Język szwedzki

Język szwedzki (szw. svenska språket, svenska) – język z grupy skandynawskiej języków germańskich, ojczysty dla ponad 10 milionów osób, używany głównie w Szwecji i niektórych częściach Finlandii. Jest językiem urzędowym w Szwecji i Finlandii (w Finlandii obok języka fińskiego). Pokrewny językowi norweskiemu, w mniejszym stopniu duńskiemu. Dialekty tych trzech języków tworzą ze sobą kontinuum dialektalne. Język standardowy w Szwecji, tzw. rikssvenska (szwedzki państwowy), opiera się na dialektach regionu sztokholmskiego.

svenska

Obszar	Królestwo Szwecji, Republika Finlandii
Liczba mówiących	10 milionów (jako język ojczysty)
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki germańskie Języki północnogermańskie Język szwedzki
Status oficjalny
język urzędowy	Królestwo Szwecji, Republika Finlandii, jeden z języków urzędowych w Unii Europejskiej
Organ regulujący	Rada Języka Szwedzkiego
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	sv
ISO 639-2	swe
ISO 639-3	swe
IETF	sv
Glottolog	swed1254
Ethnologue	swe
GOST 7.75–97	шве 805
WALS	swe
SIL	SWD
Dialekty
sydsvenska mål, götamål, sveamål, norrländska mål, gutamål, a także östsvenska mål, rozdzielany na finlandssvenska i estlandssvenska
Występowanie
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku szwedzkim Słownik języka szwedzkiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Dialektologia

W sytuacjach nieformalnych powszechnie używane są zróżnicowane dialekty nieliterackie. Większość z nich jest jednak zrozumiała dla pozostałych użytkowników języka szwedzkiego. Obecnie można wyróżnić dwa zespoły dialektów: szwedzki i finlandzki (tzw. fińska odmiana języka szwedzkiego). Istnieje też zespół dialektów języka szwedzkiego z Estonii, jednak jego znaczenie zmniejszyło się po zajęciu Estonii przez Armię Czerwoną, kiedy to większość estońskich Szwedów opuściła ten kraj. W południowej części Szwecji – Skanii (Skåne) – język mówiony uległ silnym wpływom duńskim, z bardzo gardłową wymową. Mieszkańcy Wysp Alandzkich mówią dialektem zbliżonym do północnosztokholmskiego.

Wyróżnia się 6 dialektów języka szwedzkiego. Są to: sydsvenska mål, götamål, sveamål, norrländska mål, gutamål, a także östsvenska mål, rozdzielany na finlandssvenska i estlandssvenska. Tym ostatnim posługują się głównie wschodni mieszkańcy Szwecji, w tym również Finowie.

System fonologiczny

Charakterystyczną cechą systemu fonologicznego języka szwedzkiego jest duża ilość samogłosek: 9 fonemów podstawowych, a uwzględniając rozróżnienie między długimi i krótkimi samogłoskami – 17 fonemów samogłoskowych. Warianty szwedzkiej spółgłoski sj (sj-ljudet) – w zależności od dialektu – odpowiadają w przybliżeniu głoskom h, sz lub ś. W wersji podstawowej nie ma odpowiednika w innych językach (mimo że w podobny sposób wymawia się ją w języku niderlandzkim).

Historia

Pierwsze ślady języka północnogermańskiego pochodzą z III wieku n.e. Około IX wieku, w okresie wikińskim, pojawił się norrønt, a potem dansk tunga, czyli niezróżnicowane germańskie języki Północy. Następnie doszło do rozszczepienia na języki północnogermańskie wschodnie i północnogermańskie zachodnie. W XII wieku zaczęto używać języka określanego jako szwedzki runiczny, zapisywany w alfabecie fuþark – piśmie przystosowanym do rycia w drewnie. Jest przypuszczenie, że fuþark pochodził od pisma Etrusków, jednak mógł też być alfabetem rdzennie skandynawskim. Został później wyparty przez alfabet łaciński, który został przyjęty wraz z chrześcijaństwem.

W XIII wieku pojawił się język, który dzisiaj jest określany jako klasyczny szwedzki. W XVI wieku pojawiły się tendencje do tworzenia języka ponaddialektalnego, czy to w postaci języka, pism religijnych czy świeckiego języka pism urzędowych – tzw. języka kancelaryjnego. W XVIII wieku unifikujący wpływ w zakresie wymowy miał dwór królewski – na tym tle zarysował się podział na język „chłopski” (bondska) i „dworski” (hovsvenska). U podłoża wymowy języka dworskiego leżała wymowa Sztokholmu i prowincji Uppland. Język ten współcześnie stanowi podstawę ponaddialektalnego języka pisanego (rikssvenska).

Większość zapożyczeń w języku szwedzkim pochodzi z języków: niemieckiego, francuskiego, angielskiego, łaciny i greki.

Gramatyka

Rzeczownik i rodzajnik

W standardowym języku szwedzkim funkcjonują dwa rodzaje gramatyczne: nijaki (neutrum, ett-ord) i wspólny (utrum, ogólny, nienijaki, en-ord), który powstał z połączenia rodzaju męskiego i żeńskiego. Jednak niewielka część dialektów języka szwedzkiego rozróżnia trzy rodzaje gramatyczne. Około 80–75% szwedzkich rzeczowników ma rodzaj ogólny (en-ord), a około 20–25% rodzaj nijaki (ett-ord). Szwedzki rzeczownik odmienia się przez 2 przypadki: mianownik i dopełniacz (genitiv), w którym formy dzierżawcze tworzy się poprzez dodanie końcówki -s, podobnie jak w języku angielskim. Forma dopełniacza bywa zastępowana przez złożenia (zrosty), np. budgetförslag (propozycja budżetu), jako budget (budżet) + förslag (propozycja).

Liczba mnoga

W języku szwedzkim jest pięć rodzajów deklinacji, co należy uwzględnić podczas tworzenia liczby mnogiej. Deklinacja szwedzkiego rzeczownika obejmuje nie tylko tworzenie liczby mnogiej, ale także form określonych rzeczowników. Często rzeczownika trzeba uczyć się wraz z jego rodzajem, jego formą określoną i formą liczby mnogiej. Możliwe końcówki liczby mnogiej to: -or, -ar, -er, -r, -n, rzadko z przegłosem (czyli zmianą samogłoski w temacie), jeszcze rzadziej sam przegłos bez końcówki. Około 25% szwedzkich rzeczowników ma taką samą formę zarówno dla liczby pojedynczej, jak i mnogiej – np. ett rum – två rum, czyli: jeden pokój – dwa pokoje. Są to głównie rzeczowniki nijakie, czyli takie, które wymagają rodzajnika ett.

Pierwsza deklinacja dotyczy rzeczowników dwu- i więcej sylabowych rodzaju wspólnego, zakończonych na nieakcentowane -a. Liczbę mnogą tworzy się przez usunięcie nieakcentowanego -a i dodanie końcówki -or. Formę określoną w liczbie mnogiej tworzy się przez dodanie do końcówki -or końcówki -na:

en klocka – klockor – klockorna
Kolejno: nieokreślona liczba pojedyncza, nieokreślona liczba mnoga, określona liczba mnoga

Istnieje jednak kilka wyjątków w tej deklinacji, między innymi:

• En våg – vågor – vågorna (fala)
• En ros – rosor – rosorna (róża)
• En toffel – tofflor – tofflorna (kapeć)
• En åder – ådror – ådrorna (żyła)

Forma określona i nieokreślona

Charakterystyczną cechą rodzajników w językach północnogermańskich jest to, że rodzajnik określony (odpowiednik angielskiego the) jest końcówką fleksyjną. Wyróżnia się:

• -et – dla rodzaju nijakiego,
• -en – dla rodzaju wspólnego,
• -na, -en, -a – dla liczby mnogiej.

Istnieją również tzw. „wolnostojące rodzajniki określone”, które używane są gdy przed rzeczownikiem w formie określonej znajduje się co najmniej jeden przymiotnik. Wyróżnia się następujące rodzajniki:

• det – dla rodzaju nijakiego,
• den – dla rodzaju wspólnego,
• de – dla liczby mnogiej.

Rodzajnik nieokreślony dla rodzaju ogólnego to en, a dla rodzaju nijakiego ett. Forma nieokreślona liczby mnogiej nie posiada żadnego rodzajnika, podobnie jak w pozostałych językach germańskich

W rodzinie indoeuropejskiej rodzajnik, który występuje po rzeczowniku, oprócz języków północnogermańskich, występuje jedynie w bułgarskim i macedońskim (języki słowiańskie) oraz rumuńskim (romański).

Przykładowa odmiana rzeczownika rodzaju ogólnego (na podstawie wyrazu en bil – samochód) i rzeczownika rodzaju nijakiego (na podstawie wyrazu ett hus – dom) wygląda następująco:

Forma	Rodzaj ogólny (en bil – samochód)	Rodzaj nijaki (ett hus – dom)
L. poj., forma nieokreślona	en bil	ett hus
L. poj., forma określona	(den) bilen	(det) huset
L. mn., forma nieokreślona	bilar	hus
L. mn. forma określona	(de) bilarna	(de) husen

Przypadki

Język szwedzki posiada tylko dwa przypadki, a mianowicie:

a) przypadek główny (grundkasus, objektkasus),

b) dopełniacz (genitiv)

Przypadek główny ma postać bezkońcówkową, czyli nie jest nacechowany formalnie. Może on występować z rodzajnikiem lub bez. Przykładowo, na podstawie rzeczownika blomma – kwiat:

Forma	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
nieokreślona	(en) blomma	blommor
określona	blomman	blommorna

Przypadek główny odpowiada funkcyjnie polskiemu mianownikowi, celownikowi, biernikowi, miejscownikowi, narzędnikowi i wołaczowi. Zamiast deklinacji, podobnie jak w języku angielskim, funkcje tych przypadków pełnią związki syntaktyczne, np.:

• Det här är en bok – To jest książka.
• Jag ser en bok – Widzę książkę.
• Han bläddrar i boken – On wertuje książkę (dosłownie w książce).
• Det står inte i boken – Tego nie ma w książce.
• Han gav boken en ny titel – Dał książce nowy tytuł.

Dopełniacz formalny ma we wszystkich postaciach (tzn. z rodzajnikiem i bez rodzajnika) końcówkę -s.

Forma	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
nieokreślona	(en) blommas	blommors
określona	blommans	blommornas

Dopełniacz z końcówką -s występuje dziś stosunkowo rzadko:

1. w funkcji przydawki (genitivattribut), np.:
   • Fars bok – Książka ojca.
   • Barnets leksak – Zabawka dziecka.
   • Leva i böckernas värld – Żyć w świecie książek.
   • Livets afton – Schyłek życia.
2. w funkcji orzecznika (predikatsfyllnad), np.:
   • Boken är min fars. – Książka jest mojego ojca.
   • Den här bilen är hans brors. – Ten samochód jest jego brata.
3. w funkcji przydawki w związku rządu (apposition), np.:
   • Tores, hans väns, bok – Książka Torego, jego przyjaciela.
   • Konung Karl Gustavs regering – Rząd króla Karola Gustawa.
   • Aposteln Paulus’ ord – Słowa apostoła Pawła.
4. w niektórych zwrotach z przyimkiem till – do, który pierwotnie rządził dopełniaczem, np.:
   • Till skogs – Do lasu.
   • Till fots – Pieszo.
   • Till lands – Na lądzie.
   • Till bords – Do stołu, przy stole.
   • Till sjöss – Na morzu.
5. w zwrotach określających czas, ilość, rodzaj lub gatunek, np.:
   • En två timmars resa – Podróż dwugodzinna.
   • Tusentals människor – Tysiące ludzi.
   • Hundratals böker – Setki książek.
   • Alla slags frukter – Wszelkiego rodzaju owoce.

Uwagi odnośnie do stosowania dopełniacza

1. Łacińskie wyrazy niekiedy zachowują swój pierwotny dopełniacz. Jeżeli rzeczownik pospolity ma końcówkę -s, np. gräns – granica, dans – taniec, prins – książę, to unika się dopełnienia formy podstawowej, lub najpierw zmienia się rzeczownik na formę określoną, więc w sposób następujący: en prins zmieniany jest na prinsen, wówczas dopełniacz będzie mógł zostać utworzony zwykłą konstrukacją: prinsens.
2. Dopełniacz stosuje się na ogół tylko w określeniach prostych, jak np.:
   • villans ägare – właściciel willi,
   • tygets färg – kolor materiału.
3. W określeniach złożonych stosuje się raczej przyimki:
   • i många delar av världen – w wielu częściach świata.
4. Przymiotniki i imiesłowy w roli rzeczowników przyjmują również końcówkę -s w dopełniaczu, np.:
   • de fattigas öde – los biednych,
   • den flitiges belöning – wynagrodzenie pilnego.

Reliktowe formy dopełniacza

Szwedzkie rzeczowniki miały w przeszłości, podobnie jak i współczesny język niemiecki, końcówki deklinacyjne 4 przypadków (mianownika, dopełniacza, celownika i biernika). Końcówki te zanikły stopniowo w języku średnio- i nowoszwedzkim. Najdłużej zachowały się końcówki dawnych dopełniaczy na -a oraz -u po sylabie pierwotnie krótkiej. Jeszcze dziś spotykamy je w niektórych skostniałych zestawieniach i złożeniach, np.: kungaval – elekcja, barnamord – dzieciobójstwo, herravälde – przemoc, ordalag – wyrażenia, ladugård – obora, hälsovård – opieka zdrowotna, lärosal – sala wykładowa, läruverk – gimnazjum, människoliv – życie ludzkie.

Czasownik

Czasownik w języku szwedzkim zupełnie nie odmienia się przez osoby ani przez liczby, podobnie jak np. w języku angielskim, chociaż tam zachowała się szczątkowa odmiana przez osoby. W szwedzkim zanikła ona zupełnie. Dlatego czasownik jest zawsze używany z odpowiednim zaimkiem. To zjawisko jest dobrze widoczne na przykładzie odmiany czasownika är – być, w liczbie pojedynczej.

Liczba	Osoba	Czasownik (z zaimkiem)	Liczba	Osoba	Czasownik (z zaimkiem)
Pojedyncza	1. Jag – ja	Jag är	Mnoga	1. Vi – my	Vi är
	2. Du – ty	Du är		2. Ni – wy	Ni är
	3. Han – on	Han är		3. De – oni/one	De är
	3. Hon – ona	Hon är
	3. Det – ono (rodzaj nijaki)	Det är
	3. Den – ono (rodzaj ogólny)	Den är

Odmiana czasowników

Czasowniki dzieli się na słabe i mocne. Wśród czasowników słabych wyróżnia się 5 rodzajów koniugacji (I, IIa, IIb, IIc, III). Czasowniki mocne charakteryzują się zmianą samogłoski rdzennej oraz innymi końcówkami w odmianie, niż w przypadku koniugacji czasowników słabych. Zmianę samogłoski w temacie czasownika mocnego często można dopasować do odpowiedniego szeregu alternacyjnego, wskazującego na to, jak dana samogłoska będzie się zmieniać na przestrzeni całej koniugacji. Istnieją również czasowniki odmieniające się nieregularnie.

Przykładowe porównanie odmiany czasownika słabego oraz czasownika mocnego na przykładzie odpowiednio: att ringa – dzwonić oraz att dricka – pić:

Forma	Odmiana czasownika słabego Koniugacja IIa (att ringa – dzwonić)	Odmiana czasownika mocnego Szereg alternacyjny i-a-u (att dricka – pić)
Bezokolicznik (Infinitiv)	Ringa	Dricka
Czas teraźniejszy (Presens)	Ringer	Dricker
Tryb rozkazujący (Imperativ)	Ring	Drick
Czas przeszły (Preteritum)	Ringde	Drack
Forma supinum bezokolicznika (Supinum)	Ringt	Druckit
Imiesłów czasu przeszłego (Perfekt particip)	Ringd, ringt, ringda	Drucken, drucket, druckna
Imiesłów czasu teraźniejszego (Presens particip)	Ringande	Drickande

Bezokolicznik (Att-infinitiv i infinitiv)

Znacznikiem bezokolicznika w języku szwedzkim jest att – tak jak angielskie to i częściowo jak niemieckie zu lub niderlandzkie te. Po att użytym w funkcji markera czasownik występuje zawsze w postaci bezokolicznika. W niektórych konstrukcjach czasownik występuje samodzielnie, np. z czasownikami modalnymi.

Bezokolicznik oznaczony przez att posiada formę tzw. att-infinitiv, natomiast występując samodzielnie ma formę infinitiv.

Att w funkcji markera w szybszej mowie jest często wymawiane jak litera „å” [oː], natomiast w funkcji spójnika zawsze jako [att].

Samo słowo att ma także funkcję spójnika zdań podrzędnych „że”.

Supinum

Supinum jest formą, która wśród języków germańskich występuje tylko w języku szwedzkim. Nie ma jej nawet w tak spokrewnionych językach jak duński, norweski nynorsk albo norweski bokmål. Służy on m.in. do tworzenia czasu Perfekt i Pluskvamperfekt razem z posiłkowym har albo hade. Jest to oryginalna właściwość języka szwedzkiego, ponieważ pozostałe języki z tej grupy używają w tym celu imiesłowu czasu przeszłego, a nie specjalnej formy czasownika, jaką jest supinum.

Imiesłów czasu przeszłego to takie formy odczasownikowe, które w języku polskim kończą się na: -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te.

Przykładowo, angielskie He has seen i szwedzkie Han har sett różnią się tym, że w języku angielskim używa się do tego celu imiesłowu czasu przeszłego, podczas gdy szwedzki wykorzystuje formę supinum.

Czasy gramatyczne

W języku szwedzkim wyróżnia się zwykle 6 czasów:

1. Presens – czyli czas teraźniejszy, który jednak, tak jak i w języku polskim, może być używany do wyrażania przyszłości np. „Jutro jadę do Szczecina”.
2. Perfekt – czas złożony przeszło-teraźniejszy, który tworzymy razem z czasownikiem posiłkowym har i formą supinum czasownika. Czasu tego używamy m.in. wtedy, gdy mówimy o czynności w nieokreślonej przeszłości albo jeżeli trwa ona do teraz. Bardzo podobnie do angielskiego Present Perfect.
3. Preteritum – czas przeszły prosty. Używamy go wtedy, gdy coś stało się w przeszłości w określonym czasie np. miesiąc temu.
4. Pluskvamperfekt – czas złożony zaprzeszły, który tworzymy razem z posiłkowym hade i formą supinum czasownika. Używamy go, gdy mówimy o dwóch zdarzeniach, które miały miejsce w przeszłości, z czego jedno zdarzyło się wcześniej od drugiego. Podobnie jak niemiecki Plusquamperfekt i angielski Past Perfect.
5. Futurum – ściśle rzecz biorąc język szwedzki nie ma czasu przyszłego, a jedynie różne formy wyrażania przyszłości.
   • Jedną z nich jest czas Presens (czyt. wyżej), kiedy po prostu używamy czasu teraźniejszego i określenia czasu w przyszłości np. Jutro jadę do Szczecina.
   • Posiłkowego ska (dawniej skall, ang. shall) używamy, gdy coś sobie postanowimy i taka jest nasza wola.
   • Posiłkowego tänker, gdy takie są nasze plany, zamiary.
   • Posiłkowego kommer att albo blir, gdy nie mamy wpływu na zdarzenia w przyszłości, ale możemy je prognozować na podstawie jakichś przesłanek.
6. Futurum Preteritum – Niektórzy wyróżniają jeszcze jeden czas tzw. „przyszły w przeszłym”, którego używamy, gdy mówimy o przyszłości w przeszłości np. „Miesiąc temu miałem jechać do Oslo”. W języku polskim używa się wtedy posiłkowego: miałem, miałam, mieliśmy itd., a w szwedzkim posiłkowego skulle (odpowiednik ang. should). Podobny do angielskiego Future In The Past, gdzie używamy posiłkowego would (lub w nieco archaicznej angielszczyźnie właśnie should).

Zaimki

Kategoria zaimka nie tworzy w języku szwedzkim – podobnie zresztą, jak i w polskim – jednolitej klasy, do której można zastosować jedno tylko kryterium podziału. Jedyną wspólną cechą wszystkich zaimków jest ich szczupła treść przy bardzo szerokim zakresie. Zaimki nie oznaczają więc desygnatów bezpośrednio, lecz jedynie określone relacje (np. stosunek mówiącego do desygnatu), a nie, jak to ma miejsce u przymiotnika, cechę, np.: mój dom, biały dom; jego książka, interesująca książka. W większości przypadków zaimki zastępują części mowy o bardziej konkretnym znaczeniu, np.:

• pojkens bror → hans bror – brat chłopca → jego brat.

W języku szwedzkim zaimki dzieli się na rzeczownikowe, przymiotnikowe, przysłówkowe i liczebnikowe; zależy to od zastępowanej zaimkiem części mowy. Z uwagi na funkcje syntaktyczne zaimki rzeczownikowe nazywane są samodzielnymi (självständinga), a zaimki przymiotnikowe łącznymi (förenade), np.:

• Han är där – on jest tam.
• Vilken bil har du köpt? – Jaki samochód kupiłeś?

Niektóre zaimki mogą pełnić zarówno funkcję rzeczownikową, jak i przymiotnikową, a więc mogą występować w zastępstwie rzeczownika lub jego określenia, np.:

• Ingen har varit där – nikogo tam nie było.
• Ingen människa vet det – żaden człowiek tego nie wie.

Wyraz, do którego zaimek się odnosi, lub który zastępuje, nazywany jest korelatem zaimka, np.:

• Jag ser Erik (korelat) → Du ser honom (zaimek).

Z punktu widzenia stopnia określoności korelatu dzielimy zaimki w języku szwedzkim na trzy grupy:

1. zaimki określone – które zastępują ściśle określony korelat, np.:
   • Känner du Sture? Ja, honom träffade jag i går. – Czy znasz Sturego? Tak, spotkałem go wczoraj.
2. zaimki pytajne – które wyrażają pytanie o korelat, np.:
   • Vilken bok har du här? En deckare. – Jaką książkę masz tam? Kryminał.
3. zaimki nieokreślone – których korelat nie jest dokładnie określony, np.:
   • Jag vet inte vem som har gjort det. Någon har gjort det. – Nie wiem, kto to zrobił. Ktoś to zrobił.

Do zaimków określonych zalicza się: zaimki osobowe, zaimki zwrotne, zaimki dzierżawcze, zaimki wskazujące, zaimki determinatywne, zaimki pytajne.

Zaimki osobowe

1. osoba
Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Mianownik	jag – ja	vi – my
Dopełniacz	–	–
Celownik	mig – mnie, mi	oss – nam
Biernik	mig – mnie	oss – nas
2. osoba
Mianownik	du – ty	ni – wy, pan, pani, państwo
Dopełniacz	–	–
Celownik	dig – tobie, ci	er/eder – wam, panu, pani, państwu
Biernik	dig – ciebie, cię	er/eder – was, pana, panią, państwo
3. osoba
Liczba pojedyncza					Liczba mnoga
Przypadek	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nieokreślony	Rodzaj nijaki	–
Mianownik	han – on	hon – ona	den – on, ona	det – ono	de – oni
Dopełniacz	hans – jego	hennes – jej	dess – jego, jej	dess – jego	deras – ich
Celownik	honom – jemu	henne – jej	den – jemu, jej	det – jemu	dem – im
Biernik	honom – jego	henne – ją	den – jego, ją	det – je	dem – ich

Osobliwości użycia zaimków osobowych

• W starszym języku szwedzkim zaimkiem osobowym 2. os. l.mn. była wyłącznie forma „I” (wy, pan, pani, państwo), której używano przy zwracaniu się do jednej lub więcej osób. W XVII wieku wyparła ją, powstała z połączenia dawnej końcówki czasownikowej dla 2. os. l.mn. z zaimkiem, forma ni (np. haven I → have ni).
• Korelatem zaimków osobowych 1. i 2. osoby są wyłącznie rzeczowniki osobowe. Jedynie w bajkach oraz w poezji mogą występować zwierzęta i rzeczy będące korelatami powyższych zaimków.
• Odmiennie niż w języku polskim zaimek osobowy musi poprzedzać formę odmienną czasownika, a to z uwagi na fakt, iż dawne końcówki czasownikowe, które wskazywały osobę mówiącego, uległy zanikowi.
• Zaimki osobowe mogą ulec wzmocnieniu przy pomocy formy själv – sam, sama, samo, np.:
  • Jag har gjort det själv – Zrobiłem to sam.
  • Barnet gjorde det själv – Dziecko zrobiło to samo.
  • Vi har gjort det själv – Zrobiliśmy to sami.
• Wymowa [mi:g], [di:g], [si:g] zamiast [mєj], [dєj], [sєj] spotykana jest wyłącznie w mowie bardzo uroczystej oraz przeważnie w języku liturgii.
  • Herren välsigne dig – Niech ci Pan błogosławi.
• Forma l.mn. de [dɔm] (niekiedy pisana również dem) może w mowie potocznej zastąpić rodzajnik prepozycyjny l.mn. de, np.:
  • De stora husen – duże domy
  • De nya böckerna – nowe książki

Zaimki zwrotne

Korelatem zaimków zwrotnych jest podmiot zdania. Czasowniki łączące się stale z zaimkami zwrotnymi nazywamy czasownikami zwrotnymi (reflexiva verb). Język szwedzki wykazuje właściwy zaimek zwrotny(sig – się) tylko dla 3. osoby liczby pojedynczej i mnogiej. Formy dla pozostałych osób stanowią – odmiennie od języka polskiego – formy biernika zaimka osobowego: mig, dig, oss, er, np.:

• jag tvättar mig – myję się
• du tvättar dig – myjesz się
• han tvättar sig – on myje się
• hon tvättar sig – ona myje się
• den tvättar sig – on/ona myje się
• det tvättar sig – ono myje się
• vi tvättar oss – my myjemy się
• ni tvättar er – wy myjecie się
• de tvättar sig – oni myją się

Zaimek zwrotny występuje również w kilku zwrotach idiomatycznych, np.: var for sig – osobno; i och for sig – właściwie; av sig själv – sam z siebie.

Zaimki dzierżawcze

Zaimki w pierwszej i drugiej osobie odmieniają się przez rodzaj i liczbę. Zaimki dzierżawcze w trzeciej osobie są nieodmienne i mają zawsze taką samą formę.

Zaimek podstawowy	Zaimek dzierżawczy
	Liczba pojedyncza		Liczba mnoga
	Rodzaj ogólny	Rodzaj nijaki
Jag – ja	Min	Mitt	Mina
Du – ty	Din	Ditt	Dina
Han – on	Hans
Hon – ona	Hennes
Den – on, ona	Dess
Det – ono	Dess
Vi – my	Vår, våran	Vårt, vårat	Våra
Ni – wy, pan, pani, państwo	Er, eran	Ert, erat	Era
De – oni	Deras

Zaimek sin

Dodatkowo w 3 osobie liczby pojedynczej i mnogiej występuje zaimek sin, który jest odpowiednikiem polskiego zaimka „swój”. Występuje on w języku szwedzkim tylko w 3. osobie, ponieważ tylko w tym przypadku ma to znaczenie. Wystarczy porównać sformułowania:

• „Ja całuję moją żonę” i „ja całuję swoją żonę”;
• „Ty całujesz twoją żonę” i „ty całujesz swoją żonę”.

W języku polskim wybór zaimka nie ma znaczenia i jest wymienny, ponieważ sens jest zawsze taki sam, ale w 3. osobie zaimki te nie są już wymienne, ponieważ zmienia się sens zdania:

• „On całuje jego żonę” i „on całuje swoją żonę”.

Z tym samym zjawiskiem mamy do czynienia w języku szwedzkim, właśnie dlatego w 3. osobie występują obie wersje. Natomiast 1. i 2. osoba w szwedzkim nie mają odpowiednika zaimka „swój” i dlatego możliwe są tylko wersje podane jako pierwsze.

• Jag kysser min fru.
• Du kysser din fru.

Ale w 3. osobie możliwe są już obie wersje, które niosą ze sobą inne znaczenie:

• Han kysser hans fru oraz han kysser sin fru.

Dokładnie ta sama zasada dotyczy liczby mnogiej. Np.:

• „Oni karmią ich dziecko” i „oni karmią swoje dziecko”.
• De matar deras barn oraz de matar sitt barn.

Przymiotnik

Szwedzki przymiotnik podlega różnym prawom odmiany w zależności od pozycji w zdaniu. Przykładowo, w języku polskim przymiotnik odmienia się tak samo, niezależnie od pozycji w zdaniu:

• „To jest żółty dom” – pozycja atrybutywna, przydawkowa, czyli przed rzeczownikiem.
• „Ten dom jest żółty” – pozycja predykatywna, orzecznikowa, czyli po rzeczowniku.

W języku szwedzkim: w pozycji atrybutywnej przymiotnik odmienia się przez rodzaj, liczbę i określoność, natomiast w pozycji predykatywnej przymiotnik odmienia się tylko przez rodzaj i liczbę.Odpowiednio:

• Det är det här gula huset – To jest ten żółty dom („dom” w formie określonej).
• Det här huset är gult – Ten dom jest żółty („dom” w formie określonej).

Odmiana w pozycji predykatywnej jest zawsze mocna, co znaczy, że może mieć wiele różnych końcówek, natomiast odmiana w pozycji atrybutywnej jest mocna w formie nieokreślonej i słaba w formie określonej, ponieważ przymiotnik przyjmuje wtedy zawsze tę samą końcówkę – a we wszystkich możliwych wariantach. Końcówka ta równa się formie dla liczby mnogiej w formie nieokreślonej.

Podstawowy wzór odmiany przymiotnika „żółty”:

• gul – rodzaj ogólny,
• gult – rodzaj nijaki,
• gula – liczba mnoga oraz dla wszystkich form określonych w pozycji atrybutywnej.

Negacja

W zdaniu w języku szwedzkim może występować tylko jedna negacja (podobnie do angielskiego i niemieckiego). W przeciwieństwie do języka polskiego, gdzie możemy powiedzieć „Nigdy nikogo nie widziałem” – tu występują aż trzy negacje, a może ich być jeszcze więcej. Po szwedzku trzeba powiedzieć tak, żeby zaprzeczyć tylko jeden raz. Np.:

• Jag såg ingen – czyli dosłownie „ja widziałem nikogo”,
• Jag såg aldrig någon – czyli dosłownie „ja widziałem nigdy kogoś”,
• Jag såg inte någon – czyli dosłownie „ja nie widziałem kogoś”.

Inte

Inte, czyli „nie” jest najczęściej używaną negacją. Od polskiego „nie” różni się tym, że w szwedzkim zdaniu występuje po czasowniku, np.:

• Jag har inte – ja nie mam.

Wyraz inte jest także często nieakcentowany. W przeciwieństwie do polskiego „nie”, które bardzo często akcentujemy.

W zdaniu podrzędnie złożonym obowiązuje tzw. zasada biff (i bisats inte före första verbet jag har lovat, att inte skriva fel – obiecałem, że nie będę pisał błędnie).

Porównanie zwrotów ingen, inget, inga oraz inte någon, inte något, inte några

Słowa typu ingen, inget oraz inga znaczą tyle co: nic, żaden, nikt, żadne itd., tak naprawdę są skróconą formą od: „nie coś”, „nie jakiś”, „nie ktoś”, „nie jakieś” (zgodnie z zasadą jednego przeczenia w zdaniu) i mogą występować tylko wtedy, kiedy inte i słowo typu någon, något, några stoją w zdaniu obok siebie i mogą ulec połączeniu w jedno słowo. Nie można tego zrobić zawsze ze względu na rygorystyczne zasady, traktujące o pozycji negacji w zdaniu. W praktyce przeczenia typu ingen możemy używać w zdaniach pojedynczych z jednym czasownikiem oraz w zdaniach nadrzędnych z jednym czasownikiem. Ingen, inget, inga bardzo przypominają niemieckie przeczenia (kein, keine) albo angielskie (no) – czyli wyrazy, które służą do zaprzeczania rzeczowników. Na przykład:

• szwedzki: Jag ser ingen bil.
• niemiecki: Ich sehe kein Auto.
• angielski: I can see no car.

Składnia

Szyk szwedzkiego zdania jest dość skomplikowany, ściśle określony i uporządkowany. Do niektórych reguł należą:

• orzeczenie występuje zawsze na drugiej logicznej pozycji;
• przeczenie oraz bardzo dużo przysłówków (tzw. wędrujące przysłówki) występują po grupie podmiotu i orzeczenia w zdaniu nadrzędnym, zdaniu pojedynczym oraz przed orzeczeniem w zdaniu podrzędnym;
• jeżeli zdanie złożone zaczynamy od zdania podrzędnego, to w zdaniu nadrzędnym na pierwszym miejscu stoi czasownik;
• okolicznik czasu lub miejsca występuje na końcu zdania w szyku neutralnym.

Alfabet

Szwedzki alfabet składa się z 29 liter:

A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z, Å, Ä, Ö.

W przeciwieństwie do alfabetu polskiego w alfabecie szwedzkim znaków specjalnych nie pisze się po znakach podstawowych, od których pochodzą, tylko na końcu.

Ponadto dla języka szwedzkiego można wyróżnić charakterystyczne dwuznaki i trójznaki:

• dwuznaki: rs, rt, rd, rl, rn, sj, hj, dj, lj, gj, kj, tj, ng, gn, sk, ch, sh;
• trójznaki: stj, skj, sch.

Fonetyka

Język szwedzki jest językiem bliskim równowagi samogłoskowo-spółgłoskowej ze wskazaniem na język samogłoskowy. To znaczy, że liczba samogłosek i spółgłosek jest zbliżona.

Akcent

W języku szwedzkim występują dwa rodzaje akcentu, który jest ruchomy i m.in. stąd bierze się charakterystyczna śpiewność języka. Akcent pierwszy, zwany prostym lub akutowym, jest podobny do angielskiego. Akcentowana jest jedna sylaba, wymawiana mocniej i dłużej niż pozostałe. Drugi akcent, zwany grawisowym powstaje tak, że głos opada na akcentowanej sylabie, po czym wznosi się (wybrzmiewa) na kolejnej.

Akcentowaną sylabę w języku szwedzkim wymawiamy nie tylko mocniej od pozostałych, ale także dłużej. W takiej może znajdować się długa samogłoska albo długa spółgłoska. W ten sposób każdy szwedzki dźwięk, zarówno samogłoska, jak i spółgłoska, ma dwa warianty: krótki i długi. Długie dźwięki niejednokrotnie są wymawiane inaczej niż ich krótkie „odpowiedniki”, więc nie różnią się tylko długością, ale także jakością – np. krótkie „e” wymawiamy tak jak polskie (tylko krócej), natomiast długie „e” jest znacznie bardziej napięte, język jest w pozycji między „i” i „e” i przypomina niemieckie „e” w słowie „gehen”. A więc oprócz długości krótkie i długie dźwięki mogą czasami także różnić się jakością. A z kolei długie i krótkie „ö” – które w szwedzkim wymawiamy jako „e” z ustami zaokrąglonymi jak do polskiego „u” – różni się tylko długością wymawiania dźwięku bez zmian w jego jakości.

Akcentowana sylaba w języku szwedzkim zawsze jest długa. Dłużej wymawiana musi być samogłoska albo spółgłoska. (ale nigdy obie) Długie spółgłoski są kolejną przyczyną charakterystycznego brzmienia języka szwedzkiego.

Wymowa samogłosek

Fonemy samogłoskowe w środkowoszwedzkiej odmianie standardowego szwedzkiego

Samogłoski podstawowe
	przednie		centralne		tylne
przymknięte	i: • y:		• ʉ:		• u:
prawie przymknięte		ɪ • ʏ		ʊ
półprzymknięte	e: • ø:		• ɵ		• o:
średnie
półotwarte	ɛ/ɛ: • œ				• ɔ
prawie otwarte
otwarte	a •				ɑ: •
Uwaga. Jeśli podano dwa symbole, ten który znajduje się po lewej stronie oznacza samogłoskę niezaokrągloną, a po prawej zaokrągloną.

Szwedzkie samogłoski mogą być długie lub krótkie. Czasami wymowa długiej i krótkiej samogłoski nie różni się niczym oprócz długości, a czasami długą i krótką samogłoskę wymawia się w inny sposób.

W porównaniu do szwedzkich samogłosek, polskie samogłoski mają długość średnią, a więc – szwedzkie krótkie samogłoski są krótsze od polskich, a szwedzkie długie samogłoski dłuższe.

długie a: długie, tylnojęzykowe a
krótkie a: tak jak polskie a

długie e: napięte, język w pozycji między „i-e”
krótkie e: jak polskie e (ale może też być bardziej napięte i przypominać swój długi wariant w krótszej wersji)

długie i: jak polskie, ale bardziej napięte (język może być wyżej niż w polskim i)
krótkie i: jak polskie i

literę „o” w większości przypadków czytamy jak polskie „u”, ale czasami jak polskie „o”, stąd 4 warianty:
długie o: jak polskie u, ale bardziej zaokrąglone
krótkie o: jak polskie u
długie o: jak polskie o, ale bardziej zaokrąglone
krótkie o: jak polskie o

długie u: napięte wargi leżą naprzeciwko siebie w miarę możliwości równolegle, lekko wciągnięte do środka i wymawiamy u
krótkie u: wargi przyjmują pozycję jak przy długim u, lecz mniej starannie i krótko wymawiamy u za pomocą przepony (trochę tak jak przy kaszlu)

długie å: jak polskie o, ale bardziej zaokrąglone (tak jak „o” w wersji „o”)
krótkie å: jak polskie o (tak jak „o” w wersji „o”)

długie ä: tak jak polskie e, ale bardziej otwarte
krótkie ä: tak jak polskie e (może być bardziej otwarte)

długie ä (w pozycji przed „r”): jeszcze bardziej otwarte niż zwykłe ä, prawie tak szeroko jak a
krótkie ä (w pozycji przed „r”): jeszcze bardziej otwarte niż zwykłe ä

długie ö: jak polskie e z ustami zaokrąglonymi jak do polskiego u
krótkie ö: jak polskie e z ustami zaokrąglonymi jak do polskiego u

długie ö (w pozycji przed „r”): bardziej otwarte niż zwykłe ö
krótkie ö (w pozycji przed „r”): bardziej otwarte niż zwykłe ö

długie y: jak polskie i z ustami zaokrąglonymi jak do polskiego u
krótkie y: jak polskie i z ustami zaokrąglonymi jak do polskiego u

Wymowa spółgłosek i wieloznaków

	Dwuwargowe		Wargowo-zębowe		Zębowe			Dziąsłowe	Średniojęzykowe		Tylnojęzykowe		Krtaniowe
Zwarte	p	b			t	d					k	g
Półotwarte				v			l	r		j			h
Szczelinowe			f		s				ɕ		ɧ
Drżące
Nosowe	m				n						ŋ

Szwedzkie spółgłoski mogą być – tak samo jak samogłoski – długie lub krótkie i jest to charakterystyczna cecha języka szwedzkiego. Nie ma problemu z dłuższym wymówieniem takich spółgłosek jak np.: w, r, s, j, l, m lub n, ale spółgłoski takie jak: t, p, d, g, k, b, nie dadzą się wymawiać dłużej niż pojedynczy dźwięk, dlatego w czasie wymawiania dźwięku należy gwałtownie zatrzymać powietrze na ułamek sekundy i zwiększyć ciśnienie powietrza, a po chwili ze zwiększoną siłą dokończyć wypowiadanie spółgłoski. Powoduje to chwilową ciszę, złudzenie, że jest to przedłużona spółgłoska oraz daje też wrażenie lekkiego podwojenia spółgłoski. np. hoppa – skakać, lägga – kłaść, skratta – śmiać się, flagga – flaga.

c: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jako s, a przed – a, u, o, å najczęściej jako k.

g: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jako j, a przed – a, u, o, å najczęściej jako g.

k: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jako ś, ale z lekko cofniętym językiem, a przed – a, u, o, å najczęściej jako k.

v: tak jak polskie w.

x: jako ks

z: tak jak polskie s.

rs: wymawiamy jak polskie sz

retrofleksy, czyli: rt, rd, rl, rn wymawiamy tak jak ich zwykle odpowiedniki, ale z zawiniętym i znacznie cofniętym językiem. co w rezultacie daje dźwięki trochę zbliżone do polskich – cz, dż, l, n.

kj, tj.: wymawiamy jako ś, ale z lekko cofniętym językiem.

dj, hj, lj, gj: wymawiamy jako j.

sj, stj, skj oraz sk przed i,y,e,ä,ö: wymawiamy jako dźwięk-sj tzw. sj-ljudet. Wymawiamy go w ten sposób, że przy lekko zaciśniętym gardle i ustach zaokrąglonych (jak do wymowy polskiego „u”) wymawiamy dźwięk „sz”.

ch oraz sch: wymawiamy jako sj-ljudet, ale na końcu wyrazu jako zwykłe sz, takie jak w polskim.

–ge: na końcu wyrazy wymawiamy jako sz, a nie jako ż. jak np. w słowie – garage.

rg, lg: wymawiamy odpowiednio jako: rj, lj

ng: czytamy tak angielskie ng, w końcówce -ing (nie słychać g)

nk oraz gn: czytamy tak jakby było napisane: ngk oraz ngn (przy czym ng jako jeden dźwięk, tak jak w poprzednim punkcie)

w końcówkach -tion -sion: połączenia ti otaz si czytamy jako sj-ljudet, natomiast o normalnie jak polskie u. np. station, konversation, intonation. Są to słowa, które w języku polskim kończą się na -cja.

Ponadto wymowa jest czasem inna dla niektórych zapożyczeń, ale nie występują w nich żadne inne dźwięki.

Długie i krótkie samogłoski i spółgłoski

Każdy szwedzki wyraz zawiera jedną długą sylabę, która jest sylabą akcentowaną, tzn. taką, w której występuje długa samogłoska lub długa spółgłoska.

Długie i krótkie samogłoski nie różnią się od siebie sposobem zapisu jak np. w języku węgierskim, gdzie mamy krótkie a, e, i, o, ö, u, ü, i długie á, é, í, ó, ő, ú, ű, które zapisywane są innymi znakami, ani nie są zapisywane wielokrotnie, tak jak w niderlandzkim, gdzie długie samogłoski zapisujemy podwójnie, a krótkie pojedynczo, ani nie są żadnymi innymi dwuznakami, jak np. w niemieckim, gdzie długie samogłoski często zapisujemy jako: eh, oh, öh itd.

Długość szwedzkich samogłosek i spółgłosek w sylabie akcentowanej odczytujemy z ilości spółgłosek, które występują po samogłosce. W sylabie akcentowanej jest tylko jeden długi dźwięk – jest to samogłoska lub spółgłoska. W sylabach nieakcentowanych wszystkie dźwięki są krótkie.

• samogłoska jest długa, a spółgłoska krótka – jeżeli po niej występuje tylko jedna spółgłoska, jak np. w słowie knyta – wiązać, gdzie mamy długie y oraz krótkie t.
• samogłoska jest krótka a spółgłoska długa – jeżeli po niej występują dwie lub więcej spółgłosek, jak np. w słowie knäppa – zapinać, gdzie mamy krótkie ä oraz długie p, lub w słowie vänta – czekać, gdzie mamy po samogłosce dwie różne spółgłoski i wtedy mamy krótkie ä i długie n, czyli pierwszą ze spółgłosek.
• w połączeniach typu: spółgłoska-samogłoska-spółgłoska-samogłoska, jak np. tala – mówić, pierwsza samogłoska jest długa.
• litery: m, n często na końcu wyrazu zapisywane są pojedynczo, ale należy je wtedy traktować jako -mm i -nn
• spółgłoska j jest zawsze długa i nie jest zapisywana podwójnie
• długie k zapisywane jest jako ck (a nie jako kk)
• długie sj jest zapisywane jako ssj, albo po prostu sj (a nie jako sjsj)
• dwuznaki: rd, rt, rl, rn, rs czasami traktujemy jako 2 litery (tak jak w zapisie), a więc jako dźwięk długi, a czasami jako jedną głoskę, która tylko jest zapisana za pomocą 2 znaków, a więc jako dźwięk krótki.

Osobliwości

W języku szwedzkim nie występuje dźwięk odpowiadający polskiemu „c”. „c” jest czytane przeważnie jako „s” lub „k”, a w złożeniu „ck” znaczy tyle co „kk”, czyli długie „k”.

Także dźwięk odpowiadający polskiemu „z” nie występuje w szwedzkim, „z” czytamy jako „s” np. w wyrazie „zoo” [su:].

• „o” przeważnie czytamy jak polskie „u”, a czasami tylko jak „o”.
• „å” czytamy jak polskie „o”, ale w wersji długiej bardziej zaokrąglone. Np. nazwę miasteczka z filmu „Fucking Åmål” czytamy [omo:l].
• „w” występuje bardzo rzadko, przeważnie w imionach, nazwiskach, nazwach własnych. W normalnej pisowni wszędzie występuje „v”.
• sj, skj, stj (oraz sk przed e, i, y, ä, ö) – wymawiamy jako dźwięk, który występuje tylko w języku szwedzkim. Brzmi jak dźwięk pomiędzy polskim „sz” i „h”. Wymawiamy go w ten sposób, że przy lekko zaciśniętym gardle i ustach zaokrąglonych (jak do wymowy polskiego „u”) i wymawiamy dźwięk „sz”.
• „u” – wymowa szwedzkiego „u” ma 2 warianty fonemowe. Inny dla krótkiego, a inny dla długiego „u”. Oba te dźwięki są charakterystyczne dla języka szwedzkiego.

Zapożyczenia z języka szwedzkiego

Przykłady szwedzkich słów w międzynarodowym użyciu: skansen, ombudsman, smörgåsbord. W języku polskim m.in. szkier (skär).

Zobacz też

• języki skandynawskie
• Szwecja
• Szwedzi
• Estońscy Szwedzi
• Swedex
• TISUS
• Szwedzkojęzyczna mniejszość w Finlandii
• Wikipedia szwedzkojęzyczna

Bibliografia

• Bohm Franciszek, Podkomorski Ludwik: Podręcznik języka szwedzkiego, Część I – Gramatyka, Wydawnictwo Zakładu Badawczego Krajów Skandynawskich przy Akademii Handlowej w Szczecinie, Szczecin 1949.
• Szulc A.: Gramatyka dydaktyczna języka szwedzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1992, ISBN 83-233-0584-6.
• AleksanderA. Szulc AleksanderA., Gramatyka języka szwedzkiego: system foniczny i morfologiczny, warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, ISBN 83-01-00693-5, OCLC 69482947 . Brak numerów stron w książce
• Dymel-Trzebiatowska H., Mrozek-Sadowska E.: Troll 1 Język Szwedzki: teoria i praktyka, Poziom Podstawowy, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, cop., Gdańsk 2007, ISBN 978-83-7453-767-4.
• Dymel-Trzebiatowska H., Mrozek-Sadowska E.: Troll 2 Język Szwedzki: teoria i praktyka, Poziom średnio-zaawansowany, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, cop., Gdańsk 2008, ISBN 978-83-7453-868-8.
• Lindquist M., Stypińska M.: På svenska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1992.
• Kubitsky J., Viberg Å., Ballardini K., Stjärnlöf S.: Gramatyka szwedzka po polsku, Natur och Kultur, Stockholm 1992, ISBN 91-27-50245-7.
• Kubitsky J.: Słownik szwedzko-polski, Wydawnictwo Naukowe PWN – Natur och Kultur, Warszawa 2007, ISBN 978-83-01-14017-5.
• Gull M., Klintenberg B.: +46 3 Kurs C Svenska for invandrare – Szwedzki dla imigrantów, Förlag: Liber, Stockholm 2005, ISBN 978-91-21107-6.
• Języki indoeuropejskie pod red. Leszka Bednarczuka. t. II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1998, rozdz. Języki germańskie (Aleksander Szulc), podrozdz. Język szwedzki, s. 754–763.