Zmierzch Zachodu
Zmierzch Zachodu (niem. Der Untergang des Abendlandes) – dzieło Oswalda Spenglera wydane w dwóch tomach, w latach 1918–1922, z zakresu filozofii historii i kultury. Jedno z najważniejszych dzieł z zakresu teorii cywilizacji. Pełny tytuł dzieła: Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte (Zmierzch Zachodu: Zarys morfologii historii uniwersalnej). Książka usiłuje przedstawić sens dziejów, a znaczącymi jednostkami historii nie są epoki, lecz kultury, które ewoluują w sposób zbliżony do organizmów biologicznych. Dzieło, pomimo krytyki ze strony specjalistów, spotkało się z szerokim pozytywnym przyjęciem, posłużyło też jako źródło inspiracji dla licznych naśladowców.
 Okładka książki Zmierzch Zachodu wydanej w języku niemieckim przez C.H. Beck, Monachium, 1922 | |
| Autor | |
|---|---|
| Typ utworu | |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania | |
| Pierwsze wydanie polskie | |
| Data wydania polskiego | |
| Wydawca | |
| Przekład | |
Kontekst powstania
edytujSpengler pisał pracę w Monachium, gdzie mieszkał od 1911 roku, utrzymując się z korepetycji i spadku po matce. Tytuł nawiązywał do dzieła Otto Seecka Geschichte des Untergangs der Antiken Welt z 1898 roku[1]. I wojna światowa opóźniła wydanie I tomu, który ukazał się dopiero w 1918 roku, odnosząc sukces wydawniczy. Spengler nie zmienił swojego trybu życia, odrzucił propozycję objęcia profesury na Uniwersytecie w Getyndze i pracował nad drugim tomem, który ukazał się w 1922 roku. W roku następnym ukazała się poprawiona edycja I tomu[1].
Treść dzieła
edytujKsiążka głosiła teorię wielkich kultur, które rodzą się, rozwijają się, uzyskują dojrzałość, a następnie umierają na podobieństwo biologicznego organizmu. Część stosowanej przez Spenglera terminologii zaczerpnięta została z biologii (homologia, analogia), a cywilizacje traktowane są jak organizmy[2]. Końcowym stadium rozwoju kultury jest cywilizacja, epoka wielkich imperiów i potęgi militarnej, rozwoju techniki (kosztem duchowości)[3]. Taki bieg zdarzeń jest nieuniknionym przeznaczeniem każdej kultury. Kultury są oparte na idei przewodniej, są wzajemnie nieprzenikalne, niezależne od siebie, a w dużej mierze także niepoznawalne[4]. Ograniczone poznanie innych wielkich kultur jest możliwe poprzez stosowanie analogii i homologii. W toku rozwoju każdej z wysokich kultur pewne procesy są powtarzane (formy historyczne)[5][6]. Spengler był przekonany, że człowiek może uchwycić formy historyczne[7].
Spengler wyróżniał osiem zaawansowanych kultur (Hochkulturen): egipska, babilońska, indyjska, chińska, antyczna (nazywana przez niego „apollińską”), islamsko-żydowska („kultura magiczna”), meksykańska i zachodnia (faustyczna)[8]. Spengler sądził, że dziewiątą kulturą będzie rosyjska, do której należeć będzie III tysiąclecie. Kultura zachodnioeuropejska (zwana przez Spenglera „faustyczną”) znajduje się w końcowym etapie rozwoju, a tym samym zmierza do upadku[9]. Spengler uważał, że upadek ów przyśpieszają idee takie jak demokracja, egalitaryzm, tolerancja i humanitaryzm[10].
Koncepcja Spenglera miała charakter relatywistyczny i podważający możliwość ogólnoludzkiego postępu[4]. Spengler odrzucił hegeliańską perspektywę Absolutu, rezygnuje z ideału człowieczeństwa, co doprowadziło do „zakwestionowania idei absolutnych i uniwersalnych”[11]. Inspirował się ideą organicznego rozwoju Goethego i Nietzcheańską koncepcją woli i przeznaczenia[12]. W dużej mierze oparł się także na argumentach rosyjskiego teoretyka cywilizacji Nikołaja Danilewskiego, który przewidywał, że kolejną cywilizacją po zachodniej będzie rosyjska[13].
Recepcja
edytujZmierzch Zachodu był jedną z najważniejszych prac niemieckiej rewolucji konserwatywnej[1][14]. Po ukazaniu się dzieła powstało w Niemczech ponad 400 artykułów, publikacji i traktatów naukowych, a niektóre z nich wyszły spod ręki najbardziej prominentnych niemieckich myślicieli[15]. Książka Spenglera zapoczątkowała debatę w środowisku akademickim (Streit um Spengler), była atakowana przez specjalistów w latach 20. XX wieku ze względu na liczne błędy faktograficzne i w rezultacie została gremialnie odrzucona przez środowisko naukowe, ale pomimo tego zyskała dużą popularność w okresie międzywojennym, a nawet zainspirowała innych teoretyków do rozważań nad upadkiem cywilizacji[16][13]. Pomimo licznych błędów wnioski końcowe nie były łatwe do zakwestionowania[14].
Pomimo krytyki ze strony specjalistów książka od swojego pierwszego wydania odniosła sukces wydawniczy[17]. Pierwsze dwa tomy sprzedały się w nakładzie 113 tysięcy egzemplarzy[14], a w latach 20. XX wieku sprzedała się na rynku niemieckim w liczbie ponad 600 tysięcy egzemplarzy[17]. Wynikało to prawdopodobnie stąd, że lata 20. i 30. XX wieku przyniosły poczucie zagrożenia i wzrost nastrojów katastroficznych. Wielki kryzys ekonomiczny 1928–1932 wyzwalał w ludziach lęk i niepewność. Niepokój o przyszłość cywilizacji i kultury wiązał się z rozwojem totalitarnych systemów takich jak faszyzm i komunizm[18]. W okresie międzywojennym książka cieszyła się wysoką poczytnością. Ocenia się, że mało który niemiecki myśliciel I połowy XX wieku był tak często cytowany, omawiany i krytykowany jak Spengler (za sprawą Zmierzchu Zachodu)[19].
Thomas Mann początkowo opisał Upadek Zachodu jako fascynującą „powieść intelektualną”. Później jednak nazwał Spenglera „sprytnym małpiszonem Nietzschego”, „defetystą ludzkości” i „hieną”[20]. Określił dzieło Spenglera jako fatalistyczne i defetystyczne[21], krytykował go zwłaszcza za teorię kultur, które według Spenglera są całkowicie niezależnymi organizmami, a każda z nich nie rozumie ani słowa z tego, co mówi lub ma na myśli inna[22].
Joseph Campbell przyznawał, że najważniejszą książką dla jego intelektualnego rozwoju był Zmierzch Zachodu Spenglera[23].
Leonard Woolf ocenił Zmierzch Zachodu jako „oszałamiającą mieszankę błyskotliwej analizy, lekkomyślnych twierdzeń i dogmatycznego mistycyzmu […] zamazaną i wypaczoną przez mistyczną szarlatanerię, […] głęboko zakorzenioną niezdolność do uczciwej gry intelektualnej”[24]. Woolf zaliczył pracę Spenglera do „ekstremalnych przejawów praktycznej faszystowskiej szarlatanerii”[24].
Theodor Adorno krytycznie ocenił historiozoficzny system Spenglera, odrzucił nieuchronność mechanizmu wzrostu i rozkładu kulturowego, któremu ma podlegać każda cywilizacja. Krytykował Spenglera za mierzenie historii ideałem dominacji, za niedocenianie ludzkiej inicjatywy[25].
Wielu badaczy próbowało wykazać wpływ książki Spenglera na włoski faszyzm (gdyż Benito Mussolini inspirował się tezami Spenglera, który skądinąd cenił sobie włoskiego dyktatora)[26][27][28][29][30] lub na niemiecki nazizm. Choć Spengler był negatywnie nastawiony do Hitlera, co skazało go na marginalizację po nominacji Hitlera na kanclerza[6][31], to naziści odwoływali się do części idei zawartych w spenglerowskim dziele: bezwzględnego posłuszeństwa jednostki państwu, konieczności utrzymania elit przy władzy, krytyki demokracji oraz do potrzeby prowadzenia wojen[32]. Wśród wielbicieli Zmierzchu Zachodu znajdował się np. minister propagandy III Rzeszy Joseph Goebbels, który wykorzystywał tezę książki Spenglera do umocnienia poparcia dla wojowniczej polityki NSDAP[33]. Niezależnie od stosunku Spenglera do rządów hitlerowskich, Zmierzch Zachodu uczynił go „guru skrajnej prawicy” okresu dwudziestolecia międzywojennego[10].
Po II wojnie światowej Spengler, podobnie jak i Nietzsche, stał się w Niemczech filozofem niepożądanym. Społeczeństwo niemieckie miało już dosyć walki o byt i oraz idei światowej potęgi. Owa powściągliwość trwała jeszcze w latach 70. i 80. XX wieku. Po upadku komunizmu i ustaniu konfliktu na linii Wschód-Zachód Spengler ponownie wrócił do dyskusji, w prasie, radiu i wydawnictwach ponownie podjęto jego myśli[34]. Podobnie stało się za sprawą zamachów z 11 września 2001 roku, które wzmogły obawy przed przyszłością oraz pogłębiły nastroje niepewności. Popularnym obecnie określeniem tego nie jest już jednak „upadek Zachodu”, ale mówi się, za Huntingtonem, o zderzeniu cywilizacji, czasem także o „wojnie cywilizacji”, w którą nieuchronnie zostało zaangażowane społeczeństwo zachodnie[35].
Do dziedzictwa Zmierzchu Zachodu nawiązują przedstawiciele europejskiej nowej prawicy, umieszczając Spenglera obok Martina Heideggera i Carla Schmitta wśród głównych źródeł inspiracji[36][37][38]. Antybolszewicka retoryka Zmierzchu Zachodu – Spengler bowiem uznawał bolszewizm za przyczynę potencjalnego upadku kultury europejskiej – została przechwycona na początku XXI wieku, tym razem przez islamofobiczne ugrupowania prawicowe (w ramach syndromu oblężonej twierdzy)[39]. Zmierzch Zachodu Spenglera, ze względu na propagowanie przezeń misji cywilizacyjnej „białego człowieka”, stanowi też przedmiot żywotnego zainteresowania białych suprematystów[40].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 545.
- ↑ Kołakowski 1994 ↓, s. 397.
- ↑ Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 550.
- ↑ a b Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 547.
- ↑ Frye 1974 ↓, s. 1–13.
- ↑ a b Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 545, 551.
- ↑ Niemczyk 1987 ↓, s. 94.
- ↑ Vladimirov 2020 ↓, s. 49.
- ↑ Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 545, 548–549.
- ↑ a b Koźmiński 2008 ↓, s. 158.
- ↑ Kołakowski 1994 ↓, s. 402.
- ↑ Liu 1998 ↓, s. 592.
- ↑ a b Scott 2014 ↓, s. 721.
- ↑ a b c Baker 1974 ↓, s. 52.
- ↑ Lewis 2022 ↓, s. 29.
- ↑ Liu 1998 ↓, s. 593.
- ↑ a b Safranski 2009 ↓, s. 331.
- ↑ Burke 1995 ↓, s. 332–333.
- ↑ Gasimov i Duque 2013 ↓, s. 7.
- ↑ Lewis 2022 ↓, s. 29-30.
- ↑ Nicholls 1985 ↓, s. 263.
- ↑ Assman 2012 ↓, s. 215.
- ↑ Gorman 2014 ↓, s. 76.
- ↑ a b Chapman 2011 ↓, s. 226.
- ↑ Brian O’Connor, Adorno: Philosophy of History, s. 9.
- ↑ Gasimov i Duque 2013 ↓, s. 8.
- ↑ Maes i in. 2016 ↓, s. 177-194.
- ↑ Thöndl 2010 ↓, s. 1-221.
- ↑ Musiedlak 2005 ↓, s. 401.
- ↑ Engels 2019 ↓, s. 3-21.
- ↑ Lewis 2022 ↓, s. 30.
- ↑ Dreher 1939 ↓, s. 176–177, 185.
- ↑ Jacob 2021 ↓, s. 94–95.
- ↑ Krebs 2008 ↓, s. 13.
- ↑ Krebs 2008 ↓, s. 14.
- ↑ Pautz 2020 ↓, s. 56.
- ↑ Göpffarth 2020 ↓, s. 254.
- ↑ Salzborn 2016 ↓, s. 41.
- ↑ Jacob 2021 ↓, s. 96–97.
- ↑ Maher, Gunaydin i McSwiney 2021 ↓, s. 312.
Bibliografia
edytuj- Jan Assman, Mythos und Religion in Thomas Manns Josephsromanen [online], Uni-Heidelberg, 2012, s. 213-220.
- John Randal Baker, Race, New York & London: Oxford University Press, 1974, s. 1-625, ISBN 978-0-19-212954-3, LCCN 73-87989.
- Iwona Barwicka-Tylek, Spengler Oswald Arnold Gottfried, [w:] Michał Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 5, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2012, s. 545–551.
- James Burke, The Day the Universe Changed, Boston and New York: Little, Brown and Company, 1995, ISBN 978-0563201922.
- Wayne Chapman, Spengler's The Decline of the West and Intellectual Quackery: Checking the Climate with Leonard Woolf and W.B Yeats, [w:] Kristin Czarnecki (red.), Virginia Woolf and the Natural World, Liverpool University Press, 2011, s. 226, ISBN 1-942954-14-X (ang.).
- Carl Dreher, Spengler and the Third Reich, „The Virginia Quarterly Review”, 15 (2), 1939, s. 176–177, 185, ISSN 0042-675X, JSTOR: 26456737.
- David Engels, Oswald Spengler and the Decline of the West, [w:] Mark Sedgwick (red.), Key Thinkers of the Radical Right: Behind the New Threat to Liberal Democracy, Oxford University Press, 21 lutego 2019, s. 14, DOI: 10.1093/oso/9780190877583.003.0001, ISBN 978-0-19-087758-3 [dostęp 2024-06-16].
- Northrop Frye, „The Decline of the West” by Oswald Spengler, „Daedalus”, 103 (1), 1974, s. 1–13.
- Zaur Gasimov, Carl Antonius Lemke Duque, Die Kultur- und Geschichtsmorphologie als Auslöser und Denkrahmen eines transnationalen Europa-Diskurses, [w:] Oswald Spengler als europäisches Phänomen: Der Transfer der Kultur- und Geschichtsmorphologie im Europa der Zwischenkriegszeit 1919-1939, Zaur Gasimov (red.), Carl Antonius Lemke Duque, Vandenhoeck & Ruprecht 2013, s. 7-14.
- Julian Göpffarth, Rethinking the German nation as German Dasein : intellectuals and Heidegger’s philosophy in contemporary German New Right nationalism, „Journal of Political Ideologies”, 25 (3), 2020, s. 248-273, DOI: 10.1080/13569317.2020.1773068, ISSN 1356-9317 [dostęp 2024-06-15] (ang.).
- Daniel Gorman, Revisiting Joseph Campbell’s The Power of Myth, „Intermountain West Journal of Religious Studies”, 5 (1), 2014, s. 73–88, ISSN 2155-1723.
- Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, [w:] Andrzej Kołakowski, Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, B. Skarga (red.), t. 1, Warszawa: PWN, 1994, s. 396-402.
- Frank Jacob, The “Decline of the West” as a Semiotic Strategy Against a European Union, [w:] Francesco Mangiapane, Tiziana Migliore (red.), Images of Europe, Springer Nature, 2021, s. 92–103, ISBN 3-030-69240-X (ang.).
- Wolfgang Krebs, Die imperiale Endzeit: Oswald Spengler und die Zukunft der abendländischen Zivilisation, Berlin: Rhombos-Verlag, 2008, ISBN 978-3-938807-97-2.
- Krzysztof Koźmiński, Carl Schmitt na tle doktryny rewolucyjnego konserwatyzmu, „Anthropos?” (10-11), 2008, s. 151-172, ISSN 1730-9549 [dostęp 2024-06-18] (ang.).
- Ben Lewis, Oswald Spengler and the Politics of Decline, New York – Oxford: Berghahn, 2022, ISBN 978-1-80073-574-3.
- Albert Liu, Spengler, Oswald, [w:] Encyclopedia of Semiotics, wyd. 1, Oxford University Press, 1998, s. 592-593, DOI: 10.1093/acref/9780195120905.001.0001, ISBN 978-0-19-512090-5 [dostęp 2024-06-16] (ang.).
- Sientje Maes i inni, Tektonik der Systeme. Neulektüren von Oswald Spengler, Heidelberg 2016, s. 177-194.
- Didier Musiedlak, Religion and Political Culture in the Thought of Mussolini, „Totalitarian Movements and Political Religions”, 6 (3), 2005, s. 401, DOI: 10.1080/14690760500317776, ISSN 1469-0764 [dostęp 2024-06-16] (ang.).
- Wiktor Niemczyk, Filozofia religii, Warszawa: ChAT, 1987.
- Hartwig Pautz, The German New Right and Its Think Tanks, „German Politics and Society”, 38 (4), 2020, s. 51-71, DOI: 10.3167/gps.2020.380403, ISSN 1045-0300.
- Henry Maher, Eda Gunaydin, Jordan McSwiney, Western civilizationism and white supremacy: the Ramsay Centre for Western Civilisation, „Patterns of Prejudice”, 55 (4), 2021, s. 312, DOI: 10.1080/0031322X.2021.2014087, ISSN 0031-322X [dostęp 2024-06-16] (ang.).
- Roger A. Nicholls, Thomas Mann and Spengler, „The German Quarterly”, 58 (3), 1985, s. 361–374, JSTOR: 406568.
- Rüdiger Safranski, Romantik. Eine deutsche Affäre, Frankfurt am Main: S. Fischer, 2009, ISBN 978-3-596-18230-5.
- Samuel Salzborn, Renaissance of the New Right in Germany? A Discussion of New Right Elements in German Right-wing Extremism Today, „German Politics & Society”, 34 (2 (119)), 2016, s. 41, ISSN 1045-0300, JSTOR: 43917413.
- John Scott, Spengler, Oswald, [w:] A Dictionary of Sociology, wyd. 4, Oxford University Press, 2014, s. 721, DOI: 10.1093/acref/9780199683581.001.0001, ISBN 978-0-19-968358-1 [dostęp 2024-06-16] (ang.).
- Michael Thöndl, Oswald Spengler in Italien. Kulturexport politischer Ideen der »Konservativen Revolution«, Leipzig 2010, s. 1-221, ISBN 978-3-86583-492-8.
- Frol Vladimirov, Die russische Vorkultur Eurasische Beiträge zur Morphologie der Weltgeschichte, „The Journal of the Oswald Spengler Society”, 3, 2020, s. 27-176.
Linki zewnętrzne
edytuj- Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes: Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, t. 1, München 1920, s. 1-615 (niem.).
- Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes: Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, t. 2, München 1922, s. 1-635 (niem.).
- The Decline Of The West 1928.
- Bibliographie Oswald Spengler Uni-Stuttgart
- Wolfgang Krebs, Der Untergang des Abendlandes Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, 2008, s. 1-18.