T-54

T-54 – radziecki czołg podstawowy I generacji powojennej, używany i produkowany m.in. w Polsce.

T-54

T-54 w Muzeum Wojskowo-Historycznym Bundeswehry
Dane podstawowe
Państwo	ZSRR
Producent	Charkowska Fabryka Parowozów
Typ pojazdu	czołg podstawowy
Trakcja	gąsienicowa
Załoga	4
Historia
Prototypy	1945
Produkcja	1946–1958 (ZSRR) 1956–1964 (Polska) 1958–1964 (Czechosłowacja)
Egzemplarze	35000 (ZSRR) 3000 (Polska) 2500 (Czechosłowacja)
Dane techniczne
Silnik	1 silnik wysokoprężny, 12-cylindrowy W-54 o mocy 520 KM przy 2000 obr./min
Transmisja	mechaniczna
Poj. zb. paliwa	530 l (zasadnicze) 280 l (dodatkowe)
Pancerz	spawany z płyt walcowanych, wieża spawana z elementów odlewanych, grubość: 99 mm (przód kadłuba), 203 mm (przód wieży), 80 mm (boki kadłuba)
Długość	9,00 m (całkowita) 6,04 m (kadłuba)
Szerokość	3,27 m
Wysokość	2,40 m 2,75 m (z karabinem przeciwlotniczym)
Prześwit	0,43 m
Masa	36 000 kg (bojowa)
Moc jedn.	14,2–14,5 KM/t
Nacisk jedn.	0,80 kg/cm²
Osiągi
Prędkość	50 km/h (po drodze)
Zasięg pojazdu	420–440 km (po drodze) 270–290 km (w terenie)
Pokonywanie przeszkód
Brody (głęb.)	1,40 m
Rowy (szer.)	2,70 m
Ściany (wys.)	0,80 m
Kąt podjazdu	30º
Dane operacyjne
Uzbrojenie
1 armata wz. 1944 D-10T kal. 100 mm (zapas amunicji – 34 szt.) 2 karabiny maszynowe SGMT kal. 7,62 mm (zapas amunicji – 3500 szt.) 1 wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK kal. 12,7 mm (zapas amunicji – 200 szt.)
Użytkownicy

Historia

Pod koniec lat 40. XX wieku w części państw zachodnich (m.in. USA, Wielka Brytania i RFN) rozpoczęto prace nad nowymi rodzajami czołgu średniego. Nie były to jednak czołgi średnie w dotychczasowym tego słowa znaczeniu, lecz nowa generacja czołgów – pierwsze konstrukcje określane jako czołgi podstawowe I generacji.

W ZSRR równolegle do produkcji i ciągłych modernizacji bardzo udanego, lecz coraz bardziej przestarzałego, czołgu T-34-85 trwały prace nad jego następcą, który miał zachować wszystkie zalety poprzednika, posiadając jednocześnie silniejsze uzbrojenie i opancerzenie oraz szereg innych poprawek. Postanowiono w nowej konstrukcji zastosować armatę 100 mm z działa pancernego SU-100. Wcześniejsze próby zamontowania tego działa na czołgu T-34 nie powiodły się z powodu zbyt dużych rozmiarów armaty. Zakładanych oczekiwań nie spełnił również czołg T-44.

W 1945 r. w Biurze Konstrukcyjnym Zakładów nr 183 pod kierunkiem A.A. Morozowa podjęto prace nad nowym czołgiem oznaczonym jako „Obiekt 137”. W 1946 r. zbudowano prototyp, który po przejściu badań technicznych i poligonowych przyjęto na uzbrojenie Armii Radzieckiej jako czołg T-54. Pierwsza odmiana pojazdu, nazwana T-54 model 1946, produkowana była w latach 1946–1949. Posiadała ona wieżę podobną wyglądem do wieży z czołgu T-44.

Druga wersja, oznaczona jako T-54 model 1949, miała nową półsferyczną wieżę z niewielkim wycięciem w tylnej części. Produkowano ją w latach 1949–1951.

Trzecia wersja opracowana w 1950 r. nazwana jako T-54 model 1951 posiadała nową półsferyczną wieżę charakterystyczną dla tego typu czołgu. Wóz ten produkowano w latach 1953–1955.

W 1955 r. dokonano modernizacji T-54 do wersji T-54A. Pojazd ten posiadał stabilizator uzbrojenia w płaszczyźnie pionowej, przedmuchiwacz lufy oraz urządzenia noktowizyjne dla mechanika-kierowcy. Pojazd ten produkowano w latach 1955–1957.

W 1956 r. powstała kolejna wersja nazwana T-54B, która posiadała stabilizację uzbrojenia w dwóch płaszczyznach oraz noktowizyjne przyrządy celownicze.

Na bazie T-54 powstało szereg innych pojazdów w tym: wóz zabezpieczenia technicznego BST-2, most towarzyszący MTU-12, samobieżne działo pancerne SU-122-54 i samobieżny zestaw przeciwlotniczy ZSU-57-2. Czołgi były produkowane w ZSRR oraz na licencji w Polsce i Czechosłowacji. T-54 były używane przez armie 38 państw. Wiele pojazdów nadal jest jeszcze w użyciu. W chwili wprowadzenia do uzbrojenia czołg T-54 należał do najlepszych czołgów na świecie. Jego zwarta konstrukcja, niska opływowa sylwetka, silne uzbrojenie i szereg nowoczesnych rozwiązań wzbudzały duże uznanie specjalistów zachodnich.

Bezpośrednim rozwinięciem czołgu T-54 był czołg T-55.

Produkcja w Polsce

15 lipca 1955 r. Polska zakupiła licencję czołgu T-54A. Producentem czołgu zostały Zakłady Mechaniczne „Bumar-Łabędy” w Gliwicach, które wcześniej produkowały czołgi T-34/85. Produkcję seryjną uruchomiono w 1958. Nowe wozy produkowano do 1964, tj. do momentu wprowadzenia do produkcji czołgów T-55. Początkowo produkowano czołg w wersji T-54A, potem uruchomiono produkcję czołgu dowódczego T-54AD, a następnie zmodernizowanej w Polsce wersji nazwanej T-54AM.

W trakcie eksploatacji czołgu w jednostkach pancernych Wojska Polskiego czołg T-54A został objęty modernizacją do wersji T-54AM1 i T-54AM2. Po uruchomieniu produkcji czołgów T-55A, wszystkie polskie czołgi T-54 zmodernizowano do standardu T-55A, zmieniając ich oznaczenie na T-55U. Modernizacji tych dokonywano podczas remontów w wojskowych zakładach mechanicznych.

Wersje produkowane w Polsce

• T-54A – produkowany w latach 1958–1964
• T-54AD – czołg dowódczy wyposażony w dodatkową radiostację i agregat prądotwórczy
• T-54AM – przystosowany do pokonywania przeszkód wodnych po dnie, zwiększono pojemność układu paliwowego (dodatkowe zbiorniki zewnętrzne na błotnikach i beczka na tylnej płycie pancernej),
• T-54AM1 – oprócz zmian z wersji AM, zamontowano: obrotową podłogę wieży, system uruchamiania silnika sprężonym powietrzem, hydrauliczne wspomaganie układu kierowania typu HK-10, instalację dymotwórczą TAD, zwiększono ilość amunicji artyleryjskiej poprzez zastosowanie zbiorników paliwa – zasobników amunicyjnych, powiększono pojemność układu paliwowego (dwa zbiorniki – zasobniki i dwie beczki na tylnej płycie pancernej).
• T-54AM2 – oprócz zmian z wersji AM1, zamontowano: ulepszoną armatę D-10TG2 ze stabilizatorem uzbrojenia w dwóch płaszczyznach typu STP-2 Cyklon, zwiększono ilość amunicji, zamontowano nowy silnik W-55 przystosowany do pracy na różnych paliwach.
• T-55U – zamontowano aktywne noktowizyjne przyrządy celownicze i obserwacyjne, przeciwlotniczy wielkokalibrowy karabin maszynowy DSzK 12,7 mm przy włazie ładowniczego, zainstalowano układ ochrony przeciwatomowej, nowe środki łączności (radiostacja R-123 i czołgowy telefon wewnętrzny R-124), wymieniono urządzenie wspomagania układu kierowania.

Opis konstrukcji T-54A

Czołg T-54 miał klasyczny układ konstrukcyjny. Kadłub wykonano z walcowanych płyt pancernych o maksymalnej grubości 99 mm. Wieża w kształcie półsferycznym składała się z elementów odlewanych o grubości do 203 mm i stropu z blach pancernych. Pojazd podzielony był na trzy przedziały: kierowania, bojowy i napędowy.

W przedziale kierowania znajdowało się stanowisko mechanika-kierowcy (po lewej stronie) oraz zbiornik paliwa i część amunicji do armaty (po prawej stronie). Środkową część wozu, przykrytą obrotową wieżą, stanowił przedział bojowy. Znajdowały się tu stanowiska dowódcy czołgu i działonowego (z lewej strony) oraz ładowniczego (z prawej). W wieży zamontowane było uzbrojenie, przyrządy obserwacyjne i celownicze oraz środki łączności zewnętrznej i wewnętrznej.

W przedziale napędowym, zajmującym tylną część czołgu, umieszczono silnik wysokoprężny i układ przeniesienia mocy złożony z: przekładni pośredniej, wielotarczowego sprzęgła głównego, skrzyni biegów o 5 przełożeniach do jazdy w przód i jednym w tył, dwóch mechanizmów skrętu i dwóch przekładni bocznych. Układ bieżny składał się z dziesięciu podwójnych kół nośnych zawieszonych niezależnie na wahaczach i wałkach skrętnych, dwóch kół napinających z przodu i dwóch kół napędzających z tyłu. Gąsienice metalowe złożone z 90 ogniw każda.

Zasadnicze uzbrojenie obejmowało: 100 mm armatę D10-TG sprzężoną z 7,62 mm karabinem maszynowym stabilizowane w płaszczyźnie pionowej, umieszczone w wieży, kursowego karabinu maszynowego w kadłubie i przeciwlotniczego 12,7 mm wielkokalibrowego karabinu maszynowego zamocowanego na stropie wieży (przy włazie ładowniczego). Czołg posiadał celownik przegubowy TSz-2A-22 o powiększeniu 3,5x i 7x. Dowódca czołgu posiadał przyrząd obserwacyjny TPK-1 i cztery peryskopy. Działonowy i ładowniczy mieli do dyspozycji po jednym peryskopie, a mechanik-kierowca dwa peryskopy oraz noktowizor TWN-1 do jazdy w nocy. Środki łączności stanowiła radiostacja typu R-113 o zasięgu do 20 km i czołgowy telefon wewnętrzny typu R-120. Czołg posiadał półautomatyczny system przeciwpożarowy, dwie świece dymne BDSz oraz wyposażenie do pokonywania przeszkód wodnych po dnie.

Bibliografia

• Czołg średni T-54A. Opis i obsługiwanie, Wyd. MON, Warszawa 1971.
• Jerzy Kajetanowicz, Czołgi z Polski, "Wozy bojowe świata - Pancerna potęga PRL" 2018, nr 2.
• Jerzy Kajetanowicz, Prace nad rozwojem sprzętu pancernego w Polsce-przegląd lat 1955–1990, „Poligon” 2010, nr 5
• Janusz Magnuski, Wozy bojowe LWP 1943-1983, Wyd. MON Warszawa 1985, ISBN 83-11-06990-5.