Złotogłowowate

Złotogłowowate
	; Kwiaty złotogłowa białego
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	złotogłowowate
	Nazwa systematyczna
	Asphodelaceae Juss.; Gen. Pl.: 51. 4 Aug 1789
	Typ nomenklatoryczny
	Asphodelus L.
	Multimedia w Wikimedia Commons

Złotogłowowate (Asphodelaceae Juss.) – rodzina roślin jednoliściennych. Ujęcie systematyczne tego taksonu w XXI wieku zostało istotnie zmienione. W dawniejszych systemach klasyfikacyjnych rośliny tu zaliczane były klasyfikowane do odrębnych rodzin (jeszcze w systemie APG II z 2003). W systemie APG III z 2009 rodzina pod nazwą żółtakowate (Xanthorrhoeaceae) została zdefiniowana szeroko, jako takson monofiletyczny obejmujący podrodziny żółtakowe (Xanthorrhoeoideae), złotogłowowe (Asphodeloideae) i liliowcowe (Hemerocallidoideae). W systemie APG IV z 2016 skorygowano nazwę rodziny na złotogłowowate. Przedstawiciele tej rodziny występują głównie w Eurazji (z wyjątkiem strefy chłodnej i arktycznej) oraz w Australii, Afryce i w zachodniej części Ameryki Południowej^[2]. Cechą wspólną należących tu roślin jest obecność antrachinonów oraz bezzieleniowego, nie fotosyntetyzującego liścienia^[2]. Sok z liści różnych gatunków aloesu używany jest w kosmetyce, medycynie i przemyśle spożywczym. Młode pędy i pąki niektórych gatunków liliowców są jadane jako warzywo w Azji. Tęgosz mocny używany był jako roślina włóknodajna do wyrobu tkanin i lin, współcześnie sadzony jest głównie jako roślina ozdobna. W tej roli popularnie wykorzystywane są rośliny z rodzajów: aloes, złotnica, trytoma, haworsja, pustynnik i bulbine^[4].

Morfologia

Pokrój: Rośliny o bardzo różnym pokroju, zwykle tworzące gęste kępy lub rozrastające się kłączowo. Należą tu byliny, ale także pnącza, rośliny pachykauliczne (o pędzie grubym i słabo rozgałęzionym), także drewniejące o nietypowym przyroście wtórnym z kłodziną nierozgałęzioną^[4].
Liście: Wyrastają spiralnie, często w dwóch rzędach. Cienkie lub spichrzowe (gruboszowate), często łamliwe, na przekroju płaskie, także zgrubiałe, V-kształtne i cylindryczne^[4].
Kwiaty: Zebrane w szczytowy kwiatostan. Najczęściej kłosokształtny, groniasty, wiechowaty, rzadko kwiaty są pojedyncze lub tworzą baldach (Tricoryne). Kwiaty są obupłciowe, promieniste i grzbieciste. Okwiat tworzony jest z 6 listków, czasem zrastających się u nasady. Czasem listki okółka wewnętrznego są większe od zewnętrznego. Pręcików jest 6 i są one wolne lub zrastają się u nasady z listkami okwiatu. Zalążnia jest górna lub wpół dolna i jest jedno- lub trójkomorowa. Szyjka słupka pojedyncza zwieńczona jest zwykle małym, główkowatym znamieniem lub kępą włosków^[4].
Owoce: Jagody, orzeszki lub torebki zawierające czarne nasiona^[4].

Systematyka

Aloe ferox

Hemerocallis fulva

Tęgosz mocny

Rodzina obejmuje trzy podrodziny, które w wielu systemach klasyfikacyjnych traktowane były jako odrębne rodziny. Takie ujęcie było popularne i miało swoich zwolenników, ale nie obroniło się w systemach APG przyjętych na przełomie XX i XXI wieku. Także w randze rodziny dawniej wyodrębniano bowiem Johnsoniaceae i tęgoszowate Phormiaceae, które okazały się być zagnieżdżone w obrębie liliowcowych Hemerocallidoideae, co spowodowało, że ta ostatnia grupa stała się niewiele mniej zróżnicowana morfologicznie jak cała rodzina w szerokim ujęciu. W obrębie złotogłowowych znalazła się też wyodrębniana dawniej rodzina aloesowatych Aloaceae, której wyróżnianie czyni z Asphodelaceae grupę niemonofiletyczną. Zresztą rodzaj aloes Aloë także nie jest w tradycyjnym ujęciu monofiletyczny, bowiem zagnieżdżone w jego obrębie okazały się liczne tradycyjnie wyróżniane rodzaje. W efekcie włączono do Aloë rodzaj Chortolirion oraz wyróżniono szereg nowych rodzajów: Aloiampelos, Aloidendron, Aristaloe, Gonialoë, Haworthiopsis, Kumara i Tulista. Łatwe tworzenie mieszańców jest jednym z powodów rozważanego radykalnego poszerzenia definicji rodzaju Aloë i włączenia tu także Haworthia i Gasteria^[4].

W systemie APG III z 2009 rodzina umieszczona została pod nazwą Xanthorrhoeaceae, która ma pierwszeństwo zgodnie z zasadami Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Botanicznej. Decyzją komitetu generalnego nazwa Asphodelaceae została utrzymana jako nomen conservandum (nom. cons.) i w efekcie wróciła w systemie APG IV z 2016^[4].

Pozycja i podział rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Jeden z kladów w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych.

Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:

←

storczykowate Orchidaceae

Boryaceae

Blandfordiaceae

Lanariaceae

	asteliowate Asteliaceae

	przyklękowate Hypoxidaceae

	Ixioliriaceae

	Tecophilaeaceae

Doryanthaceae

kosaćcowate Iridaceae

Xeronemataceae

złotogłowowate Asphodelaceae

	amarylkowate Amaryllidaceae

	szparagowate Asparagaceae

Podrodzina żółtakowe (Xanthorrhoeoideae)

Należy tu tylko jeden rodzaj z 30 gatunkami występującymi w Australii i na Tasmanii. Posiadają gruby, drewniejący pień. Liście spiralnie osadzone, lancetowate. Kwiatostan w kształcie długiego kłosa złożony ze ścieśnionych wierzchotek. Rośliny zawierają żywicę. Stanowią charakterystyczny składnik suchych lasów eukaliptusowych w Australii^[5].

Xanthorrhoea Sol. ex Sm. – żółtak

Podrodzina złotogłowowe (Asphodeloideae)

Osobny artykuł: złotogłowowe.

Należy tu 15 rodzajów, dawniej rozdzielanych na rodziny aloesowatych Aloaceae i złotogłowowatych Asphodelaceae. Przedstawiciele występują w rejonie Morza Śródziemnego, w Afryce, Azji zachodniej i środkowej oraz w Australii^[2]. Przeważnie są to rośliny rozetowe o spichrzowych (gruboszowatych) liściach i mięsistych korzeniach lub kłączach. Cechą charakterystyczną jest obecność mięsistych osnówek^[5]. Wykaz rodzajów^[6]:

Aloë L. – aloes
Aloiampelos Klopper & Gideon F. Smith
Aloidendron (A. Berger) Klopper & Gideon F. Smith
Aristaloe Boatwright & Manning
Astroloba Uitewaal
Asphodeline Reichenbach – złotnica
Asphodelus L. – złotogłów, asfodel, złotowłos
Bulbine Wolf – bulbine
Bulbinella Kunth
Eremurus M. Bieberstein – pustynnik
Gasteria Duval – gasteria
Gonialoe (Baker) Boatwright & Manning
Haworthia Duval – haworsja, haworcja
Haworthiopsis G. D. Rowley
Kniphofia Moench – trytoma
Kumara Medicus
Tulista Rafinesque
Trachyandra Kunth

Podrodzina liliowcowe (Hemerocallidoideae)

Należy tu 19 rodzajów z 85 gatunkami. Najwięcej przedstawicieli występuje w rejonie Australii i Oceanii, poza tym w Europie, Azji, południowej Afryce oraz 2 rodzaje w Południowej Ameryce. Rośliny zielne, często z mięsistymi korzeniami^[2].

Agrostocrinum F. Mueller
Arnocrinum Endlicher & Lehmann
Chamaescilla Bentham
Corynotheca Bentham
Dianella Lamarck – dowiastka
Excremis Willd.
Geitonoplesium R. Brown
Hemerocallis L. – liliowiec
Hensmania W. Fitzgerald
Herpolirion J. D. Hooker
Hodgsoniola F. Mueller
Johnsonia R. Brown
Pasithea D. Don
Phormium J. R. Forster & G. Forster – tęgosz
Stypandra R. Brown
Simethis Kunth
Stawellia F. Mueller
Thelionema R. J. F. Henderson
Tricoryne R. Brown

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-10-23] (ang.).
↑ ^a ^b James L. Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – A. University of Maryland. [dostęp 2016-10-22].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 168-170. ISBN 978-1-84246-634-6.
↑ ^a ^b Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, seria: Wielka Encyklopedia Przyrody. ISBN 83-7079-779-2.
↑ List of Genera in ASPHODELACEAE-ASPHODELOIDEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-02-10] (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-10-23] (ang.).

[reveal-3] James L. Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – A. University of Maryland. [dostęp 2016-10-22].

[maarten-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 168-170. ISBN 978-1-84246-634-6.

[encyk-5] Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, seria: Wielka Encyklopedia Przyrody. ISBN 83-7079-779-2.

[kew-6] List of Genera in ASPHODELACEAE-ASPHODELOIDEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-02-10] (ang.).

[2]

[4]

[1]

[3]

[5]

[6]