Architetura gòtica

As dis architetura gòtica l'ansema djë stij e dle costrussion realisà an tut ò an part ant lë spassi stilìstich dël Gòtich.

A l'é ant l'architetura, prima che ant j'àutri camp, che già vers ël 1140-1150 as manifesto le forme ëd së stil neuv. A l'achit lë stil as dësvlupa ant l'architetura dle cese, ma tòst a passa ëdcò a le ca e a j'àutre costrussion.
L'architetura gòtica a l'ha avù damanca d'un livel pì àut ëd bravura técnica che cola romànica. A l'avìa ëdcò damanca d'esse compagnà da ornament rich e da scolture, donca coj ch'a-i travajavo a dovìo esse ëdcò d'artista.

Problema prinsipal ëd j'architet gòtich a l'é stàit col ëd modifiché ëd fasson ancreusa la strutura dj'edifissi rëspet a l'età precedenta. Da edifissi a muraje portante anté ch'as dëscariava ël pèis ëd la vòlta a l'é passasse a edifissi con ëschéletr portant, andoa ël pèis ëd la vòlta a pògia pa an sla muraja tuta antrega, ma mach ansima a chèich pont ëd costa-sì, le pilie, ranforsà pr'arsèive ij posson.

Da la pilia a forma 'd cros dl'architetura romànica, andoa a pogiavo j'arch longitudinaj e coj trasversaj, a l'é passasse a la pilia a fass, sircondà da 'd colonëtte ch'a arsèivo ij posson trasmëtù dai costjon ëd le vòlte.
Da banda dla pilia compòsita, j'element architetònich prinsipaj dël gòtich a son l'ärch àuss, la vòlta a costjon, o vòlta d'ogiva (e an efet ai temp antich l'architetura gòtica a l'era ciamà ogival), e l'arch rampant. La presensa d'un o pì che un ëd costi element a basta pa daspërchila a creé lë stil gòtich, dont la definission a l'é da arserchesse pitòst ant l'anterassion, ant l'usage ëd costi element tuti ansema, ant le liure ch'as formo antra 'd lor, ant ël significà total ëd l'ansem.

An efet, tuti costi element a j'ero già stàit dovrà daspërlor: la vòlta a costjon an Lombardìa, an Normandìa e an Anghiltèra (a Durham); l'arch aùss ant l'architetura mussulman-a; l'arch rampant, bele che stërmà sota ij cop, an costrussion norman-e e anglèise.
Ël problema a resta donca col ëd l'unificassion, dl'usage dij vàire element ansema, për la prima vira dovrà con consiensa e ëd fasson orgànica da j'architet ëd l'Ìsola 'd Fransa për fé nasse në stil architetònich neuv. An giutand ël pèis ëd le vòlte a dëscariesse, as oten-o d'elevassion pì grande dj'edifissi: a l'é parèj ch'as detèrmina cola tendensa vertical ch'a caraterisa l'architetura gòtica.

La concession ëspassial dle cese gòtiche a l'é struturà conforma a na gerarchisassion dla navà prinsipal rëspet a cole lateraj e a na polarisassion ch'a fasìa dla diression est-òvest la diretris privilegià.

Le mzurà decorassion scultòrie, le gulie afilà, le ponte sutile a manifestavo la gòj d'alvesse vers Dé.

L'abà Suger e le catedraj

Le prime gran costrussion ëd l'architetura gòtica a son ëstàite le catedraj e un përsonage amportant për lë s-ciòde dla neuva architetura a l'é stàit Suger, abà ëd Saint-Denis: le tendense a vnì dlë stil gòtich a dipendo ëdcò da le sernie dità da soa coltura e sò programa artìstich. Chiel-sì a vorìa fé arcostruì la cesa dont a l'era titolar ëd fasson moderna, fiamenga e an manera ëd përmëtte ai fidej ch'a vnisìo a veneré j'arlichie ëd sircolé bin e a vorìa marché na diferensa con le costrussion dël temp. Ant ij sò scrit as armarca un fòrt anteresse për la lus: as da vant d'avèj dàit na luminosità neuva a le part arcostruìe dl'antica cesa, visadì ël nartece (consacrà dël 1140) e ël deambulatòri dël còro (consacrà dël 1144, ma modificà a l'ancamin dël miladosent). Ij caràter ëd la neuva architetura gòtica a-j dasìo la possibilità dë slarghé le fnestre e d'oten-e na neuva luminosità, che chiel a considerava motobin amportanta.

Ëd Saint-Denis, anté che për travajé a son ëstàit ciamà ij mej pitor, scultor, fré e costrutor, l'abà Suger a l'ha mach fàit arcostruì ël nartece e ël còro. Ma n'àutra cesa fondà anviron dël 1130 a l'é stàita tirà su apopré ant l'istess perìod conforma ai prinsipi dël neuv ëstil: la catedral ëd Sens, ant l'Ìsola 'd Fransa, al termo con la Borgògna. L'elevassion ëd la catedral ëd Sens a comprendìa tre pian: ël [[registr (architetura)|registr) ëd j'arcade, col ëd le tribun-e e col ëd le fnestre àute.
Ant le catedraj vnùite apress, tanme cola ëd Noyon (Ìsola 'd Fransa) a-i é 'n quart element: dzora a le tribun-e e sota a le fnestre àute a-i passa në strèit lobiòt continuà, ël trifòrio. A l'é na caraterìstica ch'a sarà goernà ant le gran cese dël sécol ch'a fa XII, ant la catedral ëd Soissons, an cola ëd Laon, an Notre-Dame a Paris (ch'a l'é stàita peui ristruturà dël Dosent).

La catedral ëd Chartres

Un tornant motobin amportant ant la fasson ëd costrùe e tiré su le catedraj gòtiche a-i riva con l'arcostrussion ëd la catedral ëd Chartres - ch'a l'era stàita crasà da 'n feu dont a l'era salvasse mach la fassada - dël 1194.
Ambelessì, n'architet ch'i conossoma nen a l'ha butà an pràtica dle solussion ëd na novità strasordinaria: për ancaminé, a l'ha modificà l'elevassion, an gavand le tribun-e; peui, a l'ha slongà le pilie e le semipilie pogià a le muraje dla navà findi a l'autëssa dle vòlte. La strutura dla cesa gòtica a l'é dventà parèj motobin pì ciàira; l'anterussion dël dësvlup an autëssa formà da la zòna d'ombra motobin ancreusa dle tribun-e a l'é stàita eliminà, l'elevassion a l'é ardovusse da quatr a tre pian: j'arch ëd la navà, ël cit lobiòt dël trifòrio e le fnestre àute. An sa manera, as crea da bon na continuità, tuti j'element a son portà an sl'istess pian, lë spassi limità dal trifòrio a tira nen andrinta n'element dëscordant 'me ch'a podìa esse la profondeur ëd le tribun-e. A l'é ël prim pass vers la muraja sutila ch'a sarà realisà pì tard ant ël trifòrio luminos ëd la navà ëd Saint-Denis, ant la Sainte-Chapelle a Paris, a Sant Urban ëd Troyes.

N'àutra novità amportanta ëd Chartres, amponusse an pressa, a consist ant la sostitussion ëd na vòlta spartìa an quatr vele al pòst ëd la vòlta spartìa an ses part ëd le prime costrussion gòtiche. Sòn a l'ha mnà a la scomparission ëd l'alternansa antra apògg déboj e fòrt, determinà da la diferensa dij posson che minca element as trovava a soporté. An sj'element fòrt, pilie compòsite, a rivavo an efet ij costjon diagonaj e ij grand arch trasversaj ch'a separavo le campà; ansima a coj déboj a pogiavo mach j'arch trasversaj suplementar ch'a passavo për ël sènter ëd minca campà. La solussion butà an euvra a Chartres a schiviava donca tuta diversità an antroduvand ël prinsipi dl'arpetission d'element midem.

Ël model ëd Chartres a l'ha avù un grand sucess, bele ch'a-i é pro staje dle propòste alternative.
La catedral ëd Bourges, contemporania ëd cola ëd Chartres, a l'ha 'n model diferent: n'ardìa navà sentral motobin elevà con da banda quatr navà lateraj viaman pì basse, antant che la mancansa ëd transèt a sot-ligna l'unità dlë spassi a l'anterior.
An Borgògna, an chèiche zòne dla Champagne e dla val ëd Ròno, an oposission al trames sutil ëd Chartres, a l'é favorisse la creassion ëd na sòrt ëd dobi anvlup, an butand dëdnans dla muraja në scren përtusà, fàit ëd cite arcade un-a dzor l'àutra.
Gavà però coste ecession, ël model ëd Chartres a l'é amponusse e a l'é stàit adotà ant le pì gran catedraj dl'Ìsola 'd Fransa, tanme Reims (ancaminà dël 1207) e Amiens (1220 anviron), ch'a arpresento ël cò dlë stil. Ës model a l'é present ëdcò ant le modìfiche ëd la catedral ëd Paris.

A Chartres a-i é staje n'àutra realisassion amportanta: l'usage generalisà e ciàir dj'arch rampant tanme element ëd ranfòrs ëd trasmission dij posson; parèj, dantorn a le linie elevà dla navà sentral pì àuta, as projeto le linie ëd fòrsa dla catedral an na sòrt ëd palchet simbòlich ch'a arpija e a sot-ligna ij pont essensiaj ëd la strutura rivand ëdzora dle navà lateraj pì basse për porté ij posson ai contrafòrt da fòra. Cost sistema a mnava a n'elevassion pì ardìa e a përmetìa dë slegerì le muraje.

J'architet

Un fàit significativ, miraco decisiv për lë spantiesse così generalisà dlë stil gòtich a l'é stàit ëdcò la fasson neuva ëd progeté le costrussion e organisé ij cantié. A ancaminé da la fin dël sécol ch'a fa XII, j'architet an Fransa a ven-o a pijé n'amportansa particolar.
Dël perìod romànich i conossoma pòchi nòm d'architet, ma vàire dë scultor. Ant ël Dosent, a l'anvers, i l'oma gnanca 'n nòm dij grand ëscultor dle catedraj fransèise, antant ch'i conossoma pì che un nòm d'architet; sòn a l'é dovù dzortut al neuv ròl pijà da l'architet: pa mach espert ëd la costrussion, ma ëdcò organisator dël travaj e progetista. L'architet, ël cap mèistr dël grand cantié, a l'é giumaj dventà n'òm con tante competense: nen mach a dissegna la pianta, a treuva le solussion për l'elevassion, a na studia le conseguense, ma as òcupa ëdcò ëd coordiné ël travaj djë scultor, dij pitor, dij mèistr vedrié.

Antra j'architet gòtich pì avosà a-i son:

Ël gòtich a l'ha podù spantiesse an pressa ëdcò mersì ai viage dij sò architet: Villard d'Honnecourt a l'ha tramudà findi an Ungherìa; Eudes ëd Montreuil a travajava a Cipro; Matthieu d'Arras a l'é spostasse da Avignon a Praga.