Wielbłąd
Wielbłąd[5] (Camelus) – rodzaj dużych ssaków z podrodziny Camelinae w obrębie rodziny wielbłądowatych (Camelidae). Fizjologicznie przystosowane do życia w warunkach suchego i gorącego klimatu, są w wielu krajach wykorzystywane jako zwierzęta użytkowe. Wielbłądy wykorzystywane są jako wierzchowce, zwierzęta juczne, źródło mleka, wełny, mięsa i skóry, a także w celach rozrywkowych (cyrki, wyścigi wielbłądów). W przeszłości wykorzystywane były również do celów transportowych ze względu na to, że potrafiły przenosić ładunki o masie wynoszącej 220–270 kg[6].
| Camelus | |||
| Linnaeus, 1758[1] | |||
 Przedstawiciel rodzaju – wielbłąd dwugarbny (C. ferus) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj |
wielbłąd | ||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Camelus bactrianus Linnaeus, 1758 | |||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Gatunki | |||
| |||
| Zasięg występowania | |||
 Państwa, w których występują wielbłądy | |||
Zasięg występowania
edytujW stanie dzikim (naturalnym) wielbłądy występują jedynie w południowo-zachodniej Chińskiej Republice Ludowej i Mongolii (wielbłąd dwugarbny)[7][6][8], natomiast gatunki udomowione występują w północnej Afryce, na Bliskim Wschodzie i części Azji Środkowej (wielbłąd jednogarbny) oraz w środkowej i południowej Azji (wielbłąd domowy) gdzie żyją jako zwierzęta gosopodarskie[7]. Wielbłąd jednogarbny został introdukowany we wschodniej i południowej Afryce, na Wyspach Kanaryjskich (1405 rok) oraz w zachodniej i środkowej Australii (1840–1907), gdzie żyje pokaźna populacja zdziczała[7]; od XVII do początku XX wieku miały miejsce nieudane introdukcje na Karaiby, do Boliwii, Peru, Kolumbii, Brazylii, Namibii i południowo-zachodnich Stanów Zjednoczonych[7].
Cechy charakterystyczne
edytujDługość ciała 220–350 cm, długość ogona 45–64 cm, wysokość w kłębie 160–200 cm; masa ciała 400–600 kg[6][9]. Ich szyja jest długa, łukowato wygięta; głowa długa, z wysklepionym ciemieniem; uszy małe i zaokrąglone. U samic występuje jedna para sutków.
Hodowla
edytujWielbłądy głównie hodowane są w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo. Największa liczba baktrianów zarówno w stanie dzikim, jak i hodowlanym występuje w Azji Środkowej, natomiast dromadery (jednogarbne) hodowane są w Somalii (ok. 7 mln), Sudanie (3,3 mln) oraz Arabii Saudyjskiej, Jemenie, Omanie, Mali, Czadzie, Kenii, Nigerii, Etiopii. Wielbłądy hodowane są w 47 krajach, a ich łączna populacja wynosi około 29 mln.
Systematyka
edytujRodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10 wydaniu publikacji swojego autorstwa poświęconym systematyce zwierząt[1]. Linneusz wymienił cztery gatunki – Camelus bactrianus Linnaeus, 1758, Camelus dromedarius Linnaeus, 1758, Camelus glama Linnaeus, 1758 i Camelus pacos Linnaeus, 1758 − nie wskazując gatunku typowego; w ramach późniejszego oznaczenia w 2003 roku Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej na typ nomenklatoryczny wyznaczyła Camelus bactrianus Linnaeus, 1758[10].
Etymologia nazw naukowych
edytuj- Camelus (Camellus): łac. camelus ‘wielbłąd’, od gr. καμηλος kamēlos ‘wielbłąd’[11].
- Merycotherium: gr. μηρυξ mērux, μηρυκος mērukos ‘przeżuwacz’; θηριον thērion ‘dzike zwierzę’, od θηρ thēr, θηρος thēros ‘zwierzę’[12]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): †Merycotherium sibiricum Bojanus, 1825.
- Dromedarius: łac. dromas, dromadis ‘dromader’, od gr. δρομας καμηλος dromas kamēlos ‘biegnący wielbłąd’, od δρομας dromas ‘biegnący’[13]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Camelus dromedarius Linnaeus, 1758.
Podział systematyczny
edytujOstatnie badania mtDNA sugerują, że C. ferus i C. bactrianus wywodziły się od oddzielnych przodków, obecnie wymarłych i szacuje się, że ich drogi rozeszły się około 700 000 lat temu w plejstocenie na długo przed udomowieniem C. bactrianus (4000–6000 lat temu)[7]. W oparciu o dowody ze stanowisk archeologicznych na południowym Półwyspie Arabskim, C. dromedarius został udomowiony około 4000–5000 lat temu, natomiast dzika forma wymarła około 2000–5000 lat temu[7].
Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki[5][7][9][14]:
- Camelus ferus Przewalski, 1878 – wielbłąd dwugarbny
- Camelus bactrianus Linnaeus, 1758 – wielbłąd domowy – gatunek udomowiony
- Camelus dromedarius Linnaeus, 1758 – wielbłąd jednogarbny – gatunek udomowiony
Opisano również gatunki wymarłe:
- Camelus antiquus Lydekker, 1885[15] (Azja; plejstocen).
- Camelus grattardi Geraads, 2014[16] (Afryka; plejstocen).
- Camelus knoblochi Nehring, 1901[17] (Azja; plejstocen).
- Camelus sibiricus (Bojanus, 1825)[3] (Eurazja; plejstocen).
- Camelus sivalensis Falconer & Cautley, 1836[18] (Azja; plejstocen).
- Camelus thomasii Pomel, 1893[19] (Afryka; plejstocen).
Etymologia nazwy zwyczajowej
edytujSłowo wielbłąd pochodzi z gockiego „ulbandus” (w staro-wysoko-niemieckim „olpenta”), co jest zniekształconym łacińskim wyrazem elephantus – „słoń” (który z kolei pochodzi od greckiego elephas, o tym samym znaczeniu). Przyjmuje się, że prasłowiańska nazwa wielbłąda miała pierwotnie postać †ъlbǫdъ (nosowe ǫ rozwinęło się regularnie z połączenia an w pozycji przed spółgłoską), w której następnie pojawiła się spółgłoska protetyczna v-, wspomagająca artykulację nagłosowej półsamogłoski ъ, co dało formę *vъlbǫdъ. Słowo to w poszczególnych językach słowiańskich podlegało różnym przekształceniom przez skojarzenie z kontynuantami prasłowiańskiego *velьjь, do których zalicza się przymiotnik wielki, oraz *blǫdъ, do których zalicza się rzeczownik błąd (na przykład w języku czeskim nazwa wielbłąda przybrała postać velbloud, w rosyjskim – wierblud, górnołużyckim – wjelbłud). Według etymologii ludowej nazwa „wielki błąd” ma być odniesieniem do garbów, które sprawiają, że zwierzę to jest „błędem natury”. Inna hipoteza głosi, że słowo „błąd” nie ma znaczyć pomyłki, tylko jest to rzeczownik powstały z czasownika „błądzić”, który z kolei odnosi się do przemieszczania się po pustyni[20].
Pozostałe informacje
edytuj
- Pośród licznych darów jakie w roku 1000 Bolesław I Chrobry ofiarował niemieckiemu cesarzowi Ottonowi III znalazł się m.in. wielbłąd[21].
- Po bitwie pod Grunwaldem polski król Władysław II Jagiełło podarował wielbłąda czeskim rycerzom przybyłym z posiłkami wojskom polskim. Stał się on później elementem herbu miasta Pilzna[22][23].
- Spragniony wielbłąd potrafi wypić taką ilość wody, która równoważna jest jednej trzeciej masy ciała, choć nie ma dowodów na to, że wypija jej nadmierną ilość na zapas[24].
- Mleko wielbłądów uznawane jest za dar Allaha dla Beduinów, gdyż w trudnych warunkach pustynnych dostarczało koczowniczym plemionom, głównie z Afryki, pełnowartościowego pokarmu[25].
- Mleko wielbłądzie posiada o 3 razy więcej witaminy C od mleka krowiego[25].
- W XIX wieku do Australii zostały sprowadzone wielbłądy jednogarbne, służące jako dobry środek transportu w niekorzystnych warunkach (wielbłądy są o wiele lepiej przystosowane do australijskiego klimatu niż np. konie). Po tym, jak transport zmotoryzowany wyparł zwierzęta juczne, dromadery zostały wypuszczone na wolność, gdzie utworzyły liczącą kilkaset tysięcy populację, zwierzęta te są co jakiś czas odstrzeliwane[26].
- Mieszańcem baktriana i dromadera jest birtugan, inaczej nar lub tulu.
Uwagi
edytuj- ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Camelus Linnaeus, 1758.
- ↑ Młodszy homonim Dromedarius Wagler, 1830 (Camelidae).
Przypisy
edytuj- ↑ a b C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 65. (łac.).
- ↑ J.I. Molina: Saggio sulla storia naturale del Chili. Bolonia: Nella Stamperia de S. Tommaso d’ Aquino, 1782, s. 313. (wł.).
- ↑ a b L.H. Bojanus. De Merycotherii sibirici, seu gigantei animalis ruminantis, antediluviano quodam, dentibus incerto Sibiriae loco erutis, declarato vestigio commentatio. „Nova acta physico-medica Academiae Caesareae Leopoldino-Carolinae Naturae Curiosum”. 12 (4), s. 263, 1825. (łac.).
- ↑ C.W.L. Gloger: Gemeinnütziges Hand- und Hilfsbuch der Naturgeschichte. Für gebildete Leser aller Stände, besonders für die reifere Jugend und ihre Lehrer. Breslau: A. Schulz, 1842, s. xxxiii, 134. (niem.).
- ↑ a b Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 169. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c W. Franklin: Family Camelidae (Camels). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 2: Hoofed Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 225, 243–246. ISBN 978-84-96553-77-4. (ang.).
- ↑ a b c d e f g C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 384. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Camelus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-05-14]. (ang.).
- ↑ a b Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 634. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
- ↑ ICZN. Opinion 2059 (Case 275). Camelus Linnaeus, 1758 (Mammalia, Artiodactyla): Camelus bactrianus Linnaeus, 1758 designated as the type species. „The Bulletin of zoological nomenclature”. 60 (3), s. 255–256, 2003. (ang.).
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 156.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 412.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 245.
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-08]. (ang.).
- ↑ R. Lydekker. Note on a second species of Siwalik Camel (Camelus antiquus, nobis (ex Falc. and Caut. M. S.). „Records of the geological survey of India”. 18, s. 78, 1884. (ang.).
- ↑ D. Geraads. Camelus grattardi, sp. nov., a new camel from the Shungura Formation, Omo Valley, Ethiopia, and the relationships of African fossil Camelidae (Mammalia). „Journal of Vertebrate Paleontology”. 34 (6), s. 1481, 2014. DOI: 10.1080/02724634.2014.880447. (ang.).
- ↑ A. Nehring. Vorläufige Mittheilung über einen fossilen Kamel-Schädel (Camelus Knoblochi) von Sarepta an der Wolga. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1901, s. 141, 1901. (niem.).
- ↑ H. Falconer & P.T. Cautley. Note on the Fossil Camel of the Siválik Hills. „Asiatic researches, or, Transactions of the Society instituted in Bengal for inquiring into the history and antiquities, the arts, sciences and literature of Asia”. 20, s. 120, 1836. (ang.).
- ↑ A.N. Pomel: Paléontologie. Monographies. Caméliens et Cervidés. Alger: Imprimerie P. Fontana, 1893, s. 14, seria: Carte géologique de l’Algérie. (fr.).
- ↑ Jak słoń dorobił się garbu, czyli wielbłąd u etymologa, „MENAŻERIA ETYMOLOGICZNA”, 16 lipca 2016 [dostęp 2018-11-21] (pol.).
- ↑ Jerzy Strzelczyk: Otton III. histmag.org. [dostęp 2011-02-11].
- ↑ Pilzno naszeczechy.com. naszeczechy.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-06)]..
- ↑ Jadwiga Siedlecka-Siwuda: „Droga wojsk Witolda pod Grunwald”, Czasopis » Nr 09/10 (WRZESIEŃ/ ВЕРАСЕНЬ 2010). [dostęp 2011-11-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-21)].
- ↑ Schmidt-Nielsen K., Fizjologia zwierząt – adaptacja do środowiska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
- ↑ a b Tadeusz Szulc, Chów i hodowla zwierząt, 23 sierpnia 2016.
- ↑ Garbaty problem Australii [online], rp.pl [dostęp 2021-02-01] (pol.).
Bibliografia
edytuj- T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
- Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne. Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 113–122. ISBN 83-01-13806-8.