آریا بھٹ

آریابھٹّ
(سنسکرت وچ: आर्यभट)
IUCAA, پونے دی زمین اتے آریابھٹّ دی مورتی۔ اوہناں دی ویش بھوشا متعلق کوئی جانکاری مہیا نہیں اے۔ اس لئی آریابھٹّ دا کوئی وی پرتیروپ اکّ کلاکار دی پرسوچ دی ہی اتپتی ہندی اے۔
پیدائشی نام	(سنسکرت وچ: आर्यभट)
جم	سنہ 476   شاید اشماکا
وفات	سنہ 550 (73–74 سال)  پاٹلی پتر
مذہب	ہندو
عملی زندگی
پیشہ	تارہ گرو ،  ریاضی دان ،  منجم
شعبۂ عمل	فلکیات ،  ریاضی

آریابھٹّ (سنسکرت: आर्यभट  listen ; IAST: آریابھٹّ) جاں آریابھٹّ I بھارتی حساب اتے بھارتی فلکیات سائنس دے کلاسیکل یگ دے مہان گنت شاشتریاں اتے تارا-سائنسداناں دی قطار وچ آگوُ ہن۔ اوہناں دے سبھ توں زیادہ مشہور کم ہن (499 ای ۔، 23 سال دی عمر وچ): آریابھٹی اتے آریہ سدھانت۔

آریا بھٹ پراݨے ہندستان دا اک علم نجوم دا ماہر تے ریاضی دان سی ۔ اوہ پاٹلی پتر (پٹنا) وچ 486ء وچ جمیا ۔ آریا بھٹ ، زمین دی اپݨے محور وچ گردش دا قائل سی تے اوہنے اوہی تصور پیش کیتا جہڑا اس توں 1200 ورھے مگروں گلیلیو نے پیش کیتا سی ۔ اوہنے سورج تے چند دے گرہن دیاں سائنسی وجہاں دسیاں ۔ علم نجوم اچ اوہدی مشہور کتاب آریا سدھانت اوہدی یادگار کتاب اے ۔

حالانکہ آریابھٹّ دے جم دے سال دا آریابھٹی وچ واضع ذکر اے، اوہناں دے جم دے اصلی تھاں دے بارے وچ مفکراں دے وچکار اختلاف اے۔ کجھ مندے ہن کہ اوہ نرمدا اتے گوداوری دے وچکار واقع کھیتر وچ پیدا ہوئے سن، جسنوں اشماکا وجوں جانیا جاندا سی اتے اوہ اشماکا دی پہچان مدھ بھارت وجوں کردے ہن جس وچ مہاراشٹر اتے مدھ پردیش شامل اے، حالانکہ شروعاتی بودھی گرنتھ اشماکا نوں دکھن وچ، دکھنیپتھ جاں دکھن وجوں ورنت کردے ہن، جدوں کہ ہور گرنتھ ذکر کردے ہن کہ اشماکا دے لوک الیکجینڈر نال لڑے ہون گے، اس حساب اشماکا نوں اتر دی طرف ہور اگے ہونا چاہیدا اے۔

اکّ تازہ مطالعہ دے مطابق آریابھٹّ چامروتم، کیرل دے رہن والے سن۔ مطالعہ دے مطابق اسمکا اکّ جین پردیش سی جو دی شراوامبیلگولا دے چاروں طرف پھیلیا ہویا سی، اتے اتھے دے پتھر دے کھمبھیاں دے کارن اسدا نام اسمکا پیا۔ چامروتم اس جین بستی دا حصہ سی، اسدا نشان اے بھارتاپجھا ندی جسدا نام جیناں دے پرانے راجا بھارتا دے نام اتے رکھیا گیا اے۔ آریابھٹّ نے وی جگاں نوں متاثر کردے وقت راجا بھارتا دا ذکر کیتا اے - داسگیتیکا دے پنجویں چھند وچ راجا بھارت دے ویلے تک گزر چکے دور دا ذکر آؤندا اے۔ اوہناں دناں وچ کسمپرا وچ اکّ مشہور یونیورسٹی سی جتھے جیناں دا نرہیرو اثر سی، اتے آریابھٹّ دا کم اس پرکار کسمپرا پہنچ سکیا اتے اسنوں پسند وی کیتا گیا۔

حالانکہ ایہہ گل کافی حدّ تک مقررہ اے کہ اوہ کسے نہ کسے وقت اتے کسمپرا اچّ سکھیا لئی گئے سن اتے کجھ ویلے لئی اتھے رہے وی سن۔ بھاسکر I ( 629 ای ۔ ) نے کسمپرا دی پہچان پاٹلپتر (جدید پٹنا) وجوں کیتی اے۔ خفیہ سامراج دے اخیرلے دناں وچ اوہ اتھے رہا کردے سن، ایہہ اوہ سماں سی جسنوں بھارت دے سنہری یگ دے روپ وچ جانیا جاندا اے، چانکیا دے مشرق بدھخفیہ اتے کجھ چھوٹے راجیاں دے سامراج دے دوران اتر مشرق وچ ہوناں دا حملہ شروع ہو چکیا سی۔ آریابھٹّ اپنیاں کھگولی پرنالیاں لئی حوالہ دے روپ وچ شریلنکا دا ورتوں کردے سن اتے آریابھٹیا وچ کئی موقعیاں اتے شریلنکا دا ذکر آیا اے۔

کم

آریابھٹّ حساب اتے فلکیات سائنس اتے کئی گرنتھاں دے لکھاری ہن، جیہناں وچوں کجھ کھو گئے ہن۔ اوہناں دی پرمکھ رچنا، آریابھٹی، حساب اتے فلکیات سائنس دا اکّ سنگرہ اے، جسنوں بھارتی گنت ساہت وچ وڈے پیمانے اتے حوالیاں لئی ورتیا گیا اے، اتے جو اج وی استتو وچ اے۔ آریابھٹی دے گنتی حصہ وچ انکگنت، الجبرا، آسان ترکونمتی اتے گولیئے ترکونمتی شامل ہن۔ اس وچ لگاتار جاری بھناں (کنٹینیوڈ پھریکشنس)، دو گھاتی مساوات، گھات لڑی دے یوگ (سمس آف پاور سیریج) اتے جیواواں دی اکّ تالکا (ٹیبل آف سائنس) شامل ہن۔

آریہ - اصول، کھگولی گنناواں اتے اکّ کم اے جو ہن لپت ہو چکیا اے، اسدی جانکاری سانوں آریابھٹّ دے ہم عصر وراہمیہر دے لیکھاں توں حاصل ہندی اے، نال ہی نال بعد دے گنتگیاتیاں اتے ٹپنیکاراں ولوں وی ملدی اے جیہناں وچ شامل ہن برہمخفیہ اتے بھاسکر I ۔ اجیہا پرتیت ہندا اے کہ ایہہ کم پرانے سورج اصول اتے مشتمل اے، اتے آریابھٹیئے دے پربھات دی آشا اس وچ ادھی رات - دن - گنتی دی ورتوں کیتی گئی اے ۔ اس وچ کئی کھگولی سمگریاں دا ذکر شامل اے، جویں کہ نومون ( شنکو - آلہ )، اکّ پرچھائی آلہ ( چھایا - آلہ )، شاید کون منی سامان، نیم چکر اتے چکر ( دھنر - آلہ / چکر - آلہ )، اکّ بیلناکار چھڑی یستی - آلہ، اکّ چھتر - آکے دا سامان جسنوں چھتر - آلہ کیہا گیا اے، اتے گھٹو گھٹ دو پرکار دیاں پانی گھڑیاں - دھنشاکار اتے بیلناکار ۔

اکّ تیجا گرنتھ جو عربی ترجمہ دے روپ وچ استتو وچ اے، ال نتپھ جاں ال ننپھ اے، آریابھٹّ دے اکّ ترجمہ دے روپ وچ دعوہ پیش کردا اے، پر اسدا سنسکرت نام امعلوم اے ۔ سمبھوت: 9 وی صدی دے شلالیکھ وچ، ایہہ فارسی مفکر اتے بھارتی اتیہاسکار ابو ریہان ال - برونی ولوں الیکھت کیتا گیا اے ۔

آریابھٹی

آریابھٹّ دے کم دے ڈریکٹ ٹیکا صرف آریابھٹی توں ہی معلوم ہن۔ آریابھٹی نام بعد دے ٹپنیکاراں ولوں دتا گیا اے، آریابھٹّ نے آپ اسنوں نام نہیں دتا ہووےگا ؛ ایہہ چرچہ اوہناں دے چیلا بھاسکر پہلاں نے اشمکتنتر جاں اشماکا دے لیکھاں وچ کیتا اے۔ اسنوں کدے کدے آریہ - شت - اٹھ ( یعنی آریابھٹ دے 108 ) - جو دی اوہناں دے پاٹھ وچ چھنداں کہ گنتی اے - دے نام توں وی جانیا جاندا اے۔ ایہہ نیم ساہت دے سمان بہت ہی سنکھپت سٹائل وچ لکھیا گیا اے، جتھے ہر اکّ قطار اکّ مشکل نظام نوں یاد کرن لئی مدد کردی اے۔ اس پرکار، مطلب دی وضاحت ٹپنیکاراں دی وجہ نال اے۔ سمچے گرنتھ وچ 108 چھند ہن، نال ہی پرچیاتمک 13 علاوہ ہن، اس پورے نوں چار پداں اتے ادھیاواں وچ ونڈیا گیا اے :

1. گیتیکپاد : ( 13 چھند ) سماں دی وڈی اکائیاں - کلپ، منونتر، یگ، جو ارنبھ دا گرنتھاں ولوں وکھ اکّ کائنات سائنس پیش کردے ہن جویں کہ لگدھ دا ویدانگ جوتش، ( پہلی صدی عیسوی مشرق ایہناں وچ جیواواں( سائن ) دی تالکا جیا وی شامل اے جو اکّ ایکل چھند وچ پیش اے۔ اکّ مہایگ دے دوران، گرہاں دے سیر لئی 4۔ 32 ملیان سالاں دی گنتی دتی گئی اے۔
2. گنتپاد ( 33 چھند ) وچ کھیترمتی ( کھیتر سبھاء )، حساب اتے جیامتیک ترقی، شنکو / چھایاواں ( شنکو - چھایا )، آسان، دوگھاتی، یخفیہ اتے امقررہ مساوات ( کٹک ) دا سماویش اے۔
3. کالکریاپاد ( 25 چھند ) : ویلے دیاں وکھ وکھ اکائیاں اتے کسے دتے گئے دن لئی گرہاں دی حالت دا نردھارن کرن دی ودھی۔ زیادہ مہینہ دی گنتی دے موضوع وچ (ملماس )، کشئے - تتھیاں۔ ہفتے دے دناں دے نعماں دے نال، اکّ ستّ دن دا ہفتہ پیش کردے ہن۔
4. گولپاد ( 50 چھند ) : آکاشی کھیتر دے جیامتی/ترکونمتی پہلُ، کرانتیورتّ، آکاشی بھومدھ ریکھا، آسنتھِ، دھرتی دے سروپ، دن اتے رات دے کارن، رخ اتے راشیچکری سنکیتاں دے ودھن آدی دیاں خاصیتاں۔

آریابھٹ نے حساب اتے فلکیات سائنس وچ پد روپ وچ، کجھ نوینتاواں پیش کیتیاں ہن، جو کئی صدیاں تک بااثر رہیاں۔ گرنتھ دی سنکھیپتا دی آخری سیما دا ذکر اوہناں دے چیلے بھاسکر پہلا ( بھاشی، 600 اتے ) ولوں اپنیاں جائزے وچ کیتا گیا اے اتے اپنے آریابھٹی بھاشی ( 1465 ) وچ نیلکنٹھ سومیاجی ولوں۔

حوالے