał Złote Grono na festiwalu Lubuskie Lato Filmowe w Łagowie, a w 1978 roku – Złotą Kamerę przyznaną przez pismo „Film” dla najlepszego filmu o tematyce współczesnej, ex aequo z Nie ma mocnych i Kochaj albo rzuć. W 1999 roku Sami swoi w ankiecie „Polityki” znaleźli się na drugim miejscu wśród najciekawszych filmów polskich XX wieku. W 2007 roku film otrzymał Złotą Kaczkę przyznawaną przez pismo „Film” za najlepszą złotą myśl („Sąd sądem, a sprawiedliwość musi być po naszej stronie”), a w 2008 – Specjalną Złotą Kaczkę dla najlepszego polskiego filmu komediowego stulecia[2]. Cytaty z dzieła Chęcińskiego i Mularczyka, takie jak wspomniany „Sąd sądem...” oraz „Kargul, podejdź no do płota”, na stałe zadomowiły się w mowie potocznej[18].
Nawiązania
edytujW stodole Kargula w Dobrzykowicach utworzono izbę pamięci, gdzie można oglądać oryginalne przedmioty, którymi posługiwali się bohaterowie filmu[19].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Lewandowski 2004 ↓.
- ↑ a b c d Sami swoi w bazie filmpolski.pl
- ↑ Sami Swoi [online], 35mm.online [dostęp 2024-03-01] (pol.).
- ↑ Talarczyk-Gubała 2007 ↓, s. 184.
- ↑ Perzyński 2000 ↓, s. 172-173.
- ↑ A. Mularczyk - Każdy żyje jak umie, Warszawa 2011
- ↑ "Sami swoi. Początek". Autor scenariusza: mój stryj Jan był taki jak Pawlak - Historia - polskieradio.pl [online], polskieradio.pl [dostęp 2024-04-25] (pol.).
- ↑ "Sami swoi. Początek". Autor scenariusza: mój stryj Jan był taki jak Pawlak - Historia - polskieradio.pl [online], polskieradio.pl [dostęp 2024-04-25] (pol.).
- ↑ Pełczyński 2015 ↓, s. 372.
- ↑ Dariusz Koźlenko: "Sami swoi" od kuchni. Wszyscy na planie widzieli, że Kowalski chłopem jest, a Hańcza chłopa udaje. gazeta.pl. [dostęp 2016-01-24]. (pol.).
- ↑ Pełczyński 2015 ↓, s. 374.
- ↑ Idziemy do kina. „Film”. 36, s. 15, 1967-09-03. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
- ↑ "Sami swoi". Skąd Andrzej Mularczyk wziął pomysł na trylogię? [online], polskieradio.pl [dostęp 2024-04-25] (pol.).
- ↑ Talarczyk-Gubała 2007 ↓, s. 184-185.
- ↑ Pełczyński 2015 ↓, s. 373.
- ↑ a b Talarczyk-Gubała 2007 ↓, s. 187.
- ↑ Talarczyk-Gubała 2007 ↓, s. 190.
- ↑ Jolanta Piwowar, Żyrafy nadal wchodzą do szafy? Kultowe teksty z PRL-u we współczesnej przestrzeni komunikowania społecznego [online], 2017 [dostęp 2018-11-27].
- ↑ Mieszkam w domu Kargula
Bibliografia
edytuj- Jan F. Lewandowski, 100 filmów polskich, Chorzów: Videograf II, 2004.
- Grzegorz Pełczyński, Trylogia Sylwestra Chęcińskiego, „Konteksty Kultury”, 12 (3), 2015, DOI: 10.4467/23531991kk.15.024.4437, ISSN 2353-1991 [dostęp 2018-11-27].
- Marek Perzyński, Dolnego Śląska miejsca niezwykłe, lecznicze i mało znane, Wrocław: Wrocławski Dom Wydawniczy, 2000, s. 172-173.
- Monika Talarczyk-Gubała, PRL się śmieje!: polska komedia filmowa lat 1945-1989, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2007.
Linki zewnętrzne
edytuj- Sami swoi w bazie IMDb (ang.)
- Sami swoi w bazie Filmweb
- Sami swoi w bazie filmpolski.pl
- Zdjęcia z filmu Sami swoi w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”