Seryjny morderca

Seryjny morderca – określenie opisujące osobę, która dopuściła się trzech lub więcej morderstw w oddzielnych epizodach.

Gary Ridgway, jeden z najbardziej krwawych amerykańskich seryjnych morderców

Seryjne zabójstwo jest popełniane w wyniku patologii charakteru, np. dla patologicznej żądzy zupełnego panowania nad ofiarą. Odróżnia to seryjnych morderców od np. zabójców na zlecenie, którzy zabijają w celu osiągnięcia korzyści majątkowych, albo terrorystów o motywach politycznych lub ideologicznych.

Pochodzenie nazwy

Termin „seryjny zabójca” pojawił się pod koniec XIX wieku i został po raz pierwszy użyty do opisania osobowości Henry'ego Howarda Holmesa. W języku angielskim termin „seryjny zabójca” został wymyślony w latach siedemdziesiątych przez agenta specjalnego FBI Roberta Resslera. Ann Rule twierdzi, że wyrażenie „seryjny zabójca” zostało zaproponowane przez detektywa Pierce Brooks z Departamentu Policji w Los Angeles, który jest twórcą Programu Szybkiego Zatrzymania. Z kolei historyk wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych Peter Wronsky zauważa, że zanim Ressler użył terminu „seryjne morderstwo” w sensie prawnym w obrębie murów Akademii Policji Bramshill w Wielkiej Brytanii w 1974 r., Termin „seryjne morderstwo” i „seryjny morderca” ma miejsce w 1966 r. w książce John Brophy The Meaning of Murder. Ponadto Wronsky zwraca uwagę, że termin „seryjny zabójca” zawarty jest w książce Ann Rule „The Stranger Behind Me” o Tedzie Bundym, opublikowanej w 1980 roku, kiedy to pojęcie nie było jeszcze dobrze znane. Wronsky zwraca również uwagę na fakt, że po raz pierwszy fraza „seryjny zabójca” znalazła się w szerokim użyciu po tym, jak została użyta przez New York Times w kwietniu 1981 r. Do opisania seryjnego zabójcy Wayne Williamsa. Później, w latach 80., koncepcja ta została zastosowana w New York Times w 233 incydentach, ale w drugiej połowie lat 90. przekroczyła 2,514 razy w wiodących dziennikach krajowych. W języku niemieckim koncepcja ta pojawiła się dzięki dobrze znanej postaci niemieckiego systemu ścigania Ernsta Gennata, który nazwał seryjnym mordercą Petera Kürtena. Od seryjnych zabójstw rozróżnia się: zabójstwa kontraktowe; rytualne zabójstwa; zabójstwa podczas działań wojennych; masakry popełnione w krótkim czasie pod wpływem afektu lub z innych powodów (akty terrorystyczne, egzekucje szkolne); morderstwa w celu rabunku, kradzieży, rabunku (w tym przypadku mówimy o seryjnym rabusiu, rabusiu lub najeźdźcy).

Wielokrotni mordercy

Dzięki temu terminowi kryminolodzy mogą odróżniać tych, którzy zabijają kilkoro ludzi w obrębie dłuższego czasu, od tych, którzy zabijają kilkoro ludzi podczas pojedynczego wydarzenia (np. masowego morderstwa). Trzecim typem wielokrotnego mordercy jest tzw. spree killer, czyli „szalony morderca”. Wielokrotnym mordercą może więc być:

• seryjny morderca – osoba, która popełniła co najmniej 3 zabójstwa w dłuższym czasie z przerwami między nimi. W czasie tych przerw mordercy wydają się całkiem normalni. Stan taki amerykańscy psychologowie Hervey Cleckley i Robert Hare nazwali „maską zdrowego umysłu” (ang. „The Mask of Sanity”). W tym wypadku dodatkowo mogą, lecz nie muszą występować przestępstwa na tle seksualnym.
• masowy morderca – osoba, która popełnia wielokrotne zabójstwa w pojedynczym wydarzeniu i w jednym miejscu. Mordercy z tej grupy często popełniają samobójstwo, dlatego wiedza na temat stanu ich psychiki i przyczyn dokonania przestępstwa często jest tylko spekulowana. Masowi mordercy, którzy zostali ujęci przez policję, twierdzą czasami, że nie pamiętają dobrze całego zdarzenia.
• szalony morderca – dokonuje wielokrotnych zabójstw w różnych miejscach, w czasie od kilku godzin do kilku dni. W przeciwieństwie do seryjnych morderców, szaleni mordercy nie powracają do normalnego zachowania między zbrodniami.

Tego typu zbrodni zwykle dopuszczają się pojedyncze osoby, jednak znane są przypadki ze wszystkich trzech kategorii, gdy dwóch (lub więcej) sprawców działało razem. Przykładem takiej sytuacji jest sprawa seryjnych morderców Lee Boyd Malvo i Johna Muhammada, odpowiedzialnych za dokonanie ataków snajperskich z okolic miasta Waszyngton.

Przeciętny seryjny morderca

Seryjny morderca jest powszechnie postrzegany jako biały mężczyzna między 25. a 35. rokiem życia, co w znacznej mierze pokrywa się ze statystykami policyjnymi. Jest to jednak spowodowane tym, iż tego typu statystyki prowadzi się głównie w krajach zamieszkiwanych przede wszystkim przez ludność pochodzenia europejskiego oraz nie notuje się w tych statystykach wydarzeń uznanych za porachunki mafijne i zabójstwa na zlecenie. Także kobiety rzadko występują w tych statystykach. Wyjątkami są np. Aileen Wuornos, Myra Hindley i Elżbieta Batory.

Według badań przeprowadzonych przez FBI na 36 wielokrotnych mordercach większość z nich była dziećmi pierworodnymi. W rodzinach połowy z nich matka wychowywała syna samotnie od jego drugiego roku życia. W 70% rodzin nadużywano alkoholu, a w około 35% także narkotyków. Prawie wszyscy badani byli w dzieciństwie prześladowani fizycznie, psychicznie lub seksualnie. Wielokrotni mordercy jako dzieci znęcali się nad zwierzętami, przynajmniej 60% moczyło się w nocy nawet po ukończeniu dwunastego roku życia, a wielu podkładało ogień (np. Otis Toole podpalił dom sąsiada, a Carl Panzram poprawczak, w którym przebywał). Tylko 20% morderców miało stałą pracę.

Typologia seryjnych morderców

Według modelu przyjętego przez Federalne Biuro Śledcze, seryjnych morderców można podzielić na dwa typy:

• Typ zorganizowany - m.in. planuje morderstwo, cechuje go wysoki poziom inteligencji, jest dojrzały społecznie, personalizuje ofiarę, transportuje ciało ofiary, prowadzi kontrolowaną rozmowę z ofiarą, broń/dowody często nieobecne.
• Typ zdezorganizowany - m.in. morderstwo jest spontaniczne, posiada przeciętny poziom inteligencji, jest niedojrzały społecznie, depersonalizuje ofiarę, ciało ofiary pozostawia na miejscu zbrodni, minimalna rozmowa z ofiarą, broń/dowody często obecne.

Według modelu Roberta Keppela i Roberta Waltera, wśród seryjnych morderców można wyróżnić następujące typy:

• Typ dominacyjno-zapewniający - sprawca planuje dokonanie gwałtu, natomiast gdy ofiara nie „realizuje” planu wykształconego w jego głowie, wówczas zaczyna on odczuwać uczucie porażki, które generuje panikę i popycha go do dokonania zbrodni. Jeśli jego fantazje seksualne nie zostały zrealizowane za życia ofiary, to może on dopuścić się ich realizacji po jej śmierci poprzez np. nekrofilię czy mutylacje.
• Typ dominacyjno-asertywny - akt zabójstwa jest dla sprawcy efektem rosnącej agresji, prowadzi do niego seria działań, gdzie czynnikiem popychającym do jego popełnienia jest chęć kontroli i dominacji nad ofiarą. Wyrazem męskości sprawcy jest brutalny gwałt i zabójstwo, mogą pojawić się również pośmiertne akty seksualne.
• Typ gniewno-odwetowy - sprawca planuje zarówno gwałt jak i brutalne zabójstwo ofiary, przy pomocy którego dokonuje wyładowania swojego gniewu albo metaforycznej zemsty na kobiecie, która jest ofiarą. Mechanizmem popychającym sprawcę do zbrodni jest często negatywna przeszłość związana z kobietami, które go poniżały lub miały nad nim kontrolę, najczęściej jest to matka czy żona lub była dziewczyna. Poprzez przeniesienie sprawca wyładowuje swój gniew i złość na kobiecie (ofierze), która posiada pewne cechy podobieństwa zewnętrznego do kobiety, od której uprzednio sprawca doznał krzywd. Ma tendencje do ponownych ataków, gdyż jedna zbrodnia jest niewystarczająca na stłumienie wewnętrznego gniewu.
• Typ gniewno-ekscytacyjny - sprawca planuje gwałt i zabójstwo, natomiast czynnikiem popychającym do popełnienia takiego czynu jest zadawanie bólu czy terroryzowanie ofiary, traktując to jako swego rodzaju wynagrodzenie czy gratyfikację. Największą przyjemność przynosi mu proces torturowania, a nie akt zabójstwa. Dzieli on morderstwo na dwa etapy, pierwszy to zabójstwo i powzięcie pamiątek, a drugi to „przeżywanie” zbrodni na nowo, poprzez masturbację przy oglądaniu przedmiotów zabranych z miejsca zbrodni.

Według modelu Ronalda M. Holmesa i Stephena T. Holmesa, można wymienić dwa typy seryjnych morderców (model ten odzwierciedla typologię przyjętą przez FBI):

• Sprawca zorganizowany socjalny - m.in. planuje morderstwo, precyzuje swoją ofiarę, wiąże ją, usuwa ciało z miejsca zbrodni, pozostawia niewiele śladów.
• Sprawca niezorganizowany asocjalny - m.in. morderstwo jest spontaniczne, ofiara jest niesprecyzowana, nie wiąże ofiary, pozostawia ciało w miejscu zbrodni, zostawia po sobie znaczną ilość śladów.

Oprócz tego, w swoim modelu wyróżniają zabójców, ze względu na motyw popełnienia zbrodni. Istnieją 4 podstawowe typy zabójców:

1. Wizjoner (Visionary), np. Anatolij Onoprijenko (Bestia z Żytomierza), Charles Manson (lider sekty Rodzina Mansona)
2. Misjonarz (Missionary), np. dr John Bodkin Adams (Doktor Śmierć), Ted Kaczynski (Unabomber), Joseph Paul Franklin (Rasistowski zabójca), Maksim Marcinkiewicz (Tiesak), Aileen Wuornos,
3. Hedonista (Hedonistic):
   1. Zabójca z lubieżności (Lust murderer), np. Leszek Pękalski (Wampir z Bytowa), Mariusz Trynkiewicz (Szatan z Piotrkowa), Jeffrey Dahmer (Bestia z Milwaukee), Henryk Kukuła (Monstrum z Chorzowa), Mariusz Sowiński (Wampir ze Stefankowic), Tadeusz Kwaśniak (Ręcznikowy dusiciel)
   2. Zabójca zorientowany na emocje (Thrill oriented killer), np. Kenneth Bianchi i Angelo Buono (Dusiciele z Hillside), Jack Unterweger (Dusiciel z Wiednia), Henryk Rytka (Łomiarz), Konrad S. (Podróżnik), David Berkowitz (Syn Sama, Morderca kaliber .44), Luka Magnotta (Potwór z Montrealu, Vacuum Kitten Killer), Wiktor Sajenko i Ihor Supruniuk (Maniacy z Dniepropetrowska)
   3. Zabójca zorientowany na komfort (Comfort oriented killer), np. dr Harold Shipman (Doktor Śmierć), Andrzej Nowocień (Doktor Ebrantil, jeden z Łowców skór), Tadeusz Grzesik (Truskawka, szef gangu kantorowców), Henryk Moruś (Zabójca z Sulejowa), Elfriede Blauensteiner (Czarna wdowa)
4. Maniak władzy i mocy (Power and control), np. John Wayne Gacy (Killer Clown), Aleksander Piczuszkin (Bitcewski maniak), Carl Panzram.

Podziałowi temu zarzuca się jednak ograniczoną lub znikomą użyteczność w pracy oficerów śledczych, gdyż brak mu oparcia na doświadczeniu empirycznym.

Metoda obrony przed sądem

Po schwytaniu seryjni mordercy podczas procesu często wnoszą o złagodzenie kary z powodu ich niepoczytalności podczas popełniania morderstw. Ta droga obrony jest mało skuteczna, jednak czasami pozwala wzbudzić współczucie w członkach składu sędziowskiego lub w przysięgłych.

Seryjne zabójstwo w polskim prawie

Pojęcie seryjnego morderstwa nie funkcjonuje w polskim prawie karnym. Ponadto w Polsce morderstwem przez większą część doktryny jest nazywane jedynie zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem, a także popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.

W znaczeniu kryminologicznym seryjny morderca jest zawsze recydywistą. Zazwyczaj seryjny morderca odpowiada w warunkach realnego zbiegu przestępstw (tzn. popełnił dwa lub więcej przestępstw zanim zapadł pierwszy, chociażby nieprawomocny wyrok i wymierzono za nie kary tego samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu), a czasami w warunkach ciągu przestępstw (odmiany realnego zbiegu przestępstw) – tzn. popełnił przestępstwa w podobny sposób, w krótkich odstępach czasu, zanim zapadł pierwszy, chociażby nieprawomocny wyrok).

Bibliografia

• Giannangelo, S.J. Psychopatologia seryjnego morderstwa. Poznań 2007, Jeżeli P To Q Wydawnictwo. (pol.)
• Gierowski, J.K.; Szaszkiewicz, M. Osobowość i motywacja sprawców zabójstw. W: J.K. Gierowski i T. Jaskiewicz-Obydzinska (red.), Zabójcy i ich ofiary (s. 35-69). Kraków 2003, Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych. (pol.)
• Gierowski, J.K. Motywacja zabójstw. Kraków 1989, Wydawnictwo Akademii Medycznej. (pol.)
• Czerwinski, A., Gradoń, K. Seryjni mordercy. Warszawa 2001, Muza S.A. (pol.)
• BrianB. Lane BrianB., The New Encyclopedia Of Serial Killers, WilfredW. Gregg, wyd. Rev. ed, London: Headline Book Publishing, 1996, ISBN 0-7472-5361-7, OCLC 41107439  (ang.). Brak numerów stron w książce
• JoelJ. Norris JoelJ., Serial Killers: The Growing Menace, London: Arrow Books, 1990, ISBN 0-09-971750-6, OCLC 27108354  (ang.). Brak numerów stron w książce
• Schechter, Harold and Everitt, David. The A to Z Encyclopedia of Serial Killers. Pocket Books, 1996. ISBN 0-671-53791-1 (ang.)
• Kowalczyk M., Zabójcy seryjni i wielokrotni. Studium kryminologiczno-wiktymologiczne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2021.

Linki zewnętrzne

• Seryjni mordercy na CRIME LIBRARY. crimelibrary.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-09)]. (ang.)
• "Serial killer hit list – part 1" (ang.)
• Portret psychologiczny mordercy. zbrodnia.killer.radom.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-30)].

Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć prawnych w Wikipedii.