تارا
تارہ اسمان تے کسے وڈے چمکدے گولے نوں کہیا جاندا اے جیہڑا پلازمہ نال بݨیا ہویا تے گریوٹی نال جڑیا ہویا ہوندا اے۔ سورج وی اک تارہ اے جیہڑا زمین نوں گرمی تے چانݨ دیݨ دی اک وڈی تھاں اے۔ دوجے تارے وی رات نوں اکھ نال ویکھے جاسکدے نیں اگر وشکار کوئی روک ناں ہووے۔ اوہ اپنے چوکھے پینڈے پاروں لشکدے نقطے لگدے نیں۔ پرانے ویلیاں توں اسمان تے دسدے تاریاں نوں تارہ چرمٹاں وچ ونڈیا ہویا اے تے چوکھے لشکدے تاریاں دے اپنے ناں وی ہے نیں۔ تارہ گروواں نے صدیاں پہلاں توں تاریاں دے نقشے تے اوہناں دیاں گٹھاں بنایاں ہویاں نیں۔
تارے دے اندر اوہدے گڑھ وچ ہائیڈروجن ہیلیم وچ پلٹدی اے [۱] تے ایہدے باجھوں گرمی تے انرجی ایہدے وشکار توں ایہدی اتلی پدھر تے آوندی اے جیہدے چانݨ نال تارہ لشک ماردا اے۔ اک تارہ پہلے کٹھی ہوئی گیس ہوندی اے جیہدا مادہ ہائیڈروجن نال بنیا ہوندا اے ایہدے نال کچھ ہیلیم تے ہور گیساں وی ہوندیاں نیں۔ جدوں ایہ کٹھی ہوکے جڑ جاندی اے تے فیر ایہدے اندر ہائیڈروجن ہیلیم وچ پلٹن لگ جاندی اے تے ایس کم وچ انرجی تے چانݨ باہر نکلدا اے۔ جدون ایہدے اندر دا سارا ہائیڈروجن بالن مک جاندا اے تے ایہ پھل جاندا اے تے لال ہوجاندا اے۔ ایہدے کجھ انگ ہور تاریاں دے کم آوندے نیں جے ایہدے اندر بھارے عنصر ہون تے فیر ایہ تاریاں دی اک نویں نسل بنے گی تے اندر دا گڑھ اک نیٹرون تارا یا کالا سوراخ وی بن سکدا اے۔ ہائیڈروجن نوں چھڈ کے دوجے سارے عنصر تاریاں وج بنے نیں۔
اک تارہ گرو کسے تارے دا سپیکٹرم، لشک تے چال ویکھ کے اوہدا ماس، عمر، کیمائی بنتر تے ہور گلاں جاݨ سکدا اے۔ کسے تارے دا ماس اوہدے اگے وادھے تے اوہدے انت بارے دسدا اے۔ اوہدے گرمی ناپ، کمن تے قطر توں اوہدیاں ہور گلاں پتہ لگدیاں نیں۔ ہرٹزسپرنگ رسل ڈائیاگرام تے گرمی ناپ تے لشک ویکھ کے تارے دی عمر تے تے اگے ودھن دی حالت ناپی جاسکدی اے۔
اک تارہ اپنے مڈھ ویلے گیساں دا بدل ہوندا اے جیہدے وچ ہائیڈروجن سبھ توں زیادہ تے کجھ ہیلیم تے کجھ ہور عنصر ہوندے نیں۔ ایہ ماس کٹھا ہوکے سنگنا ہوندا اے جدوں چوکھا سنگھنا ہوجاندا اے تے ہائیڈروجن ہیلیم وچ پلٹن لگ جاندی اے تے ایس کم وچ انرجی تے چانن نکلدے نیں ایہ چانن انرجی تارے دی گری توں ٹردی ایہدی پدھر تے آندی اے تے چار چفیرے پھیلدی اے۔ جدوں تارے وچ ایہ ہائیڈروجن بالن مکدا اے تے ایہ تارہ لال جن بندا اے۔ تارے دے کج انگ اس پاس دے محول وچ رلدے نیں تے بھاری عنصر دوجے تاریاں وچ جاندے نیں۔ تارہ فیر نکے تارے نیوٹرون تارے تے اگر تارہ چوھا ودھا ہوے تے فیر کالے مورے وج پلٹدا اے۔
دوہرا تارہ یا کئی تارہ پربندھ دو یا چوکھے تاریاں دی ٹولی ہوندی اے جیہڑی کھچ نال جڑی ہوندی اے تے اک دوجے دے دوالے پکے چکراں وچ کمدے نیں۔ ایہ اگر چوکھے نیڑے ہون تے فیر ایہناں دی کھچ ایہناں دے اگلے جیون تے اثر پاندی اے [۲]۔ جوکھے تارے کھچ باجوں رل کے تاریاں دی وڈی ٹولی بݨاندے نیں جیہنوں تارہ گچھا یا تارہ سمندر کہندے آں۔
تارے ویکھن دی تریخ
سودھوتاریاں دا صدیاں توں انسانی رہتل وچ کم رہیا اے۔ ایہ مزہب وچ ورتے جاندے رۓ، سفر کرن لگیاں ایہناں نال راہ لبھیا جاندا سی تے اپنے تھاں ٹھکانے نوں لبھن لئی وی ایہ کم آندے سن۔ کئی پرانے تارہ گرو ایس سوچ ول سن جے تارے اسمان تے پکے ٹنگے ہوۓ نیں تے اوہ ہلدے جلدے نئیں۔ اوہناں تارہ گروواں نیں تاریاں دے چرمٹ بناۓ تے ایدھے نال اوہ پاندھیاں دی ٹور نوں ویکھدے سن۔ سورج دی ٹور توں سورجی یا گریگری کلنڈر بنایا گیا جیہڑا ایس ویلے ساری دنیا تے لاگو اے۔
تاریاں دا سب توں پرانا تے ٹھیک نقشہ مصری تارہ پڑھت وچ 1534 م پ ورھے پہلے بنایا گیا [۳]۔ تاریاں دی سب توں پرانی گٹھ 1531–1155 م پ وچ پرانے عراق وچ بنائی گئی [۴]۔
یونانی تارہ پڑھت وچ سب توں پرانی تارہ گٹھ ارسٹلس نے ٹیموچارس دی ہتھ ونڈائی نال 300 م پ دے نیڑے بنائی۔ ہپارخس دی تارہ گٹھ وچ (دوجی صدی م پ) 1020 تارے سن جنہاں نوں بطلیموس دی تارہ گٹھ وچ ورتیا گیا۔ ہپارخس کسے نویں بنن والے تارے نوں ریکارڈ کرن والا پہلا بندا سی۔ اجکل ورتے جان والے کئی تاریاں تے تارہ چرمٹاں دے ناں یونانیاں رکھے سن۔ اندلسی تارہ گرو ابن باجہ نے 12ویں صدی وچ دسیا جے چٹا راہ ان گنت تاریاں دا چرمٹ اے جیہڑے نال جڑے دسدے نیں۔ ٹائیکو براہے اک مڈھلے یورپی تارہ گرو نے نویں بنن والے تاریاں دا دسیا تے ایہ گل کیتی جے اسمان تے تبدیلیاں آندیاں ریندیاں نیں۔ گیورڈانو برونو اک اطالوی تارہ گرو نے 1584 وچ ایہ کاہڈ کڈھی جے تارے وی سورج وانگوں نیں تے کئیاں دے پاندھی وی ہون گے تے ممکن اے جے زمین وانگوں اوہناں دے دوالے چکر وی کٹدے ہوون۔ ایہو گل پرانے یونانی فلسفی ڈیموکریٹس تے ایپیکیورس تے 12ویں صدی دا مسلمان فلسفی فخرالدین رازی وی کرچکے سن۔
17ویں صدی وچ سارے تارہ گرو ایس گل تے کٹھے ہورۓ سن جے تارے تے سورج اک ای شے نیں ایس سوال دے جواب وچ کہ ایہناں دی کھچ ساڈے سورج پربندھ تے کیوں نہیں، نیوٹن نے ایہ جواب دتا جے تارے برابری نال پوری کائنات وچ وکھرے ہوۓ نیں۔
اطالوی تارہ گرو جیمینیانو مونٹاناری نے 1667 وچ الگول تارے دی لشک وچ فرق پیندے ویکھے۔ انگریز تارہ گرو ایڈمنڈ ہیلے نے دو تاریاں دے ٹرن دا نقشہ بنا کے دسیا جے ایہ ہپارخس تے بطلیموس ویلے توں اوہدے ویلے تک ایہناں دو تاریاں دی تھاں وچ فرق آگیا سی تے ایس دا مطلب اے جے تارے اکو تھاں تے نئیں کھلتے ریندے۔ کسے تارے دا زمین توں پینڈا پہلی واری جرمن تارہ گرو فریڈرش بیسل نے 1834 وچ ناپیا جدوں اوہنے 61 سگنی تارے دا پیرلیکس ول نال 11.4 چانن ورے پینڈا منیا۔ پیرلیکس ول توں ایہ وی پتہ چلیا جے اسمانی پینڈے ساڈی سوچ توں وی جوکھے نیں۔
ولیم ہرشل (1822-1738) پہلا تارہ گرو سی جیہنے اسمان تے پھیلے تاریاں نوں اک پربندھ نال ویکھن تے اوہناں دیاں تھانواں نوں لبن تے اوہناں دا حساب رکھن تے تارہ گٹھاں دی لکھت دے کم وچ پیا۔ ایہ کم کرن مگروں کج وریاں مگروں جدوں اوہنے اوہناں تاریاں نوں فیر ویکھیا تے کئیاں تاریاں دیاں تھانواں اوہنوں بدلیاں دسیاں۔ (تاریاں نوں لبدیاں لبدیاں ہرشل نے مارچ 1781 نوں سورجی پربندھ دا اک پاندھی یورینس وی لبھیا)۔
جوزف فان فراؤنہوفر تے اینجلو سچی رل کے تارہ چانن پڑھت دی سائینس دا مڈھ رکھدے نیں۔ 1814 وچ فراؤنہوفر نے فراؤنہوفر پٹیاں لبھیاں۔ اینجلو سچی نے تاریاں نوں اوہناں دے چانن دے نکھیڑیاں توں وکھریاں ٹولیاں وچ ونڈیا۔ تاریاں نوں وکھریاں ٹولیاں وچ ونڈ کے اوہناں نوں پچھانن دا اجکل چالو ول امریکی تارو گرو اینی کینن نے بنایا سی۔
19ویں صدی وچ دوہرے تاریاں نوں ویکھن دا شوق تے لوڑ ودھی 1834 وچ فریڈرش بیسل نے سیریس تارے دی ٹور وچ تبدیلی نوں تکیا تے ایہ گویڑ لایا کہ ایہدے نال لُکیا ہویا اک ہور تارہ وی اے۔ 20ویں صدی وچ ٹیکنالوجی دے اگے ودھن، ودھیا ویکھن دے اوزار آن نال تارہ پڑھت وچ انقلاب آگیا۔ 1921 وچ البرٹ مائیکلسن نے انٹرفیرومیٹر ورتدیاں ہویاں ہوکر ٹیلیسکوپ تے تاریاں دا قطر ناپیا۔ 1913 وچ ہرٹزسپرنگ-رسل ڈائیگرام بنی جیدے نال تارہ پڑھت وچ چوکھے وادھے ہوۓ۔ تاریاں دے اندر نوں تے تاریاں دے جیون بارے جانن وچ چوکھے وادھے ہوۓ۔ کوانٹم فزکس نال تاریاں دے سپیکٹرم نوں سمجھن تے پڑھن وچ ہتھ ونڈائی ہوئی۔ ایدے نال تاریاں دے محول دی بنتر دا پتہ چلیا۔ ساڈے تارہ سمندراں دے لوکل گروپ وچ سپرنووا نوں چھڈ کے اکلے تارے ویکھے تے پڑھے جاچکے نیں۔ ایہ کم اچیچیا ساڈے چٹا راہ دے دسنوالے تاریاں تے ہویا اے۔
ناں
سودھوپرانے عراق دے ویلے توں ای تاریاں دے ناں رکھن دا رواج سی۔ تاریاں دے کٹھ جیہنوں اسیں چرمٹ کہنے آں اوہناں لوکاں اپنی سوچ، مزہب تے محول توں ایہناں نوں ناں دتے ۔ اوس سوچ وچ زمین ایس کائنات دا گڑھ سی تے سورج 12 تھانواں وچوں لنگدا سی ایہناں 12 تھانواں دے وکھرے ناں سن تے ایہناں توں فیر تاریاں نال انساناں اپنی قسمت جوڑی۔ تاریاں توں قسمت دا حال پتہ کرنا تارہ پڑھت توں اک وکھرا انگ بنیا۔ کئی تاریاں دے عربی تے لاطینی ناں نیں۔
سورج چن تے تاریاں بارے کہانیاں ہر رہتل وچ سن تے عام بولی وچ ایہناں نال جڑے شبد تے محاورے نیں۔ دناں دے ناں ایہناں تے رکھے گۓ۔ 1603 وچ جرمن تارہ گرو یوہان بائر نے تاریاں دے نقشیاں تے کتاب چھاپی ایدھے وچ اوہنے ناں رکھن دا اک نواں ول کڈیا جیدے وچ تارے دا ناں یونانی ارے نال تے اک ہور اکرا اوہدے تارہ چرمٹ نوں لاطینی وچ دسدا سی۔ اورین تارہ چرمٹ وچ بتلجوز نوں اوہنے الفا اوریونس دا ناں دتا۔ الفا کسے تارہ چرمٹ وچ سب توں لشکدے تارے نال آندا اے تے اوریونس اوہدے ناں دا لاطینی انگ اے۔ اسمانی قنون باجوں صرف انٹرنیشنل اسٹرونومیکل یونین ای تاریاں دا ناں رکھ سکدی اے۔
تاریاں دا بننا
سودھوآپسی کھج باجوں جدوں مالیکیولی بدل نیڑے ہوندے نیں کنے ہوندے نیں ایدھے نال اوہناں دا گرمی ناپ ودھدا اے ایہ کٹھے ہون دا کم کروڑ تون ڈیڑھ کروڑ ورے تک رہیندا اے ایس مالیکیولی بدل دا وڈا انگ ہائیڈروجن ہوندی اے تے 23–28% ہیلیم ہوندی اے۔ کج ہور پآرے عنصر تھوڑے ناپ وچ وی ہوسکدے نیں۔ اورین نیبولہ اک ادھارن اے۔
تاریاں دے جیون دا 90% حصہ اپنے اندرےلے گڑھ وچ ہائیڈروجن توں ہیلیم بنن وچ لنگدا اے جیدے وچ گرمی ناپ ے دبا بہت چوکھا ہوندا اے۔ ہیلیم تارے اندر اینج ودھدی جاویگی۔ ویلے نال تارے دا چانن ودھدا اے تے تارے چوں چکھڑ نکلے چار چفیرے پھیلدے نیں۔ تاریاں دے اندر دا بالن سڑن نال تارے مکدے جاندے نیں۔ وڈے تارے دا بالن چھیتی سڑدا اے تے اوہ چھیتی مکدا اے نکا تارہ ہولی بادا اے تے لمبا چر جیندا اے تے دس توں لے کے ارباں ورے تک جی سکدا اے۔
جدوں تارے اپنے اندر دی ہائیڈروجن ساڑلیندے نیں تے اوہناں دی باہرلی پدھہر وڈھی ہوکے پھیلدی اے تے ٹھنڈی ہوکے اوہ تارہ لال جن بن جاندا اے۔ ساڈا سورج 5 ارب وریاں وچ پھل کے لال جن بن جاویگا تے ایہدا ریڈیس 150 ملین کلومیٹر پھیل جاویگا جیہڑا کے ایدھے ہن دے ناپ توں 250 گنا ودھ ہوویگا۔ لال جن بنکے سورج اپنا 30% مادہ مکا چکیا ہویگا۔
تارہ پڑھت وچ لشک کسے تارے دا اوہ چانن اے جیہڑا تارہ اپنے چوں باہر کڈھدا اے۔ تارے دی لشک اوہدے ریڈیس تے اوہدی اتلی پدھہر دی گرمی باجوں ہوندی اے۔ کئی تارے اکو ناپ نال اپنی ساری اتلی پدھر توں تے ہر ویلے لشک نہیں کڈ دے۔ تیزی نال کمن والا تارا ویگا دے سریاں تے وشکار دے بجاۓ زیادہ لشک ہوندی اے۔ تارے دی باہری دی پدھہ تے جتھے گرمی تے لشک تھوڑی ہووے تبے بندے نیں۔ سورج ورگے نکے تارے دی اتلی پدھر سادی ہوندی اے جد کے کسے وڈھے تارے دی اتلی پدھر تے تبے ہوندے نیں۔
تاریاں دیاں اچیچیاں گلاں
سودھوعمر
چوکھے تارے اک توں 10 ارب ورے دے ہوندے نیں۔ کج 13.7 ارب ورے تک دے وی نیں تے ایہو ای ایس کائنات دی عمر اے۔ ایچ ای 1523-0901 ہلے تک لبے تاریاں وچ سب توں پرانا اے تے اوہدی عمر 13.2 ارب ورے اے۔ جناں کوئی تارہ پآری ہویگا اوہنا ای او جلدی سڑیگا۔ وجہ اوہدی ایہ ہوندی اے جے پآرہ ہون باجوں اوہدے گڑھ تے دبا زیادھ ہوندا اے تے اوہ چھیتی بلدا اے۔ پآرا تارہ کج ملین ورے ای چلدا اے جد کے نکا تارہ ہولی سڑن باجوں چوکھا چر کڈھدا اے۔
کیمسٹری
تارے نیڑے تریڑے 71% ہائیڈروجن نال تے 27٪ ہیلیم نال بنے ہوندے نیں تھوڑے ناپ وچ ہور وی عنصر ہوسکدے نیں۔ تارے دے اندر کیمکل نال اوہدی عمر دا پتہ لکدا اے۔پارے عنصراں نال ایہ وی پتہ لگدا اے جے ایدا کوئی سیارہ پربندھ وی ہے۔
ماس
سب توں بھاری تاریاں وچوں ایٹا کارینا 100–150 گنا سورج توں وڈا اے۔ ایا جیمن چھوٹا اے کج ملین ورے۔ بگ بینگ مگروں بنن والے تارے سورچ توں 300 گنا وڈے ہونگے کیوں جے اوہناں وچ لیتھیم توں بھارے عنصر نہیں ہونگے۔ ہن پر ایڈے بھارے تارے کوئی نئیں کے۔
قطر
اپنے چوکھے سارے پینڈے باجوں سارے تارے سواۓ سورج دے لشکدے نقطے لگدے نیں۔ سورج وی اک تارہ اے پر اپنے نیڑے ہون باجوں اکھ توں اک پلیٹ وانگوں دسدا اے۔ تاریاں دے ناپ وچ فرق ہوندا اے۔ نیوٹران تارے دا قطر 20 توں 40 کلومیٹر ہوسکدا اے توں لے کے وڈے جن بتلجوز تک جیڑا شکاری تارہ چرمٹ وچ اے تے جیدا قطر سورج توں 650 گنا زیادھ اے ۔ بتلجوز دا قطر 900,000,000 کلومیٹر (560,000,000 میل) اے۔
کمن
تاریاں دے کمن نوں ناپیا جاسکدا ے تے جوان تارے تیز کمدے نیں۔ کواناں دی دوڑ 100 کلومیٹر/سکن اوہناں دے ایکویٹر تے ہوسکدی اے۔ آخرنہر دی دوڑ اپنے ایکویٹر تے 225 کلومیٹر/سکنٹ تکہے۔ اگر کوئی تارہ 300 کلومیٹر/سکنٹ توں تیز ہووے تے اوہ ٹٹ جاویگا جد کے سورج دی دوڑ 1.994 کلومیٹر/سکنٹ اے۔ تے ایہ 25 – 35 دناں وچ اپنے دوالے چک کٹدا اے۔
سورج دی اتلی پدھر تے گرمی ایدھے اندر بالن سڑن تے ایدھے ریڈیس نال ہوندی اے تے ایدھے رنگ توں ایہنوں ناپیا جاندا اے۔ سورج دے اندر گرمی ناپ کئی ملین کیلون تک ہوندا اے۔ اک وڈھے تارے دی اتلی پدھر دا ناپ 50،000 کیلون تک ہوندا اے تے سورج ورگ تارے دا کج ہزار تک ہوندا اے جد کے اک لال جن دا 3600 کیلون تک ہوندا اے پر اوہدی وڈی اتلی پدھر باجوں اوہدی لشک زیادہ ہوندی اے۔
مقناطیسی ویہڑا
کسے تارے دا مقناطیسی ویہڑا اودوں بندا اے جدوں اوہدے اندر دی گیس یا پانی سار گرمی نال پھیلدے نیں۔ ایہ ویہڑہ فیر سارے تارے وچ پھیلدا اے۔ مقناطیسی ویہڑے دی طاقت تارے دی بنتر تے ماس نال بدلدی اے۔ ایہ مقناطیسی ویہڑے جدوں پدھر تے آندے نیں تے تارے دے پدھر تے تبے بندے نیں۔ جوان تیزی نال کمبدیاں تاریاں دی پدھر تے اوہناں دے مقناطیسی ویہڑے باجوں بہت کم ہوندے نیں۔ ایہ مقناطیسی ویہڑہ سورجی چکھڑ تے وی اثر پاندا اے تے بریک وانگوں ایہدے کمن تے کم کردا اے تے جوں جوں تارے دی عمر ودھدی اے ایہ کمبݨ دوڑ گھٹدی اے۔ ایس لئی سورج ورگے پرانے تاریاں دی کمبݨ دوڑ تھوڑی تے اوہناں دی پدھر تے تھوڑی ہلجل ہوندی اے۔
ونڈ
تارہ پڑھت وچ تاریاں نوں اوہناں دی گرمی توں اوہناں نوں وکھریاں ٹولیاں وچ ونڈیا جاندا اے تے ایہ ایہناں وچوں وکھرے رنگاں دیاں لشکاں توں پتا لگدا اے۔
سبھ توں چوکھے لشکدے تارے
سودھوتارے رہتل تے ادب وچ
سودھوتارہ کئیاں دیساں دے جھنڈےآں تے وی ہُندا اے ۔ لوک پیار نال اپنے نیانیاں تے مشوقاں نوں وی کہندے نیں۔ ایہ گیتاں وچ وی اپݨا دکھالا دسدے نیں جیویں نورجہاں گاوندی اے: اینی گل دس دیو نکے نکے تاریو، تسیں کیہڑے چن دے وچھوڑیاں دے مارے او۔ کئی چنجاں والے تارے علامتی ورتݨ وچ نیں تے وکھرا ڈیزاین کسے وکھری سوچ دا دکھالا اے۔
اتا پتا
سودھو- ↑ Bahcall, John N. (June 29, 2000). "How the Sun Shines". Nobel Foundation. Retrieved 2006-08-30.
- ↑ Iben, Icko, Jr. (1991). "Single and binary star evolution". Astrophysical Journal Supplement Series 76: 55–114. Bibcode 1991ApJS...76...55I. doi:10.1086/191565.
- ↑ North, John (1995). The Norton History of Astronomy and Cosmology. New York and London: W.W. Norton & Company. pp. 30–31. ISBN 0-393-03656-1.
- ↑ von Spaeth, Ove (2000). "Dating the Oldest Egyptian Star Map". Centaurus International Magazine of the History of Mathematics, Science and Technology 42 (3): 159–179. Retrieved 2007-10-21.
باہرلے جوڑ
سودھو| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: تارہ |