علی
| علی بن ابی طالب | |
|---|---|
 | |
| ابو الحسن، ابو تراب، حیدر و حیدرہ، اسد الله، المرتضی، باب مدینة العلم تے عام طور اتے عرب وچ: سیِّدُنا علی، تے عرب و عجم وچامام علی، ہند و پاک وچمولا علی، اضافی دعائیہ الفاظ (كرَّم الله وجہہ) تے (علیه السلام) تے (رضی الله عنہ) | |
| ولادت | 13 رجب 23 ق ھ بمطابق 17 مارچ 599 مکہ تہامہ، جزیرہ نما عرب |
| وفات | 21 رمضان 40ھ، بمطابق 27 جنوری 661 كوفہ، عراق،  سلطنت خلافت راشدہ
|
| قابل احترام | اسلام: اہل سنت و جماعت، تمام شیعہ مکاتب فکر، اباضیہ، دروزیہ |
| مقام دفن | *حرم علی بن ابی طالب، نجف، عراق (اہل تشیع دے مطابق) |
| نسب | * والد: ابو طالب بن عبد المطلب
|
علی بن ابی طالب علیہ السلام (599 –661) رجب دی 13 تاریخ نوں شہر مکہ وچ، خانہ کعبہ وچ پیدا ہوئے۔ آپؑ دے والد دا ناں ابوطالبؑ اتے والدہ دا نام فاطمہ بنت اسدؑ اے۔ آپ دی پیدائش خانہ کعبہ دے اندر 13 رجب بروز جمعہ 30 عام الفیل نوں ہوئی۔[۱] علی عليه السلام، پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا زاد بھائی نیں بچپن وچ پیغمبر دے گھر آئے تے اوتھے پرورش پائی۔ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی زیر نگرانی آپ دی تربیت ہوئی ۔ امام علی علیہ السلام شیعہ اثنا عشری دے پہلے امام نے۔
نام تے نسب
سودھوعلی بن ابی طالبؓ بن عبد المطلب بن ہاشم،بن عبد مناف، بن قصي، بن كلاب بن مرة بن كعب بن لؤی بن غالب بن فہر بن مالك بن نضر بن كنانہ بن خزیمہ بن مدرکہ بن الیاس بن مدر بن نزار بن معد بن عدنان‘‘-[2]
لقب تے کنیت
سودھوحضرت علی بن ابی طالب عليه السلام دی کُنیت ’’ابوالحسن‘‘اور ’’ابو تراب‘‘مشہور اے [3]-آپ دا لقب ’’ حیدر تے مرتضیٰ ‘‘ہے-
’’ابوتراب‘‘کنیت دی وجہ :
حضور نبی اکرم (ﷺ) اک مرتبہ اپنی لختِ جگر سیدہ حضرت فاطمۃالزہراء ()کے گھر تشریف لیائے تے حضرت علی المرتضی (عليه السلام ) کادریافت فرمانے اُتے معلوم ہويا کہ آپ (عليه السلام )مسجد تشریف لے گئے نيں-آقاپاک (ﷺ)حضرت علی (عليه السلام ) دے پاس تشریف لیائے تواس وقت آپ (عليه السلام ) دے بدن مبارک اُتے مٹی لگی ہوئی سی آقاپاک (ﷺ) اس مٹی نوں صاف فرمارہے سن تے ارشادفرمارہے سن :
’’قُمْ یَااَبَاالتُرَاب ، قُمْ یَااَبَاالتُرَاب‘‘[4]
’’اے ابو تراب کھڑے ہوجائیے ، اے ابو تراب کھڑے ہوجائیے‘‘-
والدہ ماجد ہ تے خاندان
سودھوآپ عليه السلام دی والدہ ماجد ہ کااسم مبارک فاطمہ بنت اسد بن ہاشم بن عبد مناف بن قصی اے اورکہیا جاتاہے ایہ اوہ پہلی ہاشمیہ عورت سن جس نے ہاشمی مرد نوں جنم دتا[5]
طالب،عقیل تے جعفر آپ(عليه السلام)کے بھائی سن ایہ آپ (عليه السلام) توں وڈے سن تے آپ(عليه السلام)دی دو بہناں اُم ہانی اورجمانہ سن تے ایہ حضرت فاطمہ بنت اسد (رضی اللہُ عنہ)کی اولادتھیں-آپ رضی اللہُ عنہ دی والدہ ماجدہ رضی اللہُ عنہما نے اسلام قبول کرلیاتھا [6]
ولادت باسعادت
سودھوآپ(رضی اللہُ عنہ) دی وِلادت تیرہ(۱۳)رجب المرجب بروزجمعۃ المبارک خانہ کعبہ وچ ہوئی اس وقت سرورِ دو عالم نورِمجسم (ﷺ)کی عمر شریف تیس برسکيتی سی جیساکہ روایت وچ اے کہ:
’’ فَقَدْ تَوَاتَرَتِ الْأَخْبَارُ أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ أَسَدٍ وَلَدَتْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ كَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ فِي جَوْفِ الْكَعْبَةِ‘‘[7]
’’بے شک ایہ اخبار تواتر دی حد نوں پہنچ چکی اے کہ فاطمہ بنت اسد (رضی اللہُ عنہ)نے امیر المؤمنین علی بن ابی طالب كَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ کوکعبہ وچ جنم دتا ‘‘-
جیون
سودھوعلی 600 چ عرب دی تھاں مکہ دے قبیلے قریش دی اک ٹعنی بنوہاشم چ ابو طالب دے کعر پیدا ہوئے علی دے تن ہور وی بھائی سن۔ علی پیغمبر اسلام محمد دے چاچے دے پتر سن۔علی محمد نال رہ رۓ سن تے نکی جئی جندڑی مسلمان ہوں والے پہلے بال سن۔
مدینہ ہجرت
سودھومکہ چ رہنا اوکھا ہوگیا تے اوہ وی دوجے مسلماناں ونگوں دیس نکالا لے کے مدینہ آگے۔
مدینہ دی زندگی
سودھو
مدینہ چ اوہ کھجور دے باغ چ کم کردے سن۔ قریس مکہ نال ہون والیاں لڑائیاں اوہ جرات نال لڑے۔ ایتھے ای اوناں دیا ویاہ پیغمبر اسلام حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹی حضرت فاطمہ الزہراء نال ہویا تے تے اوناں دے بچے حسن ابن علی حسین ابن علی ام کلثوم بنت علی تے زینب بنت علی نیں۔
لڑائیاں
سودھومدینہ ہجرت کرن توں پہلے اوناں کسے لڑائی جھگڑے چ نئیں پئے سن مدینہ چ آن تے ایتھے ہون والیاں لڑائیاں اوہ مسلماناں ولوں لڑے۔ 80 دے نیڑے غزوے تے سرے ہوۓ ئے ۔
جہاد
سودھومدینہ چ آکے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں مخالف گروہ نے آرام نال بیٹھن نہ دتا ۔آپ دے اوہ پیرو جو مکہ وچ سن انھاں نوں طرح طرح دیاں تکلیفاں دتیاں جان لگیاں بعض نوں قتل کیتا۔ بعض نوں قید کیتا تے بعض نوں زد وکوب کیتا تے تکلیفاں پہنچائیاں۔پہلے ابو جہل تے غزوہ بدر دے بعد ابوسفیان دی قیادت چ مشرکینِ مکہ نے جنگی تیاریاں کیتیاں ، ایہو نہیں بلکہ اسلحہ تے فوج جمع کر کے خود رسول دے خلاف مدینہ اتے چڑھائی کردتی، اس موقع اتے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا اخلاقی فرض سی کہ اوہ مدینہ والےآں دے گھراں دی حفاظت کردے جنھاں نے کہ آپ نوں انتہائی ناگوار حالات وچ پنا ہ دتی سی تے آپ دی نصرت وامداد دا وعدہ کیتا سی ،آپ نےا یہ کسے طرح پسند نہ کیتا کہ آپ شہر دے اندرر کے مقابلہ کرن تے دشمن نوں ایہ موقع دین کہ اوہ مدینہ دی پر امن ابادی تے عورتاں تے بچےآں نوں وی پریشان کرسکے۔ گو آپ دے نالتعدادبہت گھٹ سی لیکن صرف تن سو تیرہ آدمی سن ،ہتھیار وی نہ سن مگر آپ نے ایہ طے کرلیا کہ آپ باہر نکل کے دشمن نال مقابلہ کرن گے چنانچہ پہلی لڑائی اسلام دی ہوئی۔ جو غزوہ بدر دے نام توں مشہور اے ۔ اس لڑائی وچ زیادہ رسول نے اپنے عزیزےآں نوں خطرے وچ پایا چنانچہ آپ دے چچا زاد بھائی عبیدہ ابن حارث ابن عبدالمطلب اس جنگ وچ شہید ہوئے۔ علی ابن ابو طالب علیہ السلام نوں جنگ دا ایہ پہلا تجربہ سی ۔25 سال دی عمر سی مگر جنگ دی فتح دا سہرا علی بن ابی طالب دے سر رہا۔جنے مشرکین قتل ہوئے سن انہاں وچوں ادھے مجاہدین دے ہتھوں قتل ہوئے سن ۔ اس دے بعد غزوہ احد، غزوہ خندق، غزوہ خیبر تے غزوہ حنین ایہ اوہ وڈیاں لڑائیاں نیں جن ہاں وچ علی بن ابی طالب نے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ساتھ رہ کے اپنی بے نظیر بہادری دے جوہر دکھائے ۔ تقریباًانہاں ساریاں لڑائیاں وچ علی بن ابی طالب نوں علمداری دا عہدہ وی حاصل رہا۔ اس دے علاوہ بہت ساریاں لڑائیاں ایسیاں سن جنہاں وچ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علی بن ابی طالب نوں تنہا بھیجیا ۔ انہاں ساریاں لڑائیاں وچ علی بن ابی طالب نے بڑی بہادری تے ثابت قدمی دکھائی تے انتہائی استقلال، تحمّل تے شرافت نفس توں کم لیا جس دا اقرار خود انہاں دےدشمن وی کرتے سن ۔ غزوہ خندق وچ دشمن دے سبتوں وڈےسورما عمر وبن عبدود نوں جدوں آپ نے مغلوب کر لیا تے اس دا سر کٹن لئی اس دے سینے اتے بیٹھے تو اس نے آپ دےچہرے اتے لعب دہن پ سٹیا ، آ پ نوں غصہ آگیا تے آپ اس دے سینے اتوں اتر ائے۔ صرف اس خیال توں کہ اگر غصّے وچ اس نوں قتل کیتا تو ایہ عمل محض خدا دی راہ وچ نہ ہوئے گا بلکہ خواہش نفس دے مطابق ہوئے گا۔ کچھ دیر دے بعد آپ نے اس نوں قتل کیتا، اس زمانے وچ دشمن نوں ذلیل کرن لئی اس دی لاش برہنہ کردیندے سن مگر علی بن ابی طالب نے اس دی زرہ نہیں اُتاری اگرچہ اوہ بہت قیمتی سی ۔چنانچہ اس دی بہن جب اپنے بھائی دی لاش اتے آئی تو اس نے کہیا کہ کسے ہور نے میرے بھائی نوں قتل کیتا ہندا تاں میں عمر بھر روندی مگر مینوں ایہ دیکھ کے صبر آگیا کہ اس دا قاتل علی بن ابی طالب ورگا شریف انسان اے جس نے اپنے دشمن دی لاش دی توہین گوارا نہیں کیتی۔ آپ نے کدی دشمن دیاں عورتاں یا بچّےآں اتے ہتھ نہیں چکیا تے کدی مالِ غنیمت ول رخ نہیں کیتا۔
| علی دی زندگی دا خط وقت | |
|---|---|
| علی بن ابی طالب دی زندگی دے واقعات | |
| مكَّہ وچ | |
| 599ء | ولادت 13 رجب 23 ھ بمُطابق 17 مارچ |
| 610ء | پہلی وحی دا نزول |
| 613ء | دعوت ذو العشیرہ وچ رسول اکرم دی دعوت اسلام نوں قبول کیتا (شیعہ نظریہ) |
| 617- 619ء | شُعب ابی طالب |
| 622ء | رسول اکرم دی ہجرت دی رات بستر نبی اتےسوئے |
| مدينہ مُنوَّرہ چ | |
| 622ء | نبی اکرم کی ہجرت مکہ توں یثرب اور نبی اکرم دے بھائی بنے (اخوت) |
| 623ء | فاطمہ زھراء نال شادی |
| 624ء | غزوہ كُبرى بدر مُشركین قُریش دے سرداراں نوں ماریا |
| 625ء | ولادت حسن وفات والدہ فاطمہ بنت اسد غزوہ احد مسلماناں دے بھجن اتے رسول اکرم دی حفاظت کیتی |
| 626ء | ولادت حُسین |
| 627ء | غزوہ خندق: عمرو بن عبد ود نوں ہلاک کیتا |
| 628ء | صلح حُدیبیہ |
| 628ء | غزوہ خيبر ولادت زينب |
| 629ء | غزوہ مؤتہ |
| 630ء | فتح مكَّہ تے غزوہ حُنين |
| 631ء | مُباہلہ نجران دے نصاری |
| 632ء | جانشینی دا اعلان|غدير خُم (شیعہ نظریہ) |
| 632ء | [[وفات محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم|نبی اکرم دا وصال، انہاں دے غسل، کفن تے دفن دا انتظام]] (شیعہ نظریہ) |
| رسول اکرم دی وفات توں بعد | |
| 632ء | ابو بكر صدِّيق دی خلافت تے سقیفہ بنی ساعدہ وفات فاطمہ |
| 644ء | مجوسی ابو لؤلؤہ دے ہتھوں عُمر بن خطَّاب دا قتل تے شورائے خلافت وچ علی دی شمولیت |
| 648ء | ولادت غازی عبَّاس |
| علی دی خلافت | |
| 656ء | علی کی خِلافت فتنوں کا آغاز واقعہ جمل |
| 657ء | دار الحکومت كوفہ منتقل کیتا واقعہ صفين |
| 658-59ء | واقعہ حکمیت خوارج دا قتل |
| 660ء | مُعاويہ بن أبي سُفيان نے اپنی خلافت دا اعلان کیتا |
| 661ء | مسجد كوفہ وچ نماز دے دوران اک خارجی عبد الرحمٰن بن ملجم دے حملے وچ شہادت |
آقا پاک (ﷺ)سے نسبت تے رفاقت
سودھوخلیفہ چہارم سیدنا حضرت علی المرتضٰی(رضی اللہُ عنہ)کو ”السابقون الاولون“ماں وی خاص مقام تے درجہ حاصل اے، آپ(رضی اللہُ عنہ) ”بیعتِ رضوان“ تے ”اصحابِ بدر“ماں شامل رہے- آپ(رضی اللہُ عنہ)”عشرہ مبشرہ“جداں خوش نصیب صحابہ کرام (رضوان اللہِ علیھم اجمعین)ماں وی شامل نيں جنہاں نوں حضور (ﷺ) نے دنیا وچ ہی جنت دی بشارت تے خوشخبری دی-مکی زندگی وچ آپ (رضی اللہُ عنہ)ہر قسم دے آزمائشاں وچ حضور پاک(ﷺ)کے نال شانہ بشانہ رہے-آپ (رضی اللہُ عنہ)کا نسب حضور(ﷺ)کے بہت نیڑے اے ،آپ (رضی اللہُ عنہ)رسول اللہ (ﷺ)چچا کےبیٹے تے سیدہ خاتون جنت حضرت بی بی فاطمۃ الزہراء(رضی اللہُ عنہ) دے شوہر ہونے دی بنا اُتے آپ (ﷺ)کے دامادتھے-اس دے نال نال آپ (رضی اللہُ عنہ)کے والد حضرت ابو طالب تے حضور (ﷺ)کے والد ماجد حضرت عبد اللہ دونے حقیقی بھائی نيں-حضرت علی(رضی اللہُ عنہ)کو ایہ سعادت حاصل سی کہ آپ(رضی اللہُ عنہ)کی ابتدائی تربیت تے پرورش آقاپاک (ﷺ)نے فرمائی جداں کہ’’السيرة النبوية لابن هشام‘‘ماں مذکور اے کہ:
’’ وَكَانَ مِمَّا أَنْعَمَ اللَّهُ (بِهِ) عَلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، أَنَّهُ كَانَ فِي حِجْرِ رَسُولِ اللہِ (ﷺ)قَبْلَ الْإِسْلَامِ، فَلَمْ يَزَلْ عَلِيٌّ مَعَ رَسُولِ اللہِ (ﷺ)حَتَّى بَعَثَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى نَبِيًّا ‘‘[8]
’’اورآپ (رضی اللہُ عنہ)پر اللہ تعالیٰ دے انعامات وچوں ایہ وی سی کہ اسلام توں پہلےآپ (رضی اللہُ عنہ)آقاپاک (ﷺ)کےزیرِنگرانی تربیت وچ رہے اورسید نا حضرت علی (رضی اللہُ عنہ)رسول اللہ (ﷺ)کے نال رہے ایتھے تک کہ اللہ پاک نے آپ(ﷺ) نوں نبی بناکر مبعوث فرمایا‘‘-
آقا پاک(ﷺ) دے نال اپنی نسبتاں دا اظہار آپ(رضی اللہُ عنہ) نے اپنے منظوم کلام وچ وی فرمایا اے:
مُحَمَّدٌ النَّبِيُّ أَخِي وَصِهْرِي
وَحَمْزَةُ سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ عَمِّي
’’سیدنامحمد (ﷺ)میرے بھائی تے میرے سسرہیاں تے سیدالشُہداء حضرت حمزہؓ میرے چچاہن ‘‘-
وَجَعْفَرٌ الَّذِي يُمْسِي ويضحي
يطير مع الملائكة ابن أمي
’’اور حضرت جعفر(رضی اللہُ عنہ)جو صبح وشام فرشتےآں دے نال پرواز کردے نيں میرے بھائی نيں‘‘-
وَبِنْتُ مُحَمَّدٍ سَكَنِي وَعِرْسِي
مَسُوطٌ لَحْمُهَا بِدَمِي وَلَحْمِي
’’آقا پاک (ﷺ)کی لختِ جگر میری اہلیہ تے میر ی زوجہ نيں تے آپ(رضی اللہُ عنہ) تے میرے درمیان ناقابل یقین حد تک پختہ رشتہ اے ‘‘-
وَسِبْطَا أَحْمَدَ وَلَدَايَ مِنْهَا
فَأَيُّكُمُ لَهُ سَهْمٌ كَسَهْمِي
’’اور آپ(سید ہ خاتونِ جنت )سےسید نا احمد مجتبےٰ (ﷺ)کے دو دھوہندے میرے بیٹے نيں پس تسيں وچوں نوں ن میر اہمسر اے ‘‘-
سَبَقْتُكُمْ إِلَى الْإِسْلَامِ طُرًّا
صَغِيرًا مَا بَلَغْتُ أَوَانَ حُلْمِي[9]
’’ميں نے تسيں توں پہلے اسلام دی سعادت حاصل دی او ر جدوں کہ وچ حالے چھوٹاتھا حالے بالغ وی نئيں ہویا سی‘‘-
استوں علاوہ آپ(رضی اللہُ عنہ) ہر مید انہاں وچ آقاپاک (ﷺ)کے نال رہے،جنگ بدر،جنگ اُحد،جنگ خندق وغیرہ کئی معرکےآں وچ اپنی بے پناہ شجاعت دے جوہر دکھاتےرہے اورکفارِ عرب دے وڈے بے نامور بہادر تے سورما آپ(رضی اللہُ عنہ) دی مقدس تلوارِ ذُوالفقارکی مار توں واصلِ جہنّم ہوئے - ايسے طرح جدوں غزوہ تبو ک کاموقع آتاہے توحضو ر علیہ الصلوۃ والسلا م آپ(رضی اللہُ عنہ) نوں اپنا نائب مقر رفرماندے -پوری زندگی رفاقت دے بعد جدوں آقا پاک (ﷺ)نےظاہر ی انتقال فرمایا تاں آپ (ﷺ)کو غسل تے تجہیز تے تکفین دا شرف وی آپ(رضی اللہُ عنہ)کے حصّے وچ آیا-
سید ناحضرت علی(رضی اللہُ عنہ)تےقرآن
سودھوسیدنا حضرت علی (رضی اللہُ عنہ)قرآن مجید دے حافظ تے اس دی اک اک آیت دے معنیٰ تے شانِ نزول توں واقف سن -جیساکہ آپ(رضی اللہُ عنہ) خود ارشادفرماتےہیں’’اللہ پاک دی کتاب(قرآن مجید) دے متعلق مجھ سےپوچھوپس وچ اس دی ہر آیت دے متعلق جانتاہاں رات دے وقت نازل ہوئے ئی یا دن دے وقت،صحرا وچ یا پہاڑ پر-[10]حافظ ابن عساکر رحمہ اللہ حضرت ابن عباس(رضی اللہُ عنہ)کا قول نقل کردے ہوئے بیان کردے نيں جِنّی آیات اللہ پاک نے قرآن پاک وچ حضرت علی(رضی اللہُ عنہ) دے بارے نازل فرماواں اِنّی تے کسی اُمتی کےبارے وچ نازل نئيں فرمائیں-بطورِبرکت واستشہادچند آیات پیش کرنا چاہواں گا:
1. ’’فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ اَبْنَآءَنَا وَاَبْنَآءَکُمْ وَ نِسَآءَنَا وَ نِسَآءَکُمْ وَاَنْفُسَنَا وَاَنْفُسَکُمْ‘‘[11]
آپ (ﷺ)فرما دو کہ آجاؤ اسيں (مل کے) اپنے بیٹےآں نوں تے تواڈے بیٹےآں نوں تے اپنی عورتاں نوں تے تواڈی عورتاں نوں تے اپنے آپ نوں وی تے توانوں وی (اک جگہ پر) بلا لیندے نيں ‘‘ -
مفسرین کرام اورمحدثین دے نزدیک ایتھے ’’اَبْنَآءَنَا‘‘سے سیدناامام حسن تے امام حسین (رضی اللہُ عنہ) اور’’نِسَآءَنَا‘‘سے مرادسیدہ خاتونِ جنت بی بی حضرت فاطمۃالزہراء(رضی اللہُ عنہ)اورابنِ ابی حاتم (رضی اللہُ عنہ)اپنی مشہور زمانہ تفسیر’’تفسیر قرآن العظیم‘‘ماں رقم طراز نيں کہ’’ اَنْفُسَنَا‘‘سےمراد تاجدارِ انبیاء (ﷺ) تے حضرت علی المرتضیٰ (رضی اللہُ عنہ)ہیں-
2. ’’اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِیْنَکُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِیْ وَرَضِیْتُ لَکُمُ الْاِسْلَامَ دِیْنًا‘‘[12]
’’ اج ميں نے تواڈے لئی تواڈا دین مکمل کے دتا تے تسيں اُتے اپنی نعمت پوری کر دتی تے تواڈے لئی اسلام نوں (بطور) دین (یعنی مکمل نظام حیات دی حیثیت سے) پسند کر ليا ‘‘-
امام جلال الدین سیوطی(رضی اللہُ عنہ)اپنی تفسیر’’در منثور‘‘ وچ ايسے آیت دے تحت لکھدے نيں: ابن ِمردویہ، خطیب تے ابن ِعساکر نے حضرت ابوہریرہ(رضی اللہُ عنہ) توں روایت نقل کيتی اے کہ جدوں غدیرکا دن سی تاں نبی کریم(ﷺ) نے ارشادفرمایا:
’’مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‘‘[13] ’’جس دا مَیں مولا ہاں اس دا علی (رضی اللہُ عنہ) مولا اے ‘‘-
تو اللہ تعالیٰ نے اس (مذکورہ )آیت نوں نازل فرمایا-
جب سید عالم(ﷺ)حضرت علی (رضی اللہُ عنہ) نوں اس اعزاز توں نوازیا تاں حضرت عمرِ فاروق(رضی اللہُ عنہ) نے آپ(رضی اللہُ عنہ) نال ملاقات کيتی تے فرمایا:
’’ هَنِيْئًا لَكَ يَا اِبنَ أَبِيْ طَالِبْ أَصْبَحْتَ مَوْلَاي وَمَوْلَى كُلِّ مَؤْمِنٍ وَمَؤْمِنَةٍ‘‘[14]
’’ آپ(رضی اللہُ عنہ)کو مبارکباد اےابنِ ابی طالب !اج توں آپ میرے تے ہر مومن مرد تے مومن عورت دے مولا(آقا)ہاں ‘‘-
سورہ مریم وچ باری تعالیٰ دا فرمان اے :
3. ’’ اِنَّ الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا وَعَمِلُوا الصّٰلِحٰتِ سَیَجْعَلُ لَہُمُ الرَّحْمٰنُ وُدًّا‘‘[15]
’’ بے شک جو لوک ایمان لیائے تے نیک عمل کیتے تاں (خدائے) رحمن انہاں دے لئی (لوکاں کے) دلاں وچ محبت پیدا فرما دے گا ‘‘-
حضرت قاضی ثناء اللہ پانی پتی (رضی اللہُ عنہ)’’تفسیر مظہری‘‘ وچ مذکورہ آیت دے ضمن وچ امام طبرانی (رضی اللہُ عنہ)کے حوالے توں نقل فرماندے نيں کہ ایہ آیت حضرت علی ابن ابی طالب(رضی اللہُ عنہ) کےحق وچ نازل ہوئی :
’’یَجْعَلُ اللہُ تَعَالی ٰمُحَبَّتَہٗ فِیْ قُلُوْبِ الْمُؤْمِنِیْنَ وَسَائِرِالْخَلاَئِقِ غَیْرَ الْکَافِرِیْنَ ‘‘
’’ اے علی(رضی اللہُ عنہ)اللہ تعالیٰ آپ دی محبت سوائے کافراں دے تمام مؤمناں تے ساری مخلوق دے دلاں وچ ڈال دے گا‘‘-[16]
’’وَ قِفُوْہُمْ اِنَّہُمْ مَّسْئُوْلُوْنَ‘‘[17] ’’ تے انہاں نوں (صراط دے پاس) روکو، اُنہاں توں پوچھ گچھ ہوئے گی ‘‘-
امام دیلمی (رضی اللہُ عنہ)نے حضرت ابوسعیدخدری (رضی اللہُ عنہ)سے روایت نقل کيتی اے کہ لوکاں توں ’’ حضرت علی اوراہل بیت(رضی اللہُ عنہ)‘‘کی عظمت دے بارےماں سوال ہوئے گا کیونجے اللہ پاک نے ارشاد فرمایا:
4. ’’قُلْ لَّاَسْـَٔلُکُمْ عَلَیْہِ اَجْرًا اِلَّا الْمَوَدَّۃَ فِی الْقُرْبٰی ‘‘[18]
’’ فرما دیجیے: وچ اِس (تبلیغِ رسالت) اُتے تسيں توں کوئی اُجرت نئيں منگدا مگر (میری) قرابت (اور اﷲ دی قربت) نال محبت (چاہندا ہاں) ‘‘-
5. ’’وَّ تَعِیَہَا اُذُنٌ وَّاعِیَۃٌ‘‘[19] ’’اور محفوظ رکھنے والے کان اسنوں یاد رکھیں‘‘
ابن جریر،ابن ابی حاتم ،واحدی ،ابن مردویہ ل،ابن عساکر تے امام بخاری(رضی اللہُ عنہ)نے حضرت بریدہ(رضی اللہُ عنہ) توں روایت بیان کيتی اے کہ:
قَالَ رَسُولُ اللہِ (ﷺ)لِعَلِیٍّ: إِنَّ اللہَ أَمَرَنِيْ أَنْ أُدْنِيَكَ وَلَا أَقْصِيَكَ وَأَنْ أُعَلِّمَكَ وَأَنْ تَعِیَ وَحَقٌ لَكَ أَنْ تَعِیَ فَنَزَلَتْ هَذِهٖ الْآيَة‘‘[20]
’’ اللہ دے رسول (ﷺ)نے حضرت علی(رضی اللہُ عنہ) توں ارشادفرمایا!بے شک اللہ تعالیٰ نے مینوں حکم فرمایاہے کہ وچ تینوں نیڑے کراں اورتینوں علم سکھاواں تاکہ تاں اسنوں محفوظ رکھے پس اللہ پاک نے ایہ آیت نازل فرمائی‘‘-
اس لیےحضرت علی(رضی اللہُ عنہ)فرمایا کردے سن :
’’مَیں نے اللہ دے رسول (ﷺ)توںجوکچھ سنیا اسنوں یاد رکھیا‘‘[21]
ایہی اوہ فیض سی کہ آقا پاک (ﷺ) نےارشادفرمایا:
’’أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَعَلِيٌّ بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الْعِلْمَ فَلْيَأْتِهِ مِنْ بَابِهِ ‘‘[22]
’’میں علم دا شہر ہاں تے علی اس دا دروازہ اے پس جو کوئی علم دا ارادہ رکھدا اے تاں اسنوں چاہیے کہ اوہ اس دے دروازے توں آئے ‘‘-
6. ’’ اَفَمَنْ کَانَ مُؤْمِنًا کَمَنْ کَانَ فَاسِقًاط لَا یَسْتَوٗنَ ‘‘[23]
’’بھلا اوہ شخص جو صاحبِ ایمان ہوئے اس دی مثل ہوئے سکدا اے جو نافرمان ہو، (نئيں) ایہ (دونے) برابر نئيں ہوئے سکدے ‘‘-
ابن جریرطبری ،امام خازن تے دیگرمفسرین کےنزدیک (مومن)حضرت علی المرتضیٰ تے ولید بن عتبہ(فاسق)کے متعلق نازل ہوئی :
7. ’’فَسْـَٔلُوْ اَہْلَ الذِّکْرِ اِنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُوْنَ‘‘ [24] ’’ سو تسيں اہلِ ذکر توں پوچھ لیا کرو جے توانوں خود (کچھ) معلوم نہ ہوئے ‘‘
امام ابن جریرطبری نے فرمایا کہ جدوں ایہ آیت نازل ہوئی توحضرت علی المرتضیٰ(رضی اللہُ عنہ)نےارشادفرمایا ’’نحن اھل الذکر‘‘،اہلِ ذکر اسيں نيں-
8. ’’اَفَمَنْ کَانَ عَلٰی بَیِّنَۃٍ مِّنْ رَّبِّہٖ وَیَتْلُوْہُ شَاہِدٌ مِّنْہُ‘‘[25]
’’ اوہ شخص جو اپنے رب دی طرف توں روشن دلیل اُتے اے تے اﷲ دی جانب توں اک گواہ (قرآن) وی اس شخص دی تائید تے تقویت دے لئی آگیا اے ‘‘-
قاضی ثناءاللہ پانی پتی ؒ ’’تفسیر مظہری‘‘ وچ رقم طراز نيں کہ:
’’ مَنْ کَانَ عَلٰی بَیِّنَۃٍ مِّنْ رَّبِّہٖ ‘‘سے مراد حضور تاجدارِ دو عالم(ﷺ)کی ذات اے اورشاہد توں مراد حضرت علی المرتضیٰ (رضی اللہُ عنہ)ہیں-
قاضی ثناءاللہ پانی پتی ؒ ايسے آیت دے تحت ہور ارشادفرماتےہاں کہ:
بلاشبہ حضرت علی (رضی اللہُ عنہ)نے تمام کمالاتِ ولایت دے مرکزی نکتہ تے قطب نيں تمام اولیائے کرام،بلکہ صحابہ کرام(رضی اللہُ عنہ) وی مقام ولایت وچ آپ (ﷺ)کے تابع نيں-
9. یٰاَیُّہَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا اِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُوْلَ فَقَدِّمُوْا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوٰى کُمْ صَدَقَۃً ط ذٰلِکَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَ اَطْہَرُ ط فَاِنْ لَّمْ تَجِدُوْا فَاِنَّ اللہَ غَفُوْرٌ رَّحِیْمٌ [26]
’’ اے ایمان والو! جدوں تسيں رسول (ﷺ) توں کوئی راز دی گل تنہائی وچ عرض کرنا چاہوئے تاں اپنی رازدارانہ گل کہنے توں پہلے کچھ صدقہ تے خیرات کرلیا کرو، ایہ (عمل) تواڈے لئی بہتر تے پاکیزہ تر اے، فیر جے (خیرات دے لئی) کچھ نہ پاؤ تاں بے شک اللہ بہت بخشنے والا بہت رحم فرمانے والا اے ‘‘-
اس آیت مبارکہ دے تحت علامہ محمو د نسفی ؒ لکھدے نيں کہ :
’’حضرت علی المرتضیٰ(رضی اللہُ عنہ) نے ارشاد فرمایا کہ کتاب اللہ وچ ایہ اک ایسی آیت مبارکہ اے جس اُتے میرے توں پہلے کسی نے عمل نئيں کيتااور نہ میرے بعد کسی نے عمل کيتا-آپ (رضی اللہُ عنہ)فرماندے نيں میرے پاس اک دینارتھا جسنوں مَاں نے فروخت کرکے دس درہم خرید لئی ،فیر مَاں جدوں آپ( ﷺ)سے سرگوشی کرنا چاہندا تاں پہلے اک درہم صدقہ کردا تے مَاں نے رسول اللہ (ﷺ)سے دس مسائل دریافت کیتے،جن دے آپ (ﷺ)نے مینوں جوابات مرحمت فرمائے :
1) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!’’وفاکیا اے ؟آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا ’’لاالہ الااللہ ‘‘کی گواہی دینا‘‘-
2) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!’’فساد کيتاہے ؟ آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا ’’اللہ تعالیٰ دے نال کفروشرک کرنا‘‘-
3) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!’’حق کیہ اے ؟ آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا ’’اسلام ،قرآن تے ولایت جدوں اس دی انتہاءتم اُتے ہو‘‘-
4) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!’’حیلہ کيتا اے ؟ آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا ’’ترکِ حیلہ ‘‘-
5) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!’’مجھ اُتے کيتا لازم اے ؟ آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا ’’اللہ تے اس دے رسول (ﷺ)کی اطاعت ‘‘-
6) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!’’ماں اللہ توں دعاکِداں مانگاں؟آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا ’’صدق اوریقین دے نال ‘‘-
7) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!’’ماں اللہ تعالیٰ سےکیامانگاں ؟ آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا ’’عافیت ‘‘
8) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!’’اپنی نجات دے لئی کيتا کراں؟ آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا’’حلال کھاؤ تے سچ بولو‘‘-
9) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!سرور کيتا اے ؟ آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا ’’جنت ‘‘-
10) مَیں نے عرض کيتی یارسول اللہ (ﷺ)!’’راحت کيتا اے ؟ آپ (ﷺ)نے ارشاد فرمایا ’’اللہ تعالیٰ دا دیدار‘‘-
آپ(رضی اللہُ عنہ)فرماندے نيں جدوں ميں نے اپنی معروضات مکمل کيتياں تاں اس آیت پاک (کے وجوب )کا حکم منسوخ ہوگیا-
10. ’’ءَ اَشْفَقْتُمْ اَنْ تُقَدِّمُوْا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوٰکُمْ صَدَقٰتٍ ط فَاِذْ لَمْ تَفْعَلُوْا وَتَابَ اﷲُ عَلَیْکُمْ فَاَقِیْمُوا الصَّلٰوۃَ وَاٰتُوا الزَّکٰوۃَ وَاَطِیْعُوا اﷲَ وَرَسُوْلَہٗ ط وَاﷲُ خَبِیْرٌم بِمَا تَعْمَلُوْنَ‘‘[27]
’’کیا (بارگاہِ رسالت (ﷺ) وچ ) تنہائی تے رازداری دے نال گل کرنے توں پہلے صدقات تے خیرات دینے توں تسيں گھبراگئے؟ فیر جدوں تسيں نے (ایسا) نہ کيتا تے اللہ نے تسيں توں باز پرس اٹھالی (یعنی ایہ پابندی اٹھادی) تاں (اب) نماز قائم رکھو تے زکوٰۃ ادا کردے رہو تے اللہ تے اُس دے رسول (ﷺ) دی اطاعت بجالاندے رہو تے اللہ تواڈے سب کماں توں خوب آگاہ اے ‘‘-
امام جلا ل الدین سیوطی ؒ نے اک روایت نقل کيتی اے کہ حضرت علی المرتضیٰ(رضی اللہُ عنہ) فرماندے نيں کہ:
’’ جدوں ’’سورۃ مجادلہ دی آیت نمبر:12‘‘ نازل ہوئی تاں ’’ حضور پاک(ﷺ)نےمینوں ارشاد فرمایاتواک دینار دے بارے وچ کیہ رائے رکھدا اے ؟مَاں نے عرض کيتی ’’وہ ا س دی طاقت نئيں رکھن گے‘‘فیر آپ (ﷺ) نے ارشاد فرمایا ’’نصف دینار دے بارے وچ کيتارائے اے ؟ مَاں نے عرض کيتی ’’وہ ا س دی وی طاقت نئيں رکھن گے ‘‘ فیر آپ( ﷺ) نے ارشاد فرمایا ’’فیر توکتناکہندا اے ؟تو مَاں نے عرض کی’’ اک جو‘‘تو آپ(ﷺ) نے ارشاد فرمایا ’’بے شک تاں بہت بے رغبتی کرنے والاہے‘‘ آپ (رضی اللہُ عنہ)فرماندے نيں فیر ’’سورۃ مجادلہ دی آیت نمبر:13‘‘ نازل ہوئی-جس پرحضرت علی المرتضیٰ(رضی اللہُ عنہ)فرمایاکردے سن کہ ’’میرے سبب اللہ پاک نے اس امت دی تخفیف فرمادی‘‘
11. فَاِنَّ اللہَ ہُوَ مَوْلٰـہُ وَجِبْرِیْلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِیْنَج وَالْمَلٰٓئِکَۃُ بَعْدَ ذٰلِکَ ظَہِیْرٌ‘‘[28]
’’سو بے شک اللہ ہی اُنہاں دا دوست تے مددگار اے تے جبریل تے صالح مومنین وی تے اس دے بعد (سارے) فرشتے وی (اُنہاں کے) مددگار نيں‘‘-
حضرت امام ابن مردویہ ؒ تے ابنِ عساکر (رضی اللہُ عنہ)نے حضرت ابن ِعباس (رضی اللہُ عنہ)سے روایت کيتاہے آپ(رضی اللہُ عنہ)فرماندے نيں کہ:
’’ مَیں نے رسول اللہ( ﷺ)کو ایہ فرماندے ہوئے سنیا کہ ’’صالح المؤمنین علی ابن طالب نيں‘‘[29]
مذکورہ بالا آیات دے علاوہ ہور کئی آیات وی آپ(رضی اللہُ عنہ) دی بلندشان اُتے دلالت کردی نيں-آیاتِ مبارکہ دے علاوہ محدثین کرام (رضی اللہُ عنہ) نے آپ(رضی اللہُ عنہ) دی شانِ اقدس،مناقب تے فضائل وچ کتبِ احادیث وچ باقاعدہ ابواب باندھے نيں،جدوں کہ متعدّد محدثین کرام نے آپ دے مناقب تے فضائل تے آپ(رضی اللہُ عنہ) دی ارفع تے اعلیٰ شان پہ وکھ وکھ کُتب ترتیب دتی نيں-آپ (رضی اللہُ عنہ)سے روایت کرنے والےآں وچ آپ(رضی اللہُ عنہ)کے صاحبزادے،سیدنا امام حسن تے حسین (رضی اللہُ عنہ)،حضرت عبداللہ بن مسعود (رضی اللہُ عنہ)،حضرت عبداللہ بن عمر(رضی اللہُ عنہ)،حضرت عبداللہ بن عباس(رضی اللہُ عنہ)،حضرت عبداللہ بن جعفر(رضی اللہُ عنہ)،حضرت ابوموسیٰ اشعری(رضی اللہُ عنہ)،حضرت ابوسعید خذری (رضی اللہُ عنہ)،حضرت زید بن ارقم(رضی اللہُ عنہ)،حضرت جابر بن عبداللہ(رضی اللہُ عنہ)،حضرت جریر بن عبداللہ(رضی اللہُ عنہ)،حضرت ابوہریرہ(رضی اللہُ عنہ)اور دیگرصحابہ کرام (رضی اللہُ عنہ) تے تابعین (رضی اللہُ عنہ)ورگی اولولعزم ہستیاں نيں[30]-حضرت علی المرتضےٰ(رضی اللہُ عنہ) دے متعلق امام بخاری تے امام مسلم (رضی اللہُ عنہ)نے صحیحین وچ جو احادیث مبارکہ بیان کيتیاں نيں،اُنہاں وچوں ست (۷)احادیث مبارکہ بطور حصولِ تبرک پیش کرنے دی سعادت حاصل کراں گا:
1) غزوہ تبوک دے موقع اُتے جدوں حضرت علی المرتضیٰ (رضی اللہُ عنہ)کو آقا پا ک(ﷺ)نے اپنے آستانہ پاک دی نگرانی دے لئی ٹھہرنے دا حکم مبارک دتا توآپ(ﷺ)نے ارشادفرمایا:
’’أَمَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى؟ إِلَّا أَنَّهُ لَا نُبُوَّةَ بَعْدِي ‘‘[31]
’’کیہ تسيں اس گل توں خوش نئيں کہ تسيں میرےلئی اس طرح بنو جس طرح ھارون (علیہ السلام)موسیٰ (علیہ السلام )کےنائب سن مگر میر ے بعد نبوت نئيں ‘‘-
2) آقا پاک (ﷺ)نے حضرت علی المرتضیٰ (رضی اللہُ عنہ)کو مخاطب کر کےارشادفرمایا:
’’ أَنْتَ مِنِّي وَأَنَا مِنْكَ‘‘ [32] ’’ تسيں میرے توں ہوئے اورماں تیرے توں ہاں ‘‘-
3) حضرت عمر فاروق (رضی اللہُ عنہ) فرمایاکردے سن کہ:
’’تُوُفِّيَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) وَهُوَ عَنْهُ رَاضٍ‘‘[33] ’’آقا پاک (ﷺ)اس دنیاسنوں پردہ فرماگئے تے آپ (ﷺ)حضرت علی(رضی اللہُ عنہ) توں راضی سن ‘‘-
4) غزوہ خیبر دے موقع اُتے آقاپاک (ﷺ)نے ارشادفرمایا :
’’ لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ، أَوْ لَيَأْخُذَنَّ الرَّايَةَ، غَدًا رَجُلًا يُحِبُّهُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ،يَفْتَحُ اللَّهُ عَلَيْهِ‘‘[34]
’’کل وچ ضرور جھنڈا اس شخص نوں داں گا جس سےاللہ تے اس کارسول(ﷺ)محبت کردے ہون گے(اور ) جس دے ہتھ اُتے اللہ پاک فتح عطا فرمائے گا‘‘-
5) سیّدۃ النساء سید ہ فاطمۃ الزہراء(رضی اللہُ عنہ)نے اک دفعہ خادم دی عرض کيتی تاں آقا پاک (ﷺ)تشریف لیائے تے سیدہ خاتونِ جنت(رضی اللہُ عنہما)اور حضرت علی المرتضیٰ (رضی اللہُ عنہ)کے درمیان تشریف فرماہوئے اورارشادفرمایا :
’’إِذَا أَخَذْتُمَا مَضَاجِعَكُمَافَکَبِّرَااللہَ أَرْبَعًا وَثَلاَثِينَ، وَاَحْمَدَا ثَلاَثًا وَثَلاَثِينَ، وَسَبَّحَا ثَلاَثًا وَثَلاَثِينَ فَاِنَّ ذَلِکَ خَیْرَ لَّکُمَا مِمَّا سَاَلْتُمَا‘‘[35]
’’جب تسيں دونے اپنےاپنے بستر اُتے جانے لگو تاں چونتیش مرتبہ ’’اللہ اکبر ‘‘،تینتیس مرتبہ ’’الحمدللہ‘‘ تے تینتیس مرتبہ ’’سبحا ن اللہ‘‘ پڑھیا کرو ایہ تواڈے لئی اس چیز توں بہتر اے جس دا تسيں دونے نے سوال کيتا‘‘-
6) اک دفعہ اک آدمی نے حضرت عثمان غنی (رضی اللہُ عنہ)سےحضرت علی(رضی اللہُ عنہ) دے بارے وچ پُچھیا تاں آپ(رضی اللہُ عنہ) نے فرمایا کہ حضرت علی (رضی اللہُ عنہ) دا گھرانہ نبی پاک(ﷺ) دے خاندانہاں وچوں اک بہترین گھرانہ اے -
7) ’’عَنْ زِرٍّ، قَالَ: قَالَ عَلِيٌّ: وَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ، وَبَرَأَ النَّسَمَةَ، إِنَّهُ لَعَهْدُ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ (ﷺ) إِلَيَّ: «أَنْ لَا يُحِبَّنِي إِلَّا مُؤْمِنٌ، وَلَا يُبْغِضَنِي إِلَّا مُنَافِقٌ‘‘[36]
’’حضرت زر(رضی اللہُ عنہ)سےروایت اے کہ حضرت علی المرتضی(رضی اللہُ عنہ)نےفرمایاکہ قسم اے اس ذات دی جس نے دانہ نوں پھاڑکر درخت نکالااور جان نوں پید اکیا کہ نبی مکرم (ﷺ)نے میرے توں ارشادفرمایاکہ’’مجھ سےاوہی محبت کرے گاجو مومن ہوئے گا اورمیرے توں اوہی بغض رکھے گا جو منافق ہوگا‘‘-
حضرت علی المرتضیٰ تے دورِفتنہ خوارج
سودھو8) آپ (رضی اللہُ عنہ)کو ایداں دے بدبخت گروہ دی مخالفت دا سامنا کرناپڑاجو بظاہر مسلمان سن لیکن درحقیقت انہاں دا اسلام توں دورکاواسطہ وی نہ سی اورحضرت عبد اللہ ابن عمر ()ان دے متعلق فرمایاکردے سن :
’’كَانَ ابْنُ عُمَرَ، يَرَاهُمْ شِرَارَ خَلْقِ اللَّهِ، وَقَالَ: «إِنَّهُمُ انْطَلَقُوا إِلَى آيَاتٍ نَزَلَتْ فِي الكُفَّارِ، فَجَعَلُوهَا عَلَى المُؤْمِنِينَ‘‘[37]
’’سیدنا ابن عمران لوکاں نوں مخلوق ِالہی وچ شریر ترین سمجھدے سن تے فرماندے سن اوہ ایسی آیات دی تلاش وچ رہندے نيں جو کفارکی مذمت وچ نازل ہوئیاں پس اوہ انھاں مؤمنین اُتے چسپاں کردے ‘‘-
تعلیمات مبارکہ
سودھوخلیفہ چہارم سیدنا حضرت علی المرتضیٰ (رضی اللہُ عنہ)کے فضائل تے مناقب تے کردار تے کارنامےآں توں اسلام دی تریخ دے اوراق روشن نيں جس توں قیامت تک آنے والے لوک ہدایت تے راہنمائی حاصل کرتےرہیاں گے- اوداں توپروردہ آغوش ِنبی(ﷺ)،سیدنا علی(رضی اللہُ عنہ)کی پوری زند گی انسانیت دے لئی مشعل راہ اے اللہ پاک توں اس التجا دے نال آپ (رضی اللہُ عنہ) دے چند اقوال مبارکہ پیش کیتے جارہے نيں کہ اللہ پاک اسيں سب نوں آپ دے نقشِ قدم پرچل کرزندگی گزارنے دی توفیق عطا فرمائے-آپ(رضی اللہُ عنہ) فرماندے نيں:
v اللہ دے ذکر وچ مشغول ہوئے جاؤ بلا شبہ ایہ سب توں چنگا ذکر اے -
v اپنے نبی (ﷺ)کی ہدایت دی پیروی کرو بلاشبہ اوہ افضل ہدایت اے کتاب اللہ نوں سیکھو بلاشبہ اوہ افضل اے تے دین نوں سمجھو بلاشبہ اوہ دلاں دی بہار اے -
v اپنے آپ نوں رخصت نہ دو غافل ہوئے جاؤگے -
v وچ تواڈے متعلق دو گلاں توں زیادہ خائف ہاں طول امل تے خواہشات دی پیروی توں –طولِ امل(لمبی اُمیداں) آخرت نوں بھلا دیندی اے تے خواہشات دی پیروی حق توں دور کردیندی اے -
v دنیا دے بیٹے نہ بنو بلاشبہ اج عمل اے تے حساب نئيں تے کل حساب اے تے عمل نہیں-[38]
انتقال مبارک:
’’آقا پاک(ﷺ) نے آپ(رضی اللہُ عنہ)کی شہادت ِمبارکہ دی خبر پہلےہی ارشاد فرماددی سی تے حضرت علی (رضی اللہُ عنہ)کو مخاطب کرکے ارشاد فرمایا سی ’’تجھ کواس (امت)کابدبخت ترین شخص شہید کريں گا ‘‘
۱۷ رمضان ۴۰ھ نوں عبدالرحمن بن ملجم مرادی خارجی مردود نے نماز فجر نوں جاندے ہوئے آپ(رضی اللہُ عنہ)کی مقدس پیشانی اورنورانی چہرے اُتے ایسی تلوار ماری جس توں آپ شدیدطور اُتے زخمی ہوگئے اوردودن زخمی رہنے دے بعد جام شہادت توں سیراب ہوگئے-[39]بعض کتاباں وچ لکھیا اے کہ ۱۹ رمضان جمعہ دی رات وچ آپ (رضی اللہُ عنہ)زخمی ہوئے تے ۲۱رمضان شب یکشنبہ آپ دی شہادت ہوئی -واللہ تعالیٰ اعلم
’’ آپ (رضی اللہُ عنہ)کی تجہیز تے تکفین دے فرائض سیدنا حضرت امام حسن تے سید الشہداء حضرت امام حسین (رضی اللہُ عنہ) نے انجام دتے جدوں کہ نمازِ جنازہ آپ (رضی اللہُ عنہ)کے وڈے فرزند ارجمند حافظِ جمعیّتِ خیر الامم سیّدنا حضرت امام حسن (رضی اللہُ عنہ) نےادا فرمائی-[40] آپ (رضی اللہُ عنہ)کا مزارِ اُتے انوار کوفہ دے نیڑے نجف دے مقام اُتے اے جو اج وی مرجع خلائق اے -
حضرت علی (رضی اللہُ عنہ) نال محبت اہلِ ایمان پہ توں قیامت لازم اے ، جدوں کہ آپ توں عداوت رکھنے والے دی رسول پاک(ﷺ) نے مذمت فرمائی - مثلاً امام احمد ابن حنبل ؒ نے مسنداحمد وچ تے امام بیہقی ؒ نے سنن الکبریٰ وچ آقا علیہ الصلوٰۃ والسلام دی حضرت علی المرتضیٰ ؒ دے متعلق ایہ دعا روایت کيتی اے :
’’اللّٰهم! عادِ من عاداه تے والِ من والاه‘‘[41]
’’اے اللہ ! تاں اُس توں عداوت رکھ جو اِس (علی (رضی اللہُ عنہ) توں عداوت رکھے تے اُسنوں دوست رکھ جواِسنوں (یعنی علی(رضی اللہُ عنہ) کو) دوست رکھے‘‘-
خدمات
سودھوجہاد سمیت اسلام تے پیغمبر اسلام لئی کسے کم دے کرن وچ آپ نوں انکار نہیں سی ۔ایہ کم مختلف طرح دے سن رسول اکرم ولوں عہد نامےآں دا لکھنا، خطوط تحریر کرنا آپ دے ذمہ سی تے لکھے ہوئے اجزائے قرآن دے امانتدار وی آپ سن- اس دے علاوہ یمن دی جانب تبلیغ اسلام لئی پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نوں روانہ کیتا جس وچ آپ دی کامیاب تبلیغ دا اثر ایہ سی کہ سارا یمن مسلمان ہو گیا۔
جدوں سورہ برائت نازل ہوئی تے اس دی تبلیغ لئی بحکم خدا آپ ہی مقرر ہوئے تے آپ نے جا کے مشرکاں نوں سورت برائت دیاں آیتاں سنائیاں- اس دے علاوہ رسالت مآب دی ہر خدمت انجام دین اتے تیار رہدے سن - ایتھے تک کہ ایہ وی دیکھیا گیا کہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دیاں جوتیاں اپنے ہتھ نال گنڈھ رہے نیں علی بن ابی طالب اسنوں اپنے لئی باعثِ فخر سمجھدے سن ۔
اعزاز
سودھوعلی بن ابی طالب دیاں امتیازی صفات تے خدمات دی بنا اتے رسول کریم انہاں دی بہت عزت کردے سن تے اپنے قول تے فعل توں انہاں دیاں خوبیاں نوں ظاہر کردے رہندے سن ۔ جنے مناقب علی بن ابی طالب دے بارے وچ احادیث نبوی وچ موجود نیں، کسے ہور صحابی رسول دے بارے وچ نہیں ملدے۔ مثلا آنحضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ایہ الفاظ »علی میرے توں نیں تے میں علی توں آں«کدی ایہ کہیا کہ »میں علم دا شہر واں تے علی اس دا دروازہ اے۔,, کدی ایہ کہیا »تواڈے سارےآں وچوں بہترین فیصلہ کرن والا علی اے۔ کدی ایہ کہیا»علی نوں میرے نال اوہ نسبت اے جو ہارون نوں موسیٰ نال سی۔ کدی ایہ کہیا»علی میرے نالا وہ تعلق رکھدے نیں جو روح نوں جسم نال یا سر نوں بدن نال ہُندا اے۔
کدی ایہ کہ» اوہ خدا تے رسول دے سبتوں زیادہ محبوب نیں،, ایتھوں تک کہ مباہلہ دے واقعہ وچ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نوں نفسِ رسول دا خطاب ملیا۔ عملی اعزاز ایہ سی کہ مسجد وچوں سب دے دروازے بند ہوئے تے علی کرم اللہ وجہہ دا دروازہ کھلا رکھیا گیا۔ جدوں مہاجران تے انصار وچکار بھائی چارہ کیتا گیا تے حضرت علی رضی اللہ عنہ نوں پیغمبر نے اپنا دنیا تے اخرت وچ بھائی قرار دتا تے سب توں آخر وچ غدیر خم دے میدان وچ ہزاراں مسلماناں دے مجمع وچ حضرت علی دا ہتھ اپنے ہتد نال بلند کر کے ایہ اعلان فرمایا کہ جس دا میں مولا (مددگار، سرپرست) واں اس دا علی وی مولا اے ۔
بعدِ رسول
سودھوجس نے زندگی بھر پیغمبر دا نال دتا اوہ بعد رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آپ دے جسد اطہر مبارک نوں کس طرح چھوڑتا, چنانچہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تجہیز وتکفین تے غسل وکفن دا تمام کم علی بن ابی طالب ہی دے ہتھوں ہويا اورقبر وچ آپ ہی نے رسول نوں اتارا۔ اس دے علاوہ بطور خود خاموشی دے نال اسلام دی روحانی تے علمی خدمت وچ مصروف راے قرآن نوں ترتیب ُ نزول دے مطابق ناسخ و منسوخ تے محکم تے متشابہ دی تشریح دے نال مرتب کیتا۔ مسلماناں دے علمی طبقے وچ تصنیف وتالیف کاتے علمی تحقیق کاذوق پیدا کیاتے خود وی تفسیر تے کلام تے فقہ واحکم دے بارے وچ اک مفید علمی ذخیرہ فراہم کیتا۔ بوہت سارے ایسے شاگرد تیار کیندے جو مسلماناں دی آئندہ علمی زندگی دے لئی معمار دا کم انجام دے سکیاں، بولی عربی دی حفاظت دے لئی علم نحوکی داغ بیل پائی تے فن صرف تے معانی بیان دے اصول نوں وی بیان کیتا اس طرح ایہ سبق دتا کہ جے ہوائے زمانہ مخالف وی ہويا تے اقتدار نہ وی تسلیم کیتا جائے تو انسان نوں گوشہ نشینی تے کسمپرسی وچ وی اپنے فرائض نوں فراموش نہ کرنا چاہیے۔ ذاندی اعزاز تے منصب دی خاطر مفاد ملّی نوں نقصان نہ پہنچایا جائے تے جتھے تک ممکن ہوئے انسان اپنی ملّت، قوم تے مذہب دی خدمت ہر حال وچ کردے رہے
خلافت
سودھوابوبکر تے عمر دی خلافت
سودھواے ویلہ اوناں نے چپ کر کے گزاریا۔ اوناں کولوں مشورے وی کیتے جاندے سن۔ اسلامی عرب راج عرب دے آلے دوالے دیاں دیساں چ پھیل ریا سی۔ عرب فوجاں اک ہنیری وانگوں حالد بن ولید تے ہور عرباں دی سرداری چ ود ریاں سن پر علی نے ایسی کسے وی لڑائی چ ناں لڑیا تے ناں ای اپنے پتراں نوں لڑن پیجیا۔
عثمان دی خلافت
سودھوعثمان دی خلافت دے انت دے وریاں چ علی دے متریۓ پتر محمد بن ابی بکر نے مصر توں تے اودے پرانے یار مالک بن اشتر نے بصرہ توں کئی لوکاں نوں کٹھا کرکے مدینہ تے ہلہ بول دتا خلیفہ عثمان نوں قتل کردتا تے علی نوں خلیفہ بنادتا۔پر خلافت تے اینج مل مارنا عرب مسلماناں نوں پسند ناں آیا۔۔
علی خلیفہ
سودھو
تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: خلافت راشدہپچیس برس تک رسول دے بعد علی بن ابی طالب نے خانہ نشینی وچ بسر دی 35ھ وچ مسلماناں نے خلافت ُ اسلامی کامنصب علی بن ابی طالب دے سامنے پیش کیتا۔ آپ نے پہلے انکار کیتا، لیکن جدوں مسلماناں کااصرار بہت ودھ گیا تو آپ نے اس شرط توں منظو رکیتا کہ وچ بالکل قران تے سنت پیغمبر دے مطابق حکومت کراں گا تے کسی رورعایت توں کم نہ لاں گا۔ مسلماناں نے اس شرط نوں منظور کیتا تے آپ نے خلافت دی ذمہ داری قبول کی- مگر زمانہ آپ دی خالص مذہبی سلطنت نوں برداشت نہ کرسکا، آپ دے خلاف بنی امیہ تے بوہت سارے اوہ لوگ کھڑے ہوگئے جنھاں آپ دی مذہبی حکومت وچ اپنے اقتدار دے زائل ہونے دا خطرہ سی، آپ نے انہاں سب توں مقابلہ کرنااپنا فرض سمجھیا تے جمل ، صفین تے نہروان دی خون ریز لڑائیاں ہوئیاں۔ جنہاں وچ حضرت علی بن ابی طالب نے اسی شجاعت تے بہادری توں جنگ دی جو بدر واحد و خندق وخیبر وچ کسی وقت دیکھی جاچکی سی تے زمانہ نوں یاد تھی۔ان لڑائی جھگڑاں دی وجہ توں آپ نوں موقع نہ مل سکا کہ آپ جداں دل چاہندا سی اس طرح اصلاح فرمائاں۔ پھر وی آپ نے اس مختصر مدّت وچ اسلام دی سادہ زندگی، مساوات تے نیک کمائی دے لئی محنت ومزدوری دی تعلیم دے نقش تازہ کردئے آپ شہنشاہ ُ اسلام ہونے دے باوجود کجھوراں دی دکان اُتے بیٹھنا تے اپنے ہتھ توں کھجوراں بیچنا بُرا نئيں سمجھدے سن، پیوند لگے ہوئے کپڑے پہنتے سن، غریباں دے نال زمین اُتے بیٹھ کر کھاناکھالیندے سن ۔ جو روپیہ بیت المال وچ آندا سی اسنوں تمام مستحقین اُتے برابر توں تقسیم کردے سن، ایتھے تک کہ آپ دے سگے بھائی عقیل نے ایہ چاہیا کہ کچھ انہاں نوں دوسرے مسلماناں توں زیادہ مل جائے مگر آپ نے انکار کردتا تے کہیا کہ جے میرا ذاندی مال ہوندا تو خیر ایہ وی ہوسکدا سی مگر ایہ تمام مسلماناں دا مال اے مینوں حق نئيں اے کہ وچ اس وچوں کسی اپنے عزیز نوں دوسراں توں زیادہ داں، انتہا اے کہ جے کدی بیت المال وچ شب دے وقت حساب وکتاب وچ مصروف ہوئے تے کوئی ملاقات دے لئی اکر غیر متعلق باتاں کرنے لگیا تو آپ نے چراغ بھجادتا کہ بیت المال دے چراغ نوں میرے ذاندی کم وچ صرف نہ ہونا چاہیے۔ آپ دی کوشش ایہ رہندی سی کہ جو کچھ بیت المال وچ آئے اوہ جلد حق داراں تک پہنچ جائے۔ آپ اسلامی خزانے وچ مال کاجمع رکھنا پسند نئيں فرماندے سن ۔
علی 5 ورے تک خلیفہ رۓ اے تے اوناں نے اپناں راجگڑھ مدینہ تاں کوفہ کر لیا۔
تالیفات تے احادیث
سودھو1۔ کتاب جامعہ کہ بنا بر روایت ابوبصیر،علی بن ابی طالب نے اس وچ اسلامی احکم رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بولی مبارک توں لکھے تے اس وچ متعدد موضوعات دے حلال تے حرام دے مسائل جمع فرمائے۔ ایہ اک ضخیم کتاب سی اسنوں کتاب علی وی کہیا جاندا اے
2۔ صحیفہ امام علی کہ جس وچ جامعہ مذکورہ دے علاوہ خاص احکم رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم جو توں سنے سن لکھے گئے نيں۔
3۔ الملاحم یا صحیفةالدولة اک تے کتاب اے جوعلی بن ابی طالب نے بولی مبارک رسول اکرم توں سن کر انہاں دے لکھوانے اُتے تحریر فرمایا جو آنحضرت دی وفات دے بعد دے واقعات دی پیشگوئی ہور انہاں دی وصیتاں تے نصیحتاں اُتے مشتمل اے
4۔ مصحف امام علی،علی بن ابی طالب نے قرآن مجید نوں شأن نزول دی ترتیب توں آیات دی جمع آوری فرمائی و علماء اہل سنت وی اعتراف کردے نيں کہ ایہ بہت قابل قدر کم اے
5۔ کتاب جفر واشعار دا دیوان شعر وی حضرت علی توں منسوب اے
6۔ آثار امام علی علیه السلام وچوں اک بہت وڈا ذخیرہ انہاں دی بارگاہ ربوبیت وچ کيتی گئی دعائاں نيں جو معارف الہی دا بہت قیمتی خزانہ اے
7۔اہم ترین تے مشہور دعائاں جداں: دعای کمیل، دعای توسّل، دعای ابوحمزه ثمالی، صباح، جوشن وغیرہ
8۔ انہاں دے خطباں دا اک وسیع سلسلہ سی جو اسلامی، ادبی، علمی، تاریخی، اخلاقی، سیاسی، الہی مضامین اُتے مشتمل اے ایسا کلام کسی ہور بشر توں نئيں سنیا گیا۔ انہاں وچوں کچھ خطبے نہج البلاغۃ نامی کتاب وچ چوتھی صدی دے اک عظیم شیعہ عالم دین سید رضی (395ھ وفات 406ھ) وچ جمع کیندے نيں۔
9۔ انہاں دے نجی یا سرکاری خطوط جو تاریخی، ادبی تے اسلامی معارف تے اقدار دے لحاظ توں بے نظیر تے نمونہ عمل نيں۔ کچھ خطوط نہج البلاغۃ وچ نقل ہوئے نيں۔
10۔ انہاں دے حکیمانہ جملے تے کلمات قصار جو سمندر نوں کوزے وچ سموئے ہوئے نيں۔ انہاں ہزاراں جملاں وچوں چند سو نہج البلاغۃ وچ موجود نيں۔
نہج البلاغۃ دی بہت سی شرحاں سنی تے شیعہ علماء نے لکھی نيں جنہاں وچاں مشہور ایہ نيں۔ شرح محمد عبده، شرح ابن ابی الحدید، شرح قطب راوندی، شرح محمدتقی جعفری، شرح محمد دشتی وغیره۔
احادیث
سودھوبے شمار نبوی احادیث علی بن ابی طالب نے نقل فرمائی نيں چونکہ آپ سب توں زیادہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے قریب تے نال ہوندے سن تو سب توں زیادہ انہاں دے فرامین سندے سن ۔ علامہ ابن حزم اندلسی نے اپنی کتاب أسماء الصحابه و ما لكل واحد منهم من العدد وچ آپ دی مرویات دی تعداد پنج سو سینتیس لکھی ہےاہل سنّت دے علماء دے بقول انہاں احادیث دی تعداد مختلف اے لیکن مختلف وجوہات دی بنیاد اُتے صرف پنجاہ حدیثاں ہی اہل سنت دی کتب حدیث وچ نظر آندی نيں۔ حال ہی وچ ڈاکٹر طاہرالقادری نے دعویٰ کیتا اے کہ انہاں دی تحقیق دے مطابق حضرت علی دی مرویات دی تعداد بارہ ہزار ہے
1۔ مسند الامام علی دو جلداں وچ جو احادیث اج کل جمع کيتی گئی نيں اوہ 1450 احادیث نيں۔
امام علی علیهالسلام نے بوہت سارے راویاں دی تربیت فرمائی تے اسلامی معاشرے دی بہبود دے لئے انہاں شاگرد ہمیشہ احادیث بیان کردے رہے جنہاں وچاں اہم ترین حسن بن علی، حسین بن علی، محمد بن حنفیہ، عمرو بن علی، فاطمہ بنت علی، جعفر بن ہبیرہ مخزومی، عبدالله بن عباس، جابر بن عبدالله انصاری، ابورافع، و اسامہ بن زید دے نام نيں۔ کتب رجال، میںعلی بن ابی طالب دے شاگرد راویاں وچ اصحاب وچوں 66 راوی تے تابعین وچوں 180 دا تذکرہ ملدا اے
ان دے شاگرداں نے جو آپ دی بولی توں جاری کلمات نوں لکھیا اے انہاں وچوں چند کتب ایہ نيں۔
1۔ القضایا و الاحکم، تألیف بریربن خضیر همدانی شرقی (شهید عاشورہ)؛
2۔ السنن و الاحکم والقضایا، تألیف ابورافع ابراہیم بن مالک انصاری (م 40)؛
3۔ قضایا امیرالمؤمنین، تألیف عبدالله بن ابی رافع؛ (امام علی دے فیصلے)
4۔ کتاب فقه، تألیف علی بن ابی رافع؛
5۔ جانوراں دے بارےکتاب، تألیف ربیعه بن سمیع؛
6۔ کتاب میثم بن یحیی تمّار کوفی (م 60)؛
7۔ کتاب الدیات، تألیف ظریف بن ناصح وغیرہ
شہادت
سودھو
علی بن ابی طالب نوں 19 رمضان40ھ ( 660ء ) نوں صبح دے وقت مسجد وچ عین حالتِ نماز وچ اک زہر وچ بجھی ہوئی تلوار توں زخمی کیتا گیا۔ جدوں آپ دے قاتل نوں گرفتار کرکے آپ دے سامنے لیائے تے آپ نے دیکھیا کہ اس دا چہرہ زرد اے تے اکھاں توں آنسو جاری نيں تو آپ نوں اس اُتے وی رحم آ گیا تے اپنے دونے فرزنداں حضرت حسن علیہ السلام تے حضرت حسین علیہ السلام نوں ہدایت فرمائی کہ ایہ تواڈا قیدی اے اس دے نال کوئی سختی نہ کرنا جو کچھ خود کھانا اوہ اسنوں کھلانا۔ جے وچ اچھا ہوئے گیا تو مینوں اختیار اے وچ چاہاں گا تو سزا داں گا تے چاہاں گا تو معاف کرداں گا تے جے وچ دنیا وچ نہ رہیا تے تساں نے اس توں انتقام لینا چاہیا تو اسنوں اک ہی ضرب لگانا، کیونکہ اس نے مینوں اک ہی ضرب لگائی اے تے ہر گز اس دے ہتھ پاآں وغیرہ قطع نہ کیتے جان، اس لئی کہ ایہ تعلیم اسلام دے خلاف ہے، دو روز تک علی بن ابی طالب بستر بیماری اُتے انتہائی کرب تے تکلیف دے نال رہے آخر کار زہر دا اثر جسم وچ پھیل گیا تے 21 رمضان نوں نمازِ صبح دے وقت آپ دی شہادت ہوئی۔ حضرت حسن علیہ السلام و حضرت حسین علیہ السلام نے تجہیزو تکفین دی تے پشتِ کوفہ اُتے نجف دی سرزمین وچ دفن کیتے گئے۔
علی علیہ السلام نوں اک خارجی عبد الرحمن ابن ملجم نے 661 چ کوفہ چ قتل کردتا۔
اولاد
سودھوآپ دے بچےآں دی تعداد ۲۷ سی۔ حضرت سیدہ فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا توں آپ نوں تن فرزند ہوئے۔ حضرت محسن ، امام حسن تے امام حسین ، جدوں کہ دو صاحبزادیاں حضرت زینب تے حضرت ام کلثوم علیہما السّلام وی حضرت سیدہ فاطمہ سلام اللہ علیہا توں سن۔ باقی ازواج توں آپ نوں جو اولاد ہوئی، انہاں وچ حضرت حنفیہ، حضرت عباس بن علی شامل نيں۔ علی ابن طالب علیہ السلام دی اولاد ایہ نيں :
بیٹے
سودھو- ۔ سیدنا حسن بن علی
- ۔ سیدنا حسین بن علی
- ۔ سیدتنا زینب بنت علی
- ۔ سیدتنا ام کلثوم بنت علی
- ۔ حضرت عباس بن علی
- ۔ عمر ابن علی
- ۔ جعفر ابن علی
- ۔ عثمان ابن علی
- ۔ محمد الاکبر ابن علی
- ۔ عبداللہ ابن علی
- ۔ ابوبکر ابن علی
- عبیداللہ ابن علی
- یحییٰ ابن علی
- محمد اصغر ابن علی
- محمد اوسط ابن علی
بیٹیاں
سودھو- رقیہ بنت علی
- رملہ بنت علی
- نفیسہ بنت علی
- خدیجہ بنت علی
- ام ہانی بنت علی
- جمانہ بنت علی
- امامہ بنت علی
- مونا بنت علی
- سلمیٰ بنت علی
واقعہ کربلا وچ شہید ہویا علی دا خاندان
سودھوشہدائے کربلا چ بنی ہاشم دے سب شہداء حضرت ابوطالب دے ہی پوتے تے پڑپوتے سن ۔
کربلا وچ شہید علی دے پتر
سودھو- حسین بن علی (ذبح عظیم) سالار لشکر
- عباس بن علی (غازی عباس علمدار)
- جعفر بن علی
- عبد الله بن علی
- عثمان بن علی
- عمر بن علی
- ابو بکر بن علی
کربلا وچ شہید علی دے پوتے
سودھوحسن بن علی دے پتر
سودھو( حسن مثنی کربلا چ شدید زخمی ہوئے سن مگر شہید نہیں ہوئے۔)
حسین بن علی دے پتر
سودھوکربلا وچ شہید علی دے نواسے
سودھوعبد الله بن جعفر تے زینب بنت علی دے پتر
سودھوحوالے
سودھو- ↑ ازالۃ الخفاء از شاہ ولی اللہ محدث دہلوی
باہرلے جوڑ
سودھو| علی دے بارے چ ہور جانن لئی وکیپیڈیاساتھی منصوبے: | |
 |
ڈکشنری وکشنری توں |
 |
مشترکہ زریعے کومنز توں |
| آزاد تعلیمی موادتے مصروفیات ویکیورسٹی توں | |
 |
آزاد متن خبراں ویکی اخبار توں |
 |
مختلف اقتباساں دا مجموعہ ویکی اقتباسات توں |
 |
آزاد کتاب گھر ویکی منبع توں |
 |
آزاد نصابی تے دستی کتاباں ویکی کتاباں توں |
- علی، انسائیکلو پیڈیا برٹانیکا میں مقالہ
- حضرت علی کے کچھ خصوصی خطوط
- علی بن ابی طالب نہج البلاغہ
- شیعہ مکتب فکر
- علی بن ابی طالب کی زندگی بقلم شیخ مفید در "کتاب الارشاد"
- حضرت علی کی زندگی کی معلومات کے لئے وقف موقع
- سیرت امیر المؤمنین حضرت علی (۔)
- اہلسنت مکتب فکر
| مناصب اہل تشیع | ||
|---|---|---|
| پیشرو محمد مہر نبوت — آخری نبی |
شیعہ مکتبہ فکر دے پہلے امام 632– 661 |
جانشین حسن بن علی |
| مناصبِ اہل سنت | ||
| پیشرو عثمان بن عفان |
اہلسنت مکتبہ فکر دے چوتھے خلیفہ راشد 565 – 661 |
جانشین حسن بن علی |