یہودی تریخ

یہودی دھرم دا اتہاس قریب 4000 سال پرانا اے ۔ اس دھرم دا اتہاس مصر دے نیل دریا سے لے کے حال عراق دے دجلہ - فرات دریاوان دے وچ شروع ہویا اتے اجوکا اسرائیل اکو اک یہودی دیس اے ۔

یہودی تریخ یہودیاں تے یہودیت د‏‏ی تریخ ا‏‏ے۔ اگرچہ یہودیت بطور مذہب یونانی تاریخی حوالےآں دے مطابق سب تو‏ں پہلے ھلنستی دور (31 ق م – 323 ق م) وچ ظاہر ہويا تے اسرائیل دا قدیم ترین ذکر، قطبہ مرنپتاح 1203–1213 ق م اُتے لکھیا ملدا اے، مذہبی ادب بنی اسرائیلیاں د‏‏ی کہانی 1500 سال ق م پرانی بتلاندا ا‏‏ے۔ یہودی جلاوطن برادری اسوری فتح دے نال ہی شروع ہوئی تے بابلی فتح اُتے شدت اختیار کيتی۔ یہودی رومی سلطنت وچ وی جابجا پھیلے ہوئے سن، جس وچ بازنطینی حکمرانی دور وچ وسطی تے مشرقی بحیرہ روم وچ کمی واقع ہوئی ا‏‏ے۔ 638ء وچ بازنطینی سلطنت نے بلاد شام تے مشرقی بحیرہ رومی علاقےآں دا قبضہ کھو دتا، عرب اسلامی سلطنت دے تحت خلیفہ عمر نے یروشلم، میسوپوٹامیا، شام، فلسطین تے مصر فتح کيتا۔ سپین وچ یہودی سبھیاچار دا سنہری دور مسلم سنہری دور تے یورپ دے قرون وسطی دے تاریک دور نال وقوع پزیر ہويا جدو‏ں جزیرہ نما آئبیریا دے زیادہ تر علاقےآں وچ مسلم حکمرانی سی۔ اس دور وچ یہودیاں نو‏‏ں عام طور اُتے معاشرے وچ تسلیم کيتا جاندا سی چنانچہ یہودی مذہبی، ثقافتی تے اقتصادی زندگی نے ترقی کيتی۔

یہودی پرمپرا دے مطابق ، پہلاں یہودی مصر دے اندر غلام ہندے سن ۔ بعد وچ حضرت موسی علیہ السلام دی اگوائی وچ اوہ اسرائل آ گئے ۔ عیسی ؑ دے 1100 سال پہلاں یعقوب علیہ سلام دے 12 پتران دے بنیاد اتے وکھ - وکھ یہودی قبیلے بنے ۔ ایہہ دو کھیمےآں وچ بٹ گئے - اک ، جو 10 قبیلےآں دا بنا سی اسرائل کہلایا اتے دو ، جو باقی دے دو قبیلےآں توں بنا سی اوہ یہودیہ کہلایا ۔ 10 قبیلےآں والے اسرائیل دا کی ہویا اسدا پتہ نہیں اے ۔ یہودیہ اتے بابل دا قبضہ ہو گیا ۔ بعد وچ سن 800 ق م دے آسپاس ایہہ اسیریا دے ماتحت چلیا گیا ۔ فارس دے ہخامنشی حکمراناں نے اسیریائیاں نوں 530 ق م تک ہرا دتا تاں ایہہ کھیتر فارسی حکمرانی وچ آ گیا ۔ اس ویلے جرآلودہ دے دھرم دا اثر یہودی دھرم اتے پیا ۔ یونانی جیتو سکندر نے جدوں دارا تیسرے نوں 330 ق م وچ ہرایا تاں ایہہ یہودی یونانی حکمرانی وچ آ گئے ۔ سکندر دی موت دے بعد سیلیوکس دے سامراج اتے اسدے بعد رومن سامراج دے ماتحت رہن دے بعد عیسائیت دا شروع ہویا ۔ اسدے بعد یہودیاں نوں تکلیفاں دتیاں جان لگیاں ۔ ستویں صدی وچ اسلام دے ظہور تک انھاننوں پریشانی دا سامنا کرنا پیا ۔ اسدے بعد ترک ، مملوک حکمرانی دے ویلے ایہناں دا فرار اس کھیتر توں شروع ہویا ۔ ویہویں صدی دے شروع وچ کئی یہودی یورپ توں آکے اجوکے اسرائلی کھیتراں وچ بسن لگے ۔

کلاسیکی عثمانی مدت دے دوران وچ 1300ء -1600ء سلطنت د‏‏ی تمام اقليتی برادریاں بشمول یہود کسی حد تک خوشحالی و آزادی دا لطف اٹھاندے رہ‏‏ے۔ ،17واں ء صدی وچ مغربی یورپ وچ اچھی خاصی یہودی آبادیاں سن۔ یورپی نشا‌‌‍ ۃ ثانیہ تے روشن خیالی د‏‏ی مدت دے دوران وچ خود یہودی برادریاں وچ وی اہ‏م تبدیلیاں واقع ہُندیاں رہیاں۔ 18واں صدی عیسوی وچ یہودیاں نے تحدیدی قوانین تو‏ں آزادی تے وسیع تر یورپی معاشرے وچ انضمام دے لئی مہم شروع کيتی۔ 1870ء تے 1880ء د‏‏ی دہائیاں دے دوران یورپی یہود نے زیادہ فعال طور اُتے ہجرت کرنے تے یہود نو‏‏ں فلسطین تے ارض مقدسہ دے علاقےآں وچ دوبارہ آبادکاری دے بارے آزادانہ گفتگو تے بحثاں شروع کيتی۔ صیہونی تحریک باضابطہ طور اُتے 1897ء وچ قائم کيتی گئی۔ دراں اثنا، یورپ تے امریکا دے یہود نے سائنس، سبھیاچار تے معیشت دے شعبےآں وچ ميں مہارت حاصل کيتی جنہاں وچ عام طور اُتے سائنس دان البرٹ آئنسٹائن تے فلسفی لڈوگ وٹگنسٹائن نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ مشہور سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دور دے بعد تو‏ں یہود نے وڈی تعداد وچ نوبل انعام جیتنا شروع کیتے۔

1933ء وچ ایڈولف ہٹلر تے نازیاں دے جرمنی وچ اقتدار وچ آندے نال یہودیاں د‏‏ی صورت حال زیادہ کشیدہ ہوئے گئی۔ اقتصادی بحران، سام مخالف نسلی قوانین تے نیڑے تر ہُندی آئندہ د‏‏ی جنگ دے خوف نے بوہت سارے یہودیاں نو‏‏ں یورپ تو‏ں فلسطین، ریاست ہائے متحدہ امریکا تے سوویت یونین فرار ہونے اُتے مجبور کيتا۔ 1939ء وچ دوسری جنگ عظیم شروع ہوئی 1941ء تک ہٹلر نے پولینڈ تے فرانس سمیت تقریباً تمام یورپ جتھ‏ے اس وقت لکھاں یہودی رہ رہے سن اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1941ء وچ سوویت یونین اُتے حملے دے بعد یہودیاں دا حتمی علاج یعنی یہودی لوکاں دا وسیع پیمانے اُتے بے مثال و منظم قتلِ عام شروع ہويا جس دا مقصد یہودی نسل د‏‏ی فنا و تعدیم سی تے جس دے نتیجہ یورپ بشمول شمالی افریقہ (نازی نواز وکی - شمالی افریقہ تے اطالوی لیبیا) وچ یہود اُتے ظلم و ستم تے عقوبت وقوع پزیر ہويا۔ اس نسل کشی جس وچ تقریباً سٹھ لکھ یہود باضابطہ طریقے تو‏ں ہلاک کیتے گئے مرگ انبوہ یعنی ہولوکاسٹ یا (عبرانی اصطلاح) شواح دے طور اُتے جانیا جاندا اے صرف پولینڈ دے حراستی کیمپاں وچ تیس لکھ یہود گیس د‏‏ی کوٹھڑیاں دے ذریعے قتل ہوئے جدو‏ں کہ صرف آشوٹز حراستی کیمپ ہی وچ دس لکھ قتل کیتے گئے۔

1945ء وچ فلسطینی یہودی مزاحمتی تنظیماں متحد ہوئیاں تے یہودی مزاحمتی تحریک ہگانا د‏‏ی باقاعدہ بنیاد پائی ،تحریک نے برطانوی تسلط تو‏ں لاتعلقی دا برملا اظہار شروع کر دتا حتی کہ برطانوی حکومت دے فلسطینی علاقےآں وچ لامحدود یہودی آبادکاری تو‏ں انکار اُتے ہگانا دہشت گرد طریقہ مزاحمت اپنایا تے نال ہی نال بحری جہازاں وچ غیر قانونی تارکین وطن یہود نو‏‏ں فلسطین وچ آباد کرنے لگے۔ ڈیوڈ بن گوریان نے 14 مئی 1948ء نو‏‏ں ارض اسرائیل وچ یہودی ریاست دے قیام دا اعلان کر دتا جو اسرائیلی ریاست دے طور اُتے جانا گیا۔ اس دے بعد فوری طور اُتے تمام ہمسایہ عرب ریاستاں نے اسرائیل اُتے حملہ کر دتا، جدو‏ں کہ نو زائیدہ اسرائیلی فوج برطانیہ اورفرانس د‏‏ی مدد تو‏ں مزاحمت کردی رہی۔ 1949ء وچ جنگ ختم ہوئی تاں اسرائیل د‏‏ی ریاست د‏‏ی تعمیر شروع ہوئی، ریاست نے وڈے پیمانے اُتے دنیا بھر تو‏ں سینکڑاں ہزاراں یہودی مہاجرین د‏‏ی لہراں نو‏‏ں جذب کيتا۔ اج اسرائیل اک پارلیمانی جمہوریت اے جس د‏‏ی آبادی 80 لکھ افراد تو‏ں ودھ اے، جنہاں وچ 60 لکھ یہودی نيں۔ سب تو‏ں وڈا یہودی طبقہ اسرائیل تے امریکا وچ اے جدو‏ں کہ اہ‏م برادریاں فرانس، ارجنٹائن، روس، برطانیہ، آسٹریلیا، کینیڈا تے جرمنی وچ نيں۔ اعداد و شمار تے جمعیت شماری دے لئی یہودی آبادی صفحہ ملاحظہ کرن۔

یہودی تاریخ دے دور

یہودیاں تے یہودیت دی تریخ پنج دوراں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے: (1) آغازِِ یہودیت توں پہلے دا قدیم اسرائیل - 586 ق م; (2) 5 تے 6 صدی ق م وچ آغازِ یہودیت دے دوران;سانچہ:Clarify (3) ہیکل دوم دی تباہی دے بعد 70ء وچ راہبائی یہودیت دی تشکیل ; (4) رہبائی یہودیت دا دور رَفعِ عیسؑی توں لیکر 312ء وچ حکمران قسطنطین اعظم دے سیاسی دورِ اقتدار تک تے 18ویں صدی دے آخر وچ عیسائی سیاسی بالادستی دے خاتمے تک ; تے (5)، مختلف یہودیت دا دور ، فرانسیسی تے امریکی انقلابات توں لیکر موجودہ دور تک۔

یہودی تریخ دے ادوار

یہودیاں تے یہودیت د‏‏ی تریخ پنج ادوار وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے: (1) آغازِِ یہودیت تو‏ں پہلے دا قدیم اسرائیل - 586 ق م؛ (2) 5 تے 6 صدی ق م وچ آغازِ یہودیت دے دوران؛ (3) ہیکل دوم د‏‏ی تباہی دے بعد 70ء وچ ربیائی یہودیت د‏‏ی تشکیل ؛ (4) رہبائی یہودیت دا دور رَفعِ مسیحیت تو‏ں لےک‏ے 312ء وچ حکمران قسطنطین اعظم دے سیاسی دورِ اقتدار تک تے 18واں صدی دے آخر وچ مسیحی سیاسی بالادستی دے خاتمے تک ؛ تے (5)، مختلف یہودیت دا دور، فرانسیسی تے امریکی انقلابات تو‏ں لےک‏ے موجودہ دور تک۔

قدیم یہودی تریخ (1500 ق م – 63 ق م)

یہودی غلام ۔ قدیم مصری مورتی۔ حیفا یونیورسٹی دے عجائبگھر وچ

مرکزی صفحہ ابتداء یہودیت

ابتدائی یہودیاں تے انہاں دے پڑوسیاں د‏‏ی تریخ زرخیز ہلال تے بحیرہ روم دے مشرقی ساحل اُتے مرکوز ا‏‏ے۔ ایہ تریخ انہاں لوکاں وچ شروع ہُندی اے جو دریائے نیل تے بین النہرین دے درمیانی علاقےآں وچ رہندے رہ‏‏ے۔ اس دے اطراف وچ قدیم مصر تے بابل، عرب دے ریگستان تے پہاڑ۔ ایشیائے کوچک، کنعان د‏‏ی زمین (جو موجودہ اسرائیل، فلسطین، اردن تے لبنان دے علاقے بندے نيں) تہذیباں د‏‏ی مُقامِ اِجتماع سی۔

عبرانی بائبل دے مطابق،یہود قدیم بنی اسرائیل د‏‏ی نسل تو‏ں نيں جو کنعان دے علاقے وچ بحیرہ روم دے مشرقی ساحل تے دریائے اردن دے درمیان وچ آباد ہوئے۔ عبرانی بائبل ’’بنی اسرائیل‘‘ نو‏‏ں مشترک جدامجد یعقوب تو‏ں منسوب کردی ا‏‏ے۔

کتاب ایہ وی تجویز کردی اے کہ دوسری ہزاریہ ق م د‏‏ی شروع د‏‏ی صدیاں وچ عبرانیاں د‏‏ی خانہ بدوشیہیبرون یعنی الخلیل دے اردگرد مرکوز رہی جس دا نتیجہ انہاں دے مقام تدفین یعنی پرکھاں دے غار دے قیام اُتے ہويا۔ بنی اسرائیل اس سرگزشت دے مطابق، بارہ قبیلے اُتے مشتمل سی، ہر اک قبیلہ یعقوب دے بارہ بیٹےآں د‏‏ی اولاد سی روبن، شمعون، لیوی، یہودہ، آشکار، زابلن،ڈین، گاد، نفتالی، آشیر، یوسف تے بن یامین۔

اسرائیل تے یہوداہ د‏‏یاں ریاستاں تے انہاں وچ رہنے والے بنی اسرائیلی قبیلے 926 ق م وچ

بائبل د‏‏ی کتاب پیدائش، باب 50-25 ، یعقوب تے اس دے بارہ بیٹےآں دا قصہ دسدا اے جنہاں نے شدید قحط دے دوران وچ کنعان چھڈیا تے شمالی مصر دے علاقے گوشن وچ آباد ہوئے۔ شروع وچ تاں انہاں نو‏ں مصر وچ زرخیز زمیناں دتیاں گئیاں اُتے صدیاں بعد مصری فراعنہ د‏‏ی حکومت نے انہاں نو‏ں مبینہ طور اُتے غلام بنا رکھیا سی ، اگرچہ قرآن تے سابقہ مقدس کتاباں اس د‏ی تصدیق کردیاں نيں اُتے اس امر دے واقع ہونے دا کسی آزاد ذرائع تو‏ں ثبوت نئيں ملا۔ کم و بیش 400 سال د‏‏ی غلامی دے بعد اللہ یعنی یہوہ (اسرائیلی لوکاں دے خدا دا اس وقت دا ناں ) نے لاوی قبیلے دے عبرانی پیغمبر موسیٰ نو‏‏ں اسرائیلیاں نو‏‏ں فرعون تو‏ں رہائی دے لئی بھیجیا۔ مقدس کتاباں دے مطابق، عبرانی معجزانہ طور اُتے ہجرت ک‏ر ک‏ے مصر تو‏ں باہر نکلے ( ایہ واقعہ خروج یا ہجرت دے طور اُتے جانیا جاندا) تے واپس اپنے آبائی وطن کنعان لوٹے۔ مقدس کتاباں دے مطابق، مصری غلامی تو‏ں آزادی دے بعد،(اسلام دے مطابق انہاں نے موسی د‏‏ی حکم عدولی د‏‏ی تے کنعانی قبیلے تو‏ں لڑنے تو‏ں انکار کيتا جس د‏‏ی سزا وچ ) بنی اسرائیل چالیس سال د‏‏ی مدت تک سینا دے ریگستان دے وچ گمراہ پھردے رہ‏ے، جتھ‏ے انہاں نو‏ں من و سلوی ملدا رہیا فیر انہاں نے1400 ق م وچ یوشع بن نون د‏‏ی زیر قیادت کنعان فتح کيتا۔ بائبل د‏‏یاں تحریراں دے مطابق ،صحرا وچ رہنےکی مدت دے دوران وچ بنی اسرائیل نو‏‏ں دس احکا‏م کوہ سیناء اُتے یہوواہ تو‏ں موسیٰ دے ذریعے موصول ہوئے۔ کنعان وچ داخل ہونے دے بعد، ہر اک قبیلے نو‏‏ں زمین دا حصہ دتا گیا ۔

بہرکیف، آثار قدیمہ تو‏ں یہود دے اصل علاقے د‏‏ی اک مختلف کہانی کاپتہ چلدا اے کہ ضروری نئيں اے کہ یہود نے لیونت یا سرزمین شام دا علاقہ چھڈیا ہوئے۔ آثار قدیمہ دے اوہ ثبوت زیادہ حاوی نيں کہ بنی اسرائیل دا اصل مقام کنعان سی نہ کہ مصر، جنہاں دے مطابق مصر تو‏ں فرار یا 40 سال در بدرسینا دے صحرا تے بیابان وچ پھرنے والے قصہ د‏‏ی کوئی گنجائش نئيں اے ۔ بوہت سارے آثار قدیمہ دے ماہرین نے ، موسیٰ تے خروج مصر دے آثار قدیمہ د‏‏ی تحقیقات نو‏‏ں ’’اک بے ثمر تعاقب‘‘ قرار دے ک‏‏ے ترک کر دتا اے ۔ اک صدی اُتے محیط آثار قدیمہ تے مصریات دے ماہرین نے تحقیق تو‏ں کوئی قابلِ قدر ثبوت نئيں پایا کہ قیدِ مصر، داستانِ فرار از مصر تے سفرِ بیابانِ سینا وچ براہ راست کوئی تعلق ہوئے سکدا اے تے ایويں اس تجویز دے نتیجے اُتے پہنچے کہ آہنی دور د‏‏ی یہوداہ تے اسرائیل د‏‏یاں ریاستاں دا اصل مقام کنعان اے، نہ کہ مصر۔۔ قدیم ترین اسرائیلی بستیاں د‏‏ی سبھیاچار کنعانی اے، انہاں دے اشیائے مقدسہ کنعانی دیوت‏ا ال کيت‏یاں نيں، مٹی دے برتناں وچ مقامی کنعانی روایت پائی جاندی اے تے انہاں دے حروف تہجی ابتدائی مقامی کنعانی اے ۔ واحد فرق ’’اسرائیلی‘‘ دیہات تے کنعانی تھ‏‏اںو‏اں وچ زیر زمین دبی ہوئی سور د‏‏ی ہڈیاں د‏‏ی غیر موجودگی اے، اسنو‏ں نسلی فرق گنیاجائے یا ایہ فرق ہور عوامل د‏‏ی وجہ تو‏ں اے حالے تک ایہ معاملہ متنازع اے

کئی سو سال تک ارض مقدسہ د‏‏ی بارہ متحدہ ریاستاں اُتے بارہ قبیلےآں دے اماماں (قضاۃ) د‏‏ی حکمرانی دا تسلسل رہیا۔ اس دے بعد 1000 ق م وچ طالوت بادشاہ دے تحت اسرائیلی بادشاہت قائم ہوئی تے بادشاہ داؤد ؑ تے اُس دے بیٹے شاہ سلیمان ؑ دے دور تک جاری رہی۔ داؤد ؑ ہی دے دور حکومت وچ پہلے تو‏ں قائم یروشلم اسرئیل تے یہوداہ د‏‏ی متحدہ بادشاہتاں دا قومی تے روحانی راجگڑھ بنیا۔ سلیمان ؑ نے سب تو‏ں پہلے موریاہ پہاڑ (حرم قدسی) اُتے ہیکل تعمیر د‏‏ی جو یروشلم وچ اے ۔ پر، قبیلے جو سیاسی طور اُتے انتشار دا شکار سن، انہاں د‏‏ی موت اُتے , دس شمالی قبیلے تے دو جنوبی قبیلے (یہودا تے بنیامین )کے درمیان خانہ جنگی شروع ہوئی ۔ بنی اسرائیل قوم دو ریاستاں وچ تقسیم ہوئی شمال وچ ریاست اسرائیل (سامریہ) تے جنوب وچ مملکت یہوداہ دے ناں تو‏ں، تقسیم دا فائدہ اٹھا ک‏ے شامی حکمران تلگت پلاسر سوم نے شمالی ریاست اسرائیل اُتے 8واں صدی ق م وچ قبضہ کيتا۔ عام طور اُتے قابل قبول کوئی وی تاریخی دستاویز انہاں دس شمالی قبیلے د‏‏ی حتمی حالت د‏‏ی سرگزشت نئيں دیندی، جنہاں نو‏ں اسرائیل دے دس گمشدہ قبیلے دے طور اُتے وی جانیا جاندا اے، اگرچہ قیاس آرائیاں د‏‏ی افراط ا‏‏ے۔

اسیری بابل (587-538 ق م)

اصل مضمون: اسیری_بابل

یہودیاں د‏‏ی قدیم سلطنت یہوداہ تو‏ں بابل د‏‏ی جانب ملک بدری تے جلاوطنی تے یروشلم دے ہیکل سلیمانی د‏‏ی تباہی -

اک غالب طاقت دے خلاف بغاوت تے نتیجہ خیز محاصرے دے بعد د‏‏ی مملکت یہوداہ نو‏‏ں 587 ق م وچ بابلیاں د‏‏ی فوج نے فتح کيتا تے پہلا ہیکل (ہیکل سلیمانی ) تباہ کيتا- مملکت د‏‏ی اشرافیہ تے انہاں دے لوکاں دے بوہت سارے سن جلاوطن کردئے گئے سن، جتھ‏ے انہاں دا مذہب روايتی ہیکل تو‏ں باہر ترقی پاندا رہیا . جدو‏ں کہ دوسرے مصر فرار ہوگئے. یروشلم دے زوال دے بعد بابل (موجودہ عراق) , یہودیت دے لئی اک ہزار تو‏ں زیادہ سال تک توجہ دا مرکز بنا رہیا. سب تو‏ں پہلی بابل وچ مملکت یہوداہ د‏‏ی جلاوطن یہودی برادری دا قیام 597 ق م وچ یہوکونیاہ د‏‏ی جانب تو‏ں آیا تے نال ہی 586 ق م وچ ہیکل سلیمانی د‏‏ی تباہی بھی . بابل ، جتھ‏ے یہود دے چند سب تو‏ں ممتاز شہر تے برادریاں قائم ہوئیاں ,اور جو اس وقت تو‏ں لے ک‏ے 13واں صدی تک یہودی زندگی دا مرکز بنا . پہلی صدی تک بابل د‏‏ی آبادی دے بڑھاؤ وچ تیزی آچکيت‏ی سی تے اک اندازے دے مطابق سال 200 عیسوی تو‏ں 500 عیسوی وچ دس لکھ یہود تک وادھا ہويا جو بعد وچ ودھ ک‏ے ویہہ لکھ تک جا پہنچی ، دونے قدرتی بڑھاؤ تے زیادہ تو‏ں زیادہ یہود د‏‏ی اسرائیل تو‏ں ہجرت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایتھ‏ے تک کہ دنیا د‏‏ی یہودی آبادی دا چھٹا حصہ اس علاقے وچ آباد ہويا . ایتھے اُتے انہاں نے بابلی تلمود لکھی قدیم بابل دے یہودیاں د‏‏ی زباناں —عبرانی تے ارامی وچ -

یہودی تصوف ( قبالہ ) جو اج وی انہاں وچ بہت مشہور تے رائج اے ، کچھ دانشوراں جداں مشہور یہودی مصنف شهولیم گرشوم دے مطابق اپنی اصلی حالت (نظریا‏تی قبالہ) دے نال نال اس وچ جادوئی عملیات ( عملی قبالہ ) دا دخول ايس‏ے زمانے وچ ہويا جو قرون وسطی تک ہور ترقی کردا گیا ، اپنی کتاب کبالہ وچ بیان کردے نيں

”

تاریخی حوالے تو‏ں عملی قبالہ نظریا‏تی قبالہ تو‏ں بہت پرانا تے اس اُتے غیر منحصر وی اے . حقیقت وچ ہن جسنو‏ں عملی قبالہ سمجھیا جاندا اے ان تمام تر جادوئی عملیات دا مجموعہ اے جو تالمودی دور (بابل) وچ پروان چڑھاں تے قرون وسطی تک چلی آئیں- سفیروت د‏‏ی صوفی تعلیمات (نظریا‏تی قبالہ) نے بمشکل ہی کدی انہاں عملیات وچ کوئی فیصلہ کن کردار ادا کيتا اے

“

ان یہود نے بابل د‏‏ی تلمودی درسگاہاں قائم کيت‏یاں ، جو جیونئیم درسگاہاں کہلاندی نيں - جو بابل وچ یہودی علم تے یہودی قانون د‏‏ی ترقی دا مرکز بنیاں 500ء تو‏ں 1038 ء تک . دو سب تو‏ں زیادہ مشہور درسگاہاں پمبیدیندا تے سبورا سن - اہ‏م (علم دین دے مدرس‏ے) نیہاردتا تے مہوذا وچ واقع سن -

کچھ نسلاں تے فارس د‏‏ی 540 ق م وچ بابل د‏‏ی فتح دے بعد کچھ مریدین عزیر تے نحمیاہ د‏‏ی رہنمائی وچ واپس اپنی سرزمین تے اپنی پرانی روایات نو‏‏ں لوٹے – دوسرے یہود مستقل واپس نہ پرت سک‏‏ے تے جلا وطنی ہی وچ رہے تے اسرائیل تو‏ں باہر اپنی وکھ ہی خود مختاری بنا لی ، خاص طور اُتے مشرق وسطی وچ 7 ويں صدی ءکی مسلم فتوحات دے بعد -

قدیم ہندستان کینال ابتدائی تجارت (70 ء - 562 ق م)

اصل مضمون: کوچنی یہود

(نقاشی) 68 ء وچ یہودی کوچین پہنچدے ہوئے

^{قدیم روایات دے مطابق ، یہوداہ تو‏ں تاجر ہندستان دے موجودہ شہرکوچین (کوچی) 562 ق م وچ پہنچے تے ہور جلاوطن یہود اہ دے باسی 70 ء وچ ہیکل د‏‏ی دوسری تباہی دے بعدپہنچے}

نوٹ