Układ kostny ptaków

Układ kostny ptaków – rusztowanie ciała ptaka zbudowane z tkanki kostnej i chrzęstnej. Stanowi ochronę dla narządów wewnętrznych, jest przyczepem dla mięśni, nadaje ciału kształt i postawę. Odgrywa ważną rolę w lokomocji. Szkielet ptaków wykazuje wiele cech, które umożliwiają ptakom lot. Podobnie jak u innych kręgowców wyróżniany jest szkielet osiowy (czaszka, kręgosłup, żebra oraz mostek) oraz szkielet kończyn (obręcze oraz kończyny wolne).

Szkielet ptaka (gołębia)

Szkielet osiowy

Czaszka

Szkielet ptaka na przykładzie gołębia:
1. czaszka
2. kręgi szyjne
3. widełki (kość)(zrost obojczyków u latających ptaków)
4. kość krucza
5. wyrostki haczykowate
6. grzebień
7. rzepka
8. tarsometatarsus (zlane kości śródstopia)
9. palce przeważnie 4, ustawione przeciwstawne (brak kciuka – 5 palca)
10. (kość goleniowa zlana z kością strzałkową) tibiotarsus
11. (kość strzałkowa zlana z kością goleniową) tibiotarsus
12. kość udowa
13. kości łonowe wraz z kośćmi: kulszową i biodrową zrośnięte w miednicę
14. kość kulszowa wraz z kośćmi: łonową i biodrową zrośnięte w miednicę
15. kość biodrowa wraz z kośćmi: łonową i kulszową zrośnięte w miednicę
16. kręgi ogonowe
17. pygostyl
18. synsacrum
19. łopatka
20. notarium
21. kość ramieniowa
22. kość łokciowa
23. kość promieniowa
24. carpometacarpus
25. III palec
26. II palec
27. I palec(skrzydełko)

Kości czaszki dzielone są na dwie grupy: kości otaczające mózg i narządy zmysłów tworzące mózgoczaszkę i kości otaczające początkowe odcinki dróg oddechowych tworzące trzewioczaszkę.

Szczęka dolna składa się z kilku zrośniętych kości parzystych: stawowych, wieńcowych, płytkowych. Żuchwa łączy się ze stawem żuchwowym, który tworzony jest przez kość czworoboczną (kość kwadratową) czaszki. Szczękę górną tworzą głównie kości międzyszczękowe.

Czaszka ptaków charakteryzuje się dużą lekkością, co wynika z braku zębów w szczękach, oraz spneumatyzowaniem kości. Zanikają także szwy. Dla ptaków charakterystyczne są silnie wykształcone oczodoły, które oddzielone są od siebie tylko cienką blaszką kostną – przegrodą międzyoczodołową. Czaszka zaopatrzona jest w jeden kłykieć potyliczny, łączący ją z kręgosłupem, co zapewnia swobodę ruchów.

Kręgosłup

Kręgosłup ptaków jest silnie wyspecjalizowany. Zbudowany jest z kręgów, których u poszczególnych gatunków może być od 39 do 63. Różnica ta wynika przede wszystkim z różnej liczby kręgów w odcinku szyjnym, których występuje od 9 do 25. Kręgi (głównie odcinka szyjnego) kontaktują się ze sobą stawem siodełkowym (staw heteroceliczny), co wpływa korzystnie na ruchomość szyi. Ostatnie kręgi szyjne łączą się z krótkimi żebrami, które jednak nie mają połączenia z mostkiem. Kręgi odcinka piersiowego (występuje ich 3–10) łączą się żebrami, które połączone są z mostkiem tworząc klatkę piersiową. Kolejny odcinek kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowy powstał na skutek zrośnięcia kręgów lędźwiowych i krzyżowych (synsakrum). Odcinek ten silnie łączy się z kośćmi biodrowymi pasa miednicowego. W dalszej części kręgosłupa znajduje się jeszcze kilka wolnych kręgów, za którym leży pygostyl, na którym osadzone są sterówki.

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa powstaje przez połączenie kręgów piersiowych żeber oraz mostka. Żebra niepołączone z mostkiem nazywane są żebrami rzekomymi. Ze względu na wielkość i pracę mięśni piersiowych jest ona bardzo wytrzymała na zgniecenia. Każde żebro składa się z dwóch części: kręgosłupowej i mostkowej, ruchomo połączonych. Połączenie to umożliwia oddalanie się lub przybliżanie mostka względem kręgosłupa. Na większości z żeber znajduje się wyrostek haczykowaty (processus uncinatus), który skierowany jest ku tyłowi i zachodzi na zewnętrzną powierzchnię następnego żebra; zachodząc na siebie, wyrostki te usztywniają klatkę piersiową.

Mostek

Mostek ptaków jest silnie skostniały. U ptaków latających (grzebieniowych) jest on zaopatrzony w mocno wykształcony grzebień (carina (crista) sterni), który jest skierowany ku dołowi stanowiąc przyczep dla mięśni piersiowych. Ptaki bezgrzebieniowe nie posiadają tego wyrostka.

Skrzydło

Pas barkowy

Oparciem dla skrzydeł jest pas barkowy, który jest silnie powiązany z klatką piersiową. Pas ten składa się z trzech par kości: kruczej (coracoideum), łopatki (scapula, u ptaków o szablastym kształcie) i obojczyka (clavicula). Kości obojczyka, skierowane w dół, zrastają się ze sobą tworząc widełki, szczególnie dobrze rozwinięte u ptaków latających.

Kończyna przednia wolna

Kończyna przednia wolna ptaka przystosowana jest do lotu lub pływania, u ptaków nielotnych może być w formie szczątkowej lub zredukowanej. Na szkielet skrzydła składają się: kość ramieniowa, kość łokciowa, kość promieniowa, kości nadgarstka (carpus), kości śródręcza oraz kości palców, których jest 3. Palec I (kciuk) tworzy skrzydełko.

Kończyna miedniczna

Pas miednicowy

Noga połączona jest ze szkieletem osiowym poprzez pas miednicowy, który u ptaków składa się z kości biodrowej (ilium), łonowej (pubis) i kulszowej (ischium). Łączą się ze sobą w panewce stawu biodrowego. U ptaków kości łonowe nie łączą się ze sobą w spojeniu łonowym; ich rozstaw jest większy u samic, jako przystosowanie do składania jaj.

Tylna kończyna wolna

Tylna kończyna wolna ptaka przystosowana jest głównie do chodzenia lub pływania. W skład tej kończyny wchodzą: kość udowa, kość piszczelowa i strzałkowa oraz kości stopy. Kość udowa jest krótka i znajduje się prawie w całości w obrębie mięśni oraz kości podudzia – silnie zbudowana kość piszczelowa, mała, uwsteczniona kość strzałkowa oraz kości stopy. Zaliczają się do nich kość skokowa, stanowiąca zrost 2., 3., 4. i 5. kości śródstopia. Palce są obecne zazwyczaj w liczbie 4, gdzie 3 skierowane są do przodu, a 1 do tyłu. Wyjątkami są np. struś czerwonoskóry, u którego występują dwa palce, albo jerzyk zwyczajny, u którego 4 palce są skierowane do przodu.

Zobacz też

• kineza (ornitologia)

Bibliografia

• Gromada: Ptaki Aves. W: Władysław Zamachowski, Adam Zyśk: Strunowce (Chordata). Podręcznik zoologii dla studentów. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP, 1997. ISBN 83-86841-92-3.