Scholastyka (filozofia)
Scholastyka – termin wieloznaczny:
- początkowo – nauka uprawiana na średniowiecznych uniwersytetach;
- następnie zaczął oznaczać nurty teologiczne i filozoficzne tam uprawiane, a także specyficzną metodę filozofowania (metodę scholastyczną)[1]. Od XIII wieku większość średniowiecznej filozofii miała charakter scholastyczny;
- w czasach renesansu scholastyka uzyskała pejoratywne znaczenie, bliskie sofistyce. Tym mianem oznaczano nadmiernie spekulatywną filozofię zajmującą się wydumanymi problemami.
Średniowiecze
edytujW początkach średniowiecza słowo scholastyk oznaczało nauczyciela czy osobę wykształconą[2]. Wraz z rozwojem szkolnictwa wyższego od XI w. powstała również osobna grupa osób stale związana z nauką. Nauka na średniowiecznych uniwersytetach polegała w głównej mierze na lekturze tekstów i dyskutowaniu o tych uznawanych za autorytatywne. Były to pisma chrześcijańskie (Pismo Święte, pisma Ojców Kościoła), a także niektóre teksty starożytne (np. dzieła Arystotelesa). Pisma te następnie były szczegółowo objaśniane i dyskutowane. Wypracowaną tam „metodę scholastyczną” charakteryzowało rozważanie argumentów za i przeciw, a także staranne budowanie aparatury pojęciowej, opartej na subtelnych dystynkcjach. Ten specyficzny system nauczania stał się źródłem różnych gatunków literatury filozoficznej, w szczególności summ, czy kwestii.
Z tej praktyki narodziła się scholastyka rozumiana jako uzasadnianie (racjonalizowanie) prawd wiary oraz uzgadnianie treści pism chrześcijańskich z pismami pogańskich filozofów (traktowanych jako prawdy rozumowe[3]). Zgodnie z formułą Anzelma z Canterbury scholastyka była „wiarą szukającą rozumienia” (fides quaerens intellectum).
Z czasem scholastyka zaczęła oznaczać całokształt tego, co wykładano w szkołach i na uniwersytetach[2]. Stąd scholastyczny charakter mają wszystkie niemal filozoficzne nurty dojrzałego i późnego średniowiecza (tomizm, augustianizm, skotyzm, ockhamizm). XIX-wieczny pogląd łączył ściśle scholastykę i średniowieczny arystotelizm. W świetle późniejszych badań ten pogląd okazał się błędny. Obok bowiem silnych wpływów arystotelejskich, bardzo ważne były też wpływy augustianizmu, neoplatonizmu, myśli islamskiej i żydowskiej[4].
Krytyka scholastyki
edytujUkształtowanie się scholastyki w XII wieku i jej ścisłe związki ze szkolnictwem i uniwersytetami pociągnęły za sobą rosnącą potrzebę intelektualnego namysłu i próby racjonalnej argumentacji na rzecz twierdzeń religijnych. Spotkało się to z krytyką reformującego się ruchu monastycznego, na którego czele stali Bernard z Clairvaux, Suger i Piotr Czcigodny. Intelektualizmowi scholastyki przeciwstawiali oni duchowość naiwną, impulsywną i emocjonalną[5]. Napięcie między scholastykami i irracjonalną duchowością monastyczną będzie się utrzymywało przez kolejne stulecia.
Zdecydowanie negatywna ocena scholastyki jest dziełem twórców renesansowych. Potraktowali scholastykę jako charakterystyczny dla średniowiecza nurt myśli i poddali ją całościowej krytyce. Dla filozofów renesansowych scholastyka sprowadzała się do dysput nad wydumanymi problemami, czy pojęciami. François Rabelais jako przykład tematu dysputy scholastycznej podawał „Czy chimera, unosząc się w próżni, może tworzyć intencje wtórne” (Utrum chimera bombinans in vacuo possit secundas intentiones formare)[6].
Negatywne zdanie na temat scholastyki odnosiło się często do jej późnośredniowiecznej i renesansowej formy. Scholastyka zdegenerowała się wtedy, przeradzając się w czczą refleksję nad pojęciami. Ta negatywna ocena scholastyki obecna jest do teraz. Przykładowo Étienne Gilson przeciwstawił scholastyce prawdziwą filozofię: „każda doktryna godna miana filozofii wychodzi z konkretu i powraca do konkretu, każda natomiast scholastyka wychodzi z filozofii i powraca do filozofii. Filozofia musi wyrodzić się w scholastykę, gdy uczyni przedmiotem swych rozważań nie konkret istniejący, który powinna coraz gruntowniej zgłębiać, przenikać i wyjaśniać, ale gotowe sformułowania pewnych hipotez wyjaśniających, tak jakby same te formuły – a nie to, czego dotyczą, stanowiły rzeczywistość.”[7]. Stąd pojęcie scholastyka jest niekiedy używane w znaczeniu „zdegenerowana filozofia”[8].
W drugiej połowie XIX wieku scholastyka odrodziła się w postaci neoscholastyki.
Filozofowie scholastyczni
edytuj- Wczesna scholastyka (XII wiek)
- Hugon ze św. Wiktora, kierownik szkoły w opactwie św. Wiktora, wiktorianów
- Johann Roscelin
- Gilbert de la Porrée, przedstawiciel szkoły z Chartres
- Anzelm z Canterbury, nazywany ojcem scholastyki
- Piotr Abelard
- Piotr Lombard
- Henryk z Gandawy
- Robert Grosseteste
- Klasyczny okres rozwoju scholastyki (XIII wiek)
- Aleksander z Hales, doctor irrefragibilis (niezłomny)
- Piotr Auriol
- Witelon
- Święty Bonawentura, doctor seraphicus (seraficki)
- Albert Wielki
- Tomasz z Akwinu, doctor angelicus (anielski)
- Roger Bacon, doctor mirabilis (cudowny)
- Jan Duns Szkot, doctor subtilis (doktor subtelny)
- Późna scholastyka średniowieczna (XIV – XV wiek)
- William Ockham, doctor invincibilis (niezwyciężony)
- Mikołaj z Autrécourt
- Jan Buridan
- Jan Gerson
- Rajmund Llull
- Marsyliusz z Padwy
- Polska scholastyka
- Filozofia scholastyczna czasów odrodzenia i kontrreformacji:
Przypisy
edytuj- ↑ scholastyka, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-11-28].
- ↑ a b Seńko 2001 ↓, s. 40.
- ↑ Seńko 2001 ↓, s. 41.
- ↑ Seńko 2001 ↓, s. 42.
- ↑ Czesław Karolak, Wojciech Kunicki, Hubert Orłowski, Dzieje kultury niemieckiej, Warszawa: PWN, 2007, s. 34.
- ↑ Swieżawski 2000 ↓, s. 397–398.
- ↑ Gilson 2003 ↓, s. 504.
- ↑ Swieżawski 2000 ↓, s. 883–884.
Bibliografia
edytuj- Étienne Gilson: Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu. Warszawa: PAX, 2003.
- Władysław Seńko: Jak rozumieć filozofię średniowieczną. Kęty: Antyk, 2001.
- Stefan Swieżawski: Dzieje europejskiej filozofii klasycznej. Warszawa – Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-13188-8.
