Assel
 L'assel a l'é 'd fer lijà con na cita quantità - dal 0,02% al 2% anviron - ëd carbòni.
Le lije con pì che 99,98% ëd fer a son considerà fer pur, antant che cole ch'a conten-o pì che 'l 2% ëd carbòni a son considerà ghisa. L'assel a l'é na lija dotà 'd bon-a arzistensa mecànica e gran goregnità; as oten për fusion e a peul esse temprà për felo dventé motobin dur. Për la vërsatilità e l'economicità ëd soe aplicassion, l'assel a peul sensa dùbit esse considerà un dij pì grand protagonista dla vita ëd mincadì e un-a dle conquiste pì armarchèivoj ëd nòstra época. Tipo d'assejmodìficaClassificassionmodìficaAntra le manere dovrà për classifiché la caterva dij tipo d'assej, le pì comun-e a son: la constitussion chìmica, ël métod ëd produssion, l'utilisassion prinsipal. Classificassion chìmicamodìficaConforma a la constitussion chìmica, as fa dnans a tut distinsion antra j'assej al carbòni, anté ch'a-i son pa d'àutri element an dzorpì ëd fer e carbòni (o a-i na son an quantità così cite ch'a basto nen për modifiché an manera apressiàbil le propietà) e j'assej lijà, andoa a l'é present almanch n'àutr element an na quantità ch'a basta për cangene un-a o pì caraterìstiche. Antra j'assej ternari ij pì amportant a son coj a l'alumini (da nitrurassion), al cròm (da bonìfica, për utiss, inossidàbij), al manganèis (për tubo, lamiere, tòch sogetà a colp), al molibden (për cane da fusij, vàlvole për motor a combustion anterior), al nìchel (da cimantassion, àuto-temprant, inossidàbij, indilatàbij), al piomb (ciamà ëdcò automàtich, për lavorassion al torn automàtich), a l'aram (ch'a arzisto al rusiament), al silis (për arsòrt, nos ëd trasformator elétrich), al tungsten e al vanadi (për utiss). Classificassion scond ël métod ëd produssionmodìficaA sconda dël métod ëd produssion, as fa distinsion antra assej LD, Bessemer, Thomas, Martin-Siemens (àcid e bàsich), al forn elétrich, al griseul. Classificassion scond ëd l'usagemodìficaConforma a l'utilisassion prinsipal as fa na classificassion ch'a l'é mach comersial, ma che d'àutra part a l'é motobin dovrà. A fa dnans a tut distinsion antra j'assej d'usage general (o assej comun) e j'assej speciaj. J'assej d'usage general a son ij pì dovrà e a comprendo scasi tuti ij tipo d'assej doss e motobin doss che a son ëd sòlit andicà tanme fer. J'efet ëd la gionta d'àutri elementmodìficaDonca, an dzorpì che fer e carbòni, ëd sòlit l'assel a conten d'àutri element an përsentuaj variàbij. Cheidun ëd costi, për esempi ël fòsfo e ël sòfro, a son malfé da eliminé ma a son motobin danos si present an gran quantità; d'àutri, dzortut nìchel, cròm, molibden, tungsten, vanadi, silis, manganèis, cobalt, alumini, a son nopà lassà o butà apòsta ant la lija, da soj o combinà 'ntra 'd lor ëd vàire fasson, përchè an modificande la strutura a-j conferisso ëd propietà particolar ch'a na amelioro le prestassion an relassion a d'usage spessìfich. Ël nìchel a aumenta la durëssa, l'arzistensa a la fatiga e l'elasticità e a sbassa ël coefissient ëd dilatassion tèrmica.
Ël cròm a aumenta la durëssa (dzortut apress tempra) e l'arzistensa al frustagi; an përsentuaj dzora 'l 10% a conferiss inossidabilità. Ij tratament tèrmichmodìficaLe propietà ëd tanti tipo d'assej a son ameliorà për mojen ëd tratament tèrmich apòsta (an particolar la tempra, la richeuita, la normalisassion, ël rinveniment, la distension, la ricristalisassion) ch'a na modìfico la strutura micro-cristalin-a.
Tratament tèrmich particolar, ch'a modìfico mach la strutura dël seuli ëd surfassa lassand quasi istessa cola anterior, a son la cimantassion, la nitrurassion, la calorisassion, la cromisassion e d'àutri ancor.
Costi tratament as fan an sij tòch già travajà, an scaudandje an dij forn a pòsta a contat con le sostanse ch'a conten-o l'element vorsù, che për difusion a lë stat sòlid a men-a a la formassion ëd na lija sutila. La produssion ëd l'assel e soa stòriamodìficaIj prim métod ëd produssionmodìficaLa produssion d'assel a constituiss al di d'ancheuj la part prinsipal ëd la siderurgìa, dont la stòria a l'é ancaminà ant ij temp antich con la dëscuverta dla manera 'd tiré fòra ël fer dai sò mineraj, dzortut ematite, siderite, magnetite, con un tipo ëd forn rudimental a tiragi natural alimentà con carbon ëd bòsch. Vers ël 1200 as son ancaminasse a dovré dij forn pì gròss, a tiragi mecànich aprovigionà da 'd roe idràuliche, con ij quaj as otnìo dle scòrie lìquide, tòch ëd fer a lë stat pastos e cite quantità 'd ghisa a lë stat fondù.
Un sécol pì tard a l'é stàit fabricà ël prim granforn, ch'a l'ha rendù possìbil na produssion regolar ëd ghisa, bele che an quantità limità.
Ij prim granforn a marciavo a carbon ëd bòsch e a dasìo mach 10 o 12 tonelà 'd ghisa a la sman-a; mach anviron dël 1650 a l'é ancaminasse a dovré ël còch, antant che l'utilisassion dl'aria càuda sofià andrinta a armonta al 1870. Anviron a la mità dël sécol ch'a fa XIX la produssion dl'assel as trasforma mersì a l'aplicassion andustrial dël process termochìmich d'afinassion (o ëd conversion, ant ël cas ëd process con d'aria o ossìgen sofià andrinta) ch'a consist an pràtica ant ël diminuì ël carbòni për ossidassion e ant l'eliminassion d'àutre impurità contnùe ant ël metal fondù. Ij métod modernmodìficaËl prim métod modern ëd produssion dl'assel a l'é l'ansidit process Bessemer, anventà da Henry Bessemer dël 1856. Costa anvension a l'ha përmetù la produssion d'assel a dij cost relativaman bass. Dël 1878 a l'é stàit anventà ël process Thomas (ciamà parèj dal nòm ëd Sidney G. Thomas). Costi doi sistema a son dij métod a convertidor, ch'a l'é 'l nòm dël contnidor fàit d'assel andoa as dësrola la produssion. La diferensa antra ij doi métod a restava ant l'arvestiment andrinta dël convertidor: àcid ant ël process Bessemer, bàsich ant ël process Thomas; as trata 'd na diferensa ch'a l'ha dle conseguense ant la formassion dle scòrie. Con n'arvestiment àcid ël silis a l'ha 'l ròl d'element termògen (an ossidand-se a lìbera ël metal fondù), antant che le scòrie e j'eventuaj aditiv a elìmino fòsfo e sòfro; con l'arvestiment bàsich ël ròl d'element termògen a passa al fòsfo, ch'a l'é eliminà mach apress la decarburisassion total: prima dla colà a venta donca carburé torna ël metal fondù an giontandje 'd ghisa. Ij process àcid a permëtto nen d'eliminé dël tut ël sòfro e ël fòsfo e për sòn, an pràtica, ël process Bessemer as deuvra pì nen. Nopà, ël process Thomas, bele che sorpassà da dle técniche pì moderne, as deuvra ancor an vàire pòst an Euròpa rich ëd mineraj fosforos. Dël 1865 a l'é stàit përfessionà un procediment ëd tipo diferent e pì complicà, ël process Martin-Siemens.
A diferensa da j'àutri doi, an cost-sì l'operassion a l'é motobin longa (8 o 10 ore contra 10 o 15 minute), ma la contenensa dël forn a l'é motobin pì granda.
Për aumenté la produssion, Benjamin Talbot a l'é stàit ël prim a fabriché dij forn për la produssion continua a Pencoyd, an Pennsylvania, ant ël 1899.
Ël process Martin-Siemens a l'é ancor motobin dovrà ant ij pòst andustrialisà rich ëd rotam ëd fer e ëd combustìbil: a-i fa damanca da 500 a 1200 milion ëd calorìe për minca tonelà d'assel fabricà. L'usage d'ossìgen al pòst ëd l'aria an tuti costi process a l'ha mnà apress la sconda guèra mondial a përfessioné dij neuv métod ëd conversion basà an sël sofié ossìgen ëd gran purëssa. Ël protòtip ëd costi process a l'é l'ansidit process LD. J'avantagi d'ës métod, ch'a l'ha 'n ròl ëd prim pian ant la produssion dl'assel an tut ël mond, a consisto an na pì granda qualità dl'assel, un pì cit cost ëd gestion (përchè a-i é nen damanca ëd combustìbil) e ant un pì bel fé për depuré ij prodot ëd combustion, comprèise le fum dla feriera. Ël sistema LD a deuvra anviron la mità dij rotam ëd fer dovrà dai forn Martin-Siemens e a lassa donca a disposission na gran quantità 'd rotam da esse dovrà ant ij forn elétrich tradissionaj. Le ferieremodìficaËl prodot final an na feriera a consist d'assel an lingòt, ma le diferense prinsipaj antra 'n tipo d'anstalassion e n'àutr a son ant ël material ëd partensa e ant ël tipo ëd process dovrà. Si cost-sì a l'é al convertidor, la feriera a l'é dita ëd conversion; s'a l'é al forn Martin-Siemens, as trata 'd na feriera su sòla. A sconda dël tipo d'anstalassion a resta ëdcò organisà 'd fasson diferenta la disposission dij repart ausiliar ch'as òcupo 'd carié, dla colà, dla manutension dj'angign e dij servissi generaj. Le feriere ch'a deuvro ij convertidor Thomas a son caraterisà da l'usage 'd ghisa fondùa tanme material ëd partensa; për sòn, ëd sòlit a son costruìe da banda dij granforn.
As deuvro almanch doi convertidor e l'assel fabricà a l'é peui colà ant le lingotere piassà ant le tampe 'd colà da 'd gròss sigilin trasportà da 'd gru a cher-pont. Le feriere su sòla, ch'a peulo dovré ij process àcid o bàsich, an dzorpì dla ghisa lìquida a deuvro tanme material ëd partensa ëdcò rotam e mineraj ëd fer.
An dzorpì dij repart ëd preparassion e ëd finidura, ch'a smijo a coj dle feriere a conversion, a l'han n'amportansa particolar ij gasògen, ël repart ëd caria, ël sistema ëd riscaudament e j'arcuperador ëd calor. La conomìa gropà a l'asselmodìficaLa produssion organisà su scala andustrial ëd l'assel, ancaminà an Anghiltèra vers ël 1850, a l'é spantiasse an pressa ant ij pòst prinsipaj dl'Euròpa ossidental e ant jë Stat Unì 'd Mérica.
Fin-a al 1930 an coste region as fabricava l'85% ëd tuta la produssion mondial.
Costa preminensa a l'era dovùa al livel ëd dësvlup tecnològich e andustrial e un ròl fondamental a l'ha giugalo la disponibilità d'arzerve bondose 'd materie prime (mineraj ëd fer e còch).
A l'é për lòn che j'anstalassion siderùrgiche a j'ero butà o bin davzin a le min-e 'd carbon, parèj che an Pennsylvania e ant la Ruhr, opura davzin a cole 'd mineral, coma an Loren-a; pì da ràir, davzin a tute doe, tanme an Gran Brëtagna. L'arvolussion dël process ëd produssionmodìficaFin-a a la sconda guèra mondial, la produssion a l'era fàita coj convertidor Bessemer e Thomas, con ël forn Martin-Siemens o con ël forn elétrich. Le cite potensialità ëd coste anstalassion e ël fòrt chërse dël consum mondial a l'han ëmnà vers j'agn 1950 a na vera arvolussion dël sicl siderùrgich, dont le caraterìstiche essensiaj a son lë sfrutament ëd min-e pì riche, për la pì part localisà ant ël Ters Mond, e dzortut l'amponse an pressa dij neuv process ëd produssion ëd l'assel për mojen dël sofi dl'ossìgen e dla laminassion continuà. Gropà a lë sfrutament ëd le min-e ant ël Ters Mond a l'é lë spantiament ëstragròss dël comersi mondial dle materie prime; sòn a l'é stàit rendù possìbil ëdcò da l'aumenté dël tonelage dle nav, lòn ch'a l'ha semplificà ij problema dël provisionament e sbassà ij cost ëd traspòrt.
Sòn a l'ha avù dle conseguense an sle localisassion dj'amprèise siderùrgiche, che a tendo a esse tramudà an sle còste dël mar. L'assel tanme andicator econòmich e tecnològichmodìficaL'espansion dla produssion e dël consum d'assel a resta tra ij mej andicator pr'ëmzuré ël dësvlup nen mach econòmich ma ëdcò tecnològich. An efet, as conòsso bin le liure antra consum d'assel e dësvlup ëd la produssion andustrial e ëdcò la relassion ës-ciassa antra la chërsùa dle réndite e ël dësvlup dël consum dij prodot siderùrgich. L'anàlisi empìrica a l'ha fàit vëdde an manera ciàira che ël rapòrt antra l'aumenté dël consum d'assel e l'aumenté dle rèndite (elasticità) a tend a agrandisse con la chërsùa dël sagg d'aument ëd le rèndite. D'àutra part, l'elasticità a tend a diminuì na vira rivà a 'd livej ëd dësvlup conòmich àut. Ansima a 's rëscontr a son ëstàit elaborà vàire modej previsionaj për antivëdde l'evolussion dël consum. L'evolussion tecnològica e soe conseguensemodìficaDa banda dle trasformassion ëstruturaj, a-i son ëstaje ëdcò d'àutri grand progress ant l'evolussion dle tecnologìe. Le tape pì significative a son arpresentà da l'antrodussion dla colà continuà e da l'amponse dij neuv process d'ardussion direta dël mineral. Sòn a fa capì ël dësvlup ecessional dla produssion mondial, passà da 95 milion ëd tonelà dël 1930, a 189 milion ëd tonelà ant ël 1950 e a 696 milion ëd tonelà dël 1973. Ant la curnis dle lavorassion sucessive dl'assel, visadì dzortut ëd la laminassion, l'evolussion tecnològica a l'ha provocà dij gròss cangiament ant l'amportansa relativa dij vàire tipo ëd prodot. As peul donca s-ciairesse n'amportansa pì gròssa dij laminà pian an coj pòst anté ch'a-i é un fòrt dësvlup conòmich, andoa a-i é n'orientament marcà vers dij consum privà ëd ben ch'a duro. An tratand-se ëd produssion d'àuta tecnologìa caraterisà da n'àut valor giontà, la produssion ëd laminà pian (motobin dovrà ant l'andustria dle viture, dla meinagerìa elétrica, ant le costrussion navaj e an d'àutri setor amportant d'atività produtiva) a sotlinia ëdcò ël livel tecnològich argionzù. D'àutra part, na ciàira prevalensa ëd laminà longh ant ël consum total d'assel a peul esse sign ëd n'evolussion ancor pòch marcà, tìpica dle fas ëd decòl andustrial o ëd na domanda ancor orientà dzortut vers le grande euvre pùbliche (infrastruture, ferovìe) e j'andustrie ëd base. L'adatament ëd le caraterìstiche dij prodot siderùrgich a j'arceste dj'andustrie consumatris a l'ha përmëtù a 's prodot ëd goerné na posission ëd preminensa tanme material ëd base an tante atività. An efet, chiel a l'é present pa mach ant ij setor tradissionaj (agricoltura, traspòrt, edilissia, meinagi) ma a l'ha pijà dle posission d'amportansa an dij setor pì modern, tanme l'eletrònica e la missilìstica. Costa supremassìa a ven da le caraterìstiche fìsiche particolar dij prodot siderùrgich, prima ëd tut l'arzistensa mecànica. Al di d'ancheuj a l'é possìbil produve d'assej con carie dë s-ciapura motobin àute, bon an particolar a la costrussion d'euvre destinà a soporté ëd greve solecitassion an vàire condission d'esercissi. Ij progress otnù ant ël legeriment dl'assel e ël conseguent àut rapòrt antra l'arzistensa e ël pèis a përmëtto ëd dovrelo an dij setor che prima a j'ero esclusiv dij materiaj tradissionaj, për esempi ant l'edilissia (costrussion dë struture portante ëd fabricà sivij e andustriaj) e ant la viabilità (viadòt, pont ëstradaj e feroviari, dzorelevà). Ël dësvlup ëd la produssion mondialmodìficaËl dësvlup ëstragròss dla produssion mondial a l'é ancaminà vers ël 1930. A parte dal 1950 ël Giapon a l'é un dij pòst andoa la produssion a l'é aumentà 'd pì, bele che an mancansa ëd materie prime.
Sò grand compless produtiv a l'é basà scasi tut ansima a dë stragròsse anstalassion costere a sicl antëgral, ch'a sodisfo la domanda anterior e a përmëtto ëdcò dj'esportassion.
Ëdcò ant l'Union Soviética a j'era staje un gròss dësvlup produtiv, rendù possìbil da la bondansa 'd materie prime e le rèide priorità assignà a j'anvestiment ant l'andustria pesanta.
N'aument dla produssion a l'é argistrasse ëdcò ant l'Union Europenga. |