Tenochtitlán

Tenochtitlan (o Mèxico-Tenochtitlan) a l'é stàita la capital dl'imperi astech.
As trovava dzora n'ìsola dël lagh Texcoco, che a l'é ant ël Méssich sentral dël di d'ancheuj.
Fondà dël 1325, la sità a l'é peui stàita dësblà dai conquistador ëspagneuj: dzora soe masere jë spagneuj a l'han construì la Sità dël Méssich e con ij sécoj squasi tut ël lagh Texcoco a l'é stàit arsuvà.

Fondassion

Ant la stòria vàire tribù a l'avìo già vivù slë rive dël lagh, ma sensa riesse a resté an col teritòri. Quand a son ruvà j'Astech, un pòpol originari d'Aztlàn (pais che as trovava ant ël desert al nòrd dël Méssich), costa àrea a l'ha ancaminà n'época 'd dësvlup.

J'Astech a l'han chità Aztlàn guidà da na professìa che a-j disìa 'd fondé na neuva sità ant un leu sacrà che a l'avrìo trovà an baicand n'òja dzora un càctus antramentre che a mangiava 'n serpent. A l'han vist costa sena ant l'ìsola al sénter dël lagh Texcoco e bele-lì, dël 1325, a l'han decidù 'd fondé Tenochtitlán (dal nòm dël legendari fondador Tenoch). Ancheuj cola plancia legendaria dl'òja ch'a mangia 'l serpent a l'é ant ël drapò dlë Stat Messican.

Quand a son ruvà, ij mexica (parèj j'Astech as ciamavo tra 'd lor) a l'han lotà contra la difidensa dle popolassion che già a vivìo bele-lì. Për vàire ani a l'han acetà la superiorità dla sità d'Azcapotzalco li-davzin, capital dël regn tepaneco. Dël 1428, ël podèj militar ëd Tenochtitlán a l'ha crasà la sità nemisa, batùa e dësblà da l'imperator Itzcóatl.

J'Astech a l'han peui tacà a travajé an cola tèra con la técnica dla chinampa, visadì 'n sistema 'd drenagi che a l'ha giutà j'Astech a slarghé 'l teren anté che as podìa constrùe e ant ël midem temp a podìo distribuì mèj l'eva për la bagnura.

An pòchi ani Tenochtitlán a l'é dventà la sità pì amportanta dl'América sentral e l'imperi astech a l'é dventà superior a tuti ij regn avzin da na mira coltural e religiosa.
J'Astech a l'han avù fin-a 'd comersi con ij pòpoj dl'Océan Passìfich e con l'imperi Inca.

Tenochtitlán a l'era gropà a la tèra da vàire pont e rampar e tuta la sità a l'avìa na ragnà dë stra e canaj e parèj minca borgh as podìa argionze a pé o an barca. An pì a-i era 'dcò un vajant aquedot.

Quand ch'a son ruvà jë Spagneuj, Tenochtitlán a l'era fàita da quat session prinsipàj, formà da 'd sènter d'aministrassion locàj ciamà calpulli. Minca unità local a l'avìa 'd responsàbij militar, sivij e religios che a rispetavo la volontà dij calpulli. La noblëssa a controlava la gestion ëd l'aministrassion pùblica, a tratava j'atività dla lèj, a ciamava le taje e a tnisìa ij rapòrt con ij pòpoj avzin.

La classe sacerdotal a l'era angagià ant le pràtiche religiose e ant l'educassion dij giovo nòbij ant dë scòle che a l'avìo 'l nòm ëd calmecac. Le materie che a së studiavo a j'ero astronomìa, stòria, religion e scritura.

La fin

Ël conquistador ëspagneul Hernán Cortés a l'é ruvà a Tenochtitlán a j'8 ëd novèmber dël 1519. Ant sò diari, a l'ha contà che mai anans a l'avìa vist na sità organisà e granda parèj e che an Euròpa nomach sità coma Nàpoli, Paris e Costantinòpoli a j'ero grande parèj.
L'imperator Montezuma II, an chërdend che Cortés a fussa 'l dé Quetzalcoatl, a pensava che cost dé a fussa ruvà a Tenochtitlán per arformé le lèj e parèj a l'ha faje un grand arseivement. An coj ani la popolassion ëd Tenochtitlán a l'era apopré 'd 200.000/250.000 abitant.

Aj 13 d'agost dël 1521, Cortés e ij sò tropié, giutà da vàire popolassion locàj che a l'avìo an ghignon j'Astech, a l'han pijà la capital con la fòrsa an massand squasi tuta la popolassion e an dësbland la sità dont a restavo mach ëd masere. Dzora coste masere jë spagneuj a l'han peui fondà la Sità dël Méssich.