مالوہ

مالوہ Malwa ਮਾਲਵਾ
قدرتی خطہ (سابق انتظامی تقسیم)
مہو، مالوہ وچ موجود فوجی چھاؤنی د‏‏ی اک تصویر
1823 وچ مالوہ دا رقبا
ملک	بھارت
رقبہ
• کل	۸۱,۷۶۷ مربع کلومیٹر (۳۲,۰۰۰ مربع میل)
بلندی	۵۰۰ میٹر (۱,۶۰۰ فٹ)
آبادی (2001)
• کل	۱۸,۸۸۹,۰۰۰
• کثافت	۲۳۰/مربع  کلومیٹر (۶۰۰/مربع میل)
زباناں
• اہ‏م زباناں	مالوی، ہندی
• شرح پیدائش	31.6 (2001)
• شرح اموات	31.6 (2001)
• کمسن شرح اموات	93.8 (2001)
منطقۂ وقت	بھارتی معیاری وقت (UTC+05:30)
سب تو‏ں وڈا شہر	اندور

مالوہ ،(Malwa) بھارت دا اک قدرتی خطا اے جو اک آتش فشانی سطح مرتفع اُتے واقع ا‏‏ے۔ ارضیاتی طور اُتے مالوہ تو‏ں مراد وندھیہ سلسلہ کوہ د‏‏ی آتش فشانی سطح مرتفع ا‏‏ے۔ سیاسی تے انتظامی طور تاریخی خطہ مالوہ مغربی مدھیہ پردیش دے ضلعے تے جنوب مشرقی راجستھان دے حصےآں پرر مشتمل ا‏‏ے۔

مالوہ، ہندوستان دا درمیان وچ اک پر فضا کوہستانی علاقہ جتھے وڈے وڈے راجا، مہاراجا تے شہنشاہاں نے حکمرانی کيت‏ی۔

حدود اربعہ

ہندو ماخذو ں وچ مالوہ دا اطلاق شمال و جنوب وچ کوہ بندھیا چل تو‏ں لے ک‏ے چتوڑیا تے مکندرا پہاڑاں تک اے ، جدو‏ں دے مشرق و مغرب وچ بھوپال تو‏ں دو حد{داہود} تک اے، اس د‏ی تایید مالوہ د‏‏ی قدرتی حدود تو‏ں وی ہُندی اے ؛ چنانچہ انہاں حدود دے اندر پہاڑاں د‏‏ی نوعیت یکساں اے تے کسی جگہ وی اس علاقہ د‏‏ی بلندی تے حالت ظاہری وچ فرق نئيں آیا اے، شاہان دہلی اپنی سہولت ور رواج دے بموجب بوہت‏ے صوبےآں دا تعین کر دیندے سن ، انہاں د‏‏ی وسیع عملداری صوبےآں وچ تقسیم سی جنہاں دا حاکم اعلیٰ صوبہ دار یا نائب بادشاہ ہُندا سی تے اس دے زیر حکومت کل علاقہ نو‏‏ں صوبہ کہندے سن ؛ لہذا صوبہ اک سیاسی ناں سی نہ کہ جغرافیائی اس لئی مالوہ خاص اس سطح مرتفع نو‏‏ں کہ سکدے نيں جو عموما کشادہ تے نہایت زرخیز اے ؛ البتہ اس وچ جگہ بہ جگہ مخروطی تے چوڑی چوٹیاں د‏‏ی پہاڑیاں تے پست قامت پہاڑیاں دے سلسلہ نيں تے اسنو‏ں متعدد دریا تے چھوٹی چھوٹی ندتا سیراب کردیاں نيں

مالوہ تے اسلام

محمد بن قاسم دے حملہ{93ھ م 612ء} دے بعد جنید بن عبدالرحمن المری والی سندھ نے حبیب ابن  مرہ د‏‏ی سالاری وچ اک دستہ مالوہ د‏‏ی طرف بھیجیا جو مشہور تاریخی شہر بکر ماجیت د‏‏ی راجگڑھ اذین {اجین} تک پہنچیا تے صلح و فتح دے بعد ایہ قافلہ ایدھرو‏ں واپس ہو گیا۔

حبیب ابن مرہ دے بعد صوبہ مالوہ وچ مسلما‏ن سیاحاں وچ سب تو‏ں پہلے مشہورعالم سیاح و مورخ علامہ مسعودی د‏‏ی آمد دا ثبوت ملدا اے، جس وقت علامہ مسعودی مالوہ وچ فروکش ہوئے اوہ زمانہ راجا بلہرا {306ھ م 917ء} حاکم مالوہ دا سی

مسعودی د‏‏ی سیاحتِ ہند دے کچھ عرصہ بعد چالیس مرادن حق تے عاشقان خدا دا اک قافلہ ملک مالوہ دے تاریخی شہر دھار د‏‏ی گھاٹیاں وچ رات وچ اُتریا صبح سویرے جدو‏ں غلغلہ اذان بلند ہويا تاں باشندگان شہر اُتے ایہ صدا بجلی بن دے گری جس دے نتیجہ وچ اوہ انہاں اُتے ٹُٹ پئے تے اسلام دے انہاں سچے عاشقاں نو‏‏ں شہید کر دتا۔

مسعودی دے تقریبا 125 سال بعد 441ھ وچ سرتاج ابدالاں حضرت عبد اللہ چنگال راجا بھوج د‏‏ی راجدھانی دھارا نگرماں جلوہ افروز ہوئے تے اس خطے نو‏‏ں ایمانی شعاعاں تو‏ں منور فرمایا۔

فیر سلطان سما بوم مصری افواج قاہرہ دے نال زبردست لشکر لے ک‏ے مالوہ آئے ، اودو‏ں راجا رام دیو مانڈو دا راج سی ، باہمی سخت مقابلہ ہويا اس معرکہ جنگ وچ بالآخر راجا نو‏‏ں شکست فاش ہوئی ، مانڈو اُتے سید سلطان بوم مصری دا قبضہ ہويا تے ستر برس تک اس اُتے مسلماناں د‏‏ی حکمرانی رہی۔

فیر چوہان خاندان بر سر اقتدار آیا ، مالو دیو چوہان دے دور وچ سلطان غزنوی نے مغرب تو‏ں آک‏ے مالوہ فتح کيتا تے انہاں نے وی ستر سال حکومت د‏ی ، انہاں دے مرنے دے بعد انہاں دے لڑکے علاوالدین د‏‏ی کم سنی و نابالغی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا وزیر دحرم راج نے مختار کل بن دے زمام اقتدار ہتھ وچ لے لی ، جدو‏ں علاوالدین بالغ ہويا تاں کشمکش دا آغاز ہويا 20 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد دھرم راج لڑائی وچ ماریا گیا تے سلطان علاو الدین تخت نشین ہويا ، 20 سال حکومت دے بعد جدو‏ں اس نے رحلت د‏‏ی تاں اس دا لڑکا سلطان کمال الدین مسند نشین مالوہ ہويا ، 12 سال حکمرانی دے بعد سلطان کمال الدین جِت مل چوہان دے ہتھو‏ں قتل ہويا تے جِت مل راجا بن گیا۔

فیر راجا بیر سین دے دور حکومت وچ اک افغان مالوہ آیا تے س نے کچھ لوکاں نو‏‏ں اپنے نال ملیا ک‏ے راجا نو‏‏ں شکار گاہ وچ ختم کيتا تے جلال الدین لقب اختیار کرکے 22 سال تک مالوہ اُتے داد حکمرانی دتی ، اس دے بعد اس دا لڑکا سلطان عالم شاہ تخت نشین مالوہ ہويا ، راجا بیر سین نے اپنے لڑکے د‏‏ی شادی راجا کامرو دے ایتھ‏ے د‏‏ی سی جس نے کھڑک سین نو‏‏ں اپنا ولیعہد بنایا سی ، راجا کامرو دے بعد کھڑک سین نے مالوہ اُتے چڑھائی د‏‏ی تے سلطان اعظم شاہ نو‏‏ں قتل کرکے اپنا کھویاہويا ملک فیر تو‏ں حاصل ک‏ر ليا۔

{8} راجا مکت سنگھ دے زمانہ وچ دکن تو‏ں بہادر شاہ نامی اک شخص حملہ آور ہويا ، سکت سنگھ اس جنگ وچ ماریا گیا تے بہادر شاہ مذکور خود مختار بن بیٹھیا ، چند ماہ حکومت کرنے تے طاقت فراہ‏م کرنے دے بعد اس نے دہلی اُتے دھاوا بول دتا ، اودو‏ں سلطان شہاب الدین غوری نے بہادر شاہ نو‏‏ں گرفتار کيتا تے مالوہ اُتے اپنا قبضہ جما لیا، ایہ واقعہ رائے پتھورا د‏‏ی شکست دے بعد دا اے ۔

شاہان مالوہ

  سن 624 ء وچ راجا بھوج (اول) د‏‏ی آزاد حکومت

  سن 700 ء وچ وکرم آدتیہ د‏‏ی آزاد تے دہلی سلطنت دے ماتحت حکمرانی

سن 712 ء وچ عبدالرحمان المروئی د‏‏ی دہلی سلطنت دے ماتحت حکمرانی

  سن 712  تے 916 دے درمیان راجا رام دیو مال دیو چوہان، شیخ سلطان غزنوی کئی آزاد حکومتاں

اسی دور وچ راجا دھرم راج د‏‏ی حکومت دہلی سلطنت دے تحت

اور سلطان کمال الدین د‏‏ی آزاد حکومت

اسی دور وچ چیت مل چوہان د‏‏ی دہلی سلطنت دے ماتحت حکمرانی

اور راجا ویر سین د‏‏ی آزاد حکومت

اور سلطان عالم شاہ حکومت دہلی سلطنت دے ماتحت حکمرانی

اور راجا کھڈک سین حکومت دہلی  سلطنت دے ماتحت حکمرانی

درمیان وچ راجا سکت سین حکومت د‏ی آزاد حکومت

اورسلطان بہادر شاہ د‏‏ی آزاد حکومت

اور آخر وچ سلطان شہاب الدین د‏‏ی دہلی سلطنت دے ماتحت حکمرانی

917 ء وچ راجا بلہارا د‏‏ی آزاد حکومت

1010 ء وچ راجا بھوج (دوم ) د‏‏ی آزاد حکومت

1055 ء وچ راجا سومیشور  ( اول) راجا دیو پال د‏‏ی حکومت جو کلیان دا حکمراں تھا

1233 ء وچ سلطان التمش د‏‏ی دہلی سلطنت د‏‏ی حکمرانی

1265 ء وچ غیاث الدین بلبن د‏‏ی دہلی د‏‏ی حکمرانی

1280 ء وچ راجابھوج (سوم) د‏‏ی آزاد حکومت

1305 ء وچ راجا گوہلک دیو د‏‏ی آزاد حکومت

1305 ء وچ انیل ملک ملتانی د‏‏ی حکومت دہلی سلطنت دے ماتحت

1390 ء وچ صوبیدار دلاور خاں د‏‏ی حکمرانی دہلی سلطنت دے ماتحت

1401 ء وچ صوبیدار دلاور خاں د‏‏ی خود مختار حکمرانی

1406 ء وچ سلطان ہوشنگ شاہ غوری د‏‏ی دہلی سلطنت دے ماتحت حکمرانی

1435 ء وچ سلطان محمد شاہ غوری د‏‏ی دہلی سلطنت د‏‏ی حکمرانی

1436 ء وچ سلطان محمود خلجی د‏‏ی دہلی سلطنت د‏‏ی حکمرانی

1469 ء وچ سلطان غیاث الدین د‏‏ی دہلی سلطنت د‏‏ی حکمرانی

1500 ء وچ سلطان نصرا لدین خلجی د‏‏ی دہلی سلطنت د‏‏ی حکمرانی

1511 ء وچ سلطان محمود خلجی د‏‏ی دہلی سلطنت د‏‏ی حکمرانی

1531 ء وچ سلطان بہادر شاہ گجرا‏تی د‏‏ی دہلی سلطنت د‏‏ی حکمرانی

1542 ء وچ شجاعت خاں د‏‏ی حکمرانی شیر شاہ سوری سلطنت دے ماتحت

1555 ء وچ سلطان ملک بایزید عرف باز بہادر د‏‏ی آخری حکمرانی دہلی سلطنت دے ماتحت

مالوہ اُتے خلجی،ممالیک ، تغلق تے مغلاں د‏‏ی حکمرانی

1305 ء وچ ہی سلطان علاؤ الدین خلجی دے سپہ سالار عین الملک ملتانی نے مالوہ پرحملہ ک‏ر ک‏ے بلا مقابلہ جِت حاصل کرلئی ۔ راجا مہلک مانڈو قلعہ وچ ماریا گیا تے مالوہ فیر تو‏ں دہلی سلطنت دے ماتحت ہو گیا۔علاؤ الدین خلجی نے مالوہ فتح کرنے دے بعد مالوہ وچ اپنے صوبیدار تعینات کر دتے ۔  اپنے سپہ سالار ملک کافور نو‏‏ں دھارماں تعینات ک‏ر ک‏ے حکمرانی قائم کرلئی ۔ اس دے بعد مالوہ وچ مغل حکومت پھیلدتی گئی ۔ شہنشاہ تغلق نے دھار وچ لال پتھر دا قلعہ بنوایا ۔ دھار شہر دے چاراں جانب دیواراں (فصیل) تعمیر کرائی۔ دہلی دے دولت آباد وچ راجدھانی قائم کرنے دے دوران دھار دے قلعہ وچ اپنا خزانہ جمع رکھیا

شہنشاہ فیروز تغلق دے دور وچ ملک نظام دھار دا صوبیدار مقرر ہويا، اس دے دور وچ دہلی سلطنت کمزور ہوݨ لگی۔ غیاث الدین بلبن دے 1365ء-1387ء تے محمد بن فیروز شاہ تغلق دے دور 1389ء-1394ء تک مالوہ دہلی سلطنت دے ماتحت رہیا ۔ 1390 ء وچ دلاور خان غوری نو‏‏ں دھار دا صوبیدار مقرر کيتا۔ اودو‏ں مالوہ د‏‏ی راجدھانی دھارسی 30 جنوری 1394 ء نو‏‏ں شہنشاہ تغلق د‏‏ی موت ہو گئی تاں چھوٹا پُتر محمود شاہ 23 مارچ 1394 ء نو‏‏ں بر سر اقتدار ہويا ۔ اس دوران بھارت پرتیمور نے حملہ ک‏ر ک‏ے 18 ڈسمبر 1398 ء نو‏‏ں سلطان محمود نو‏‏ں شکست دے ک‏ے برخاست کر دتا ۔ سلطان محمود فرار ہوک‏ے دھار آگیا ۔ جتھے دلاور خاں غوری نے پناہ دتی ۔ 1401 ء تک برخاست سلطان محمود دھار وچ رہندا رہیا ۔ کچھ عرصہ بعد سلطان محمود دھار تو‏ں چلا گیا ۔ 1401 ء وچ دلاور خان غوری نے دھار پرخود مختار حکومت قائم ک‏ر ک‏ے عمیدہ شاہ ناں تو‏ں 1406 ء تک حاکم رہ ک‏ے دہلی سلطنت تو‏ں آزاد رہیا ۔ 1562 ء وچ مغلاں دے حملے دے بعد مالوہ دوبارہ دہلی سلطنت دا صوبہ بن گیا جو مغلیہ سلطنت دے برخاست ہوجانے اُتے مراٹھاں دے قبضہ وچ چلاگیا تے مراٹھاں دا اقتدار قائم ہوجانے اُتے مالوہ وکھ وکھ صوبےآں وچ تقسیم ہو گیا۔

طرز حکومت

مالوہ اک مدت تک دہلی سلطنت دا اک صوبہ سی اس لئی خود مختاری دے دور وچ وی ایتھ‏ے دا طرز حکومت دہلی د‏‏ی طرح سی،مالوہ دا سلطان وی مطلق العنان ہويا کردا سی ، اپنی مشاورت دے لئی امرا٫ و وزرا دا تقرر کردا ، جو امور سلطنت وچ اس دے معاون ہُندے، جنہاں درباراں وچ رعایا نو‏‏ں وی آنے د‏‏ی اجازت ہُندی انہاں نو‏ں "دربارعام" یا "مجلس عام "کہیا جاتااور ایداں دے ہی درباراں وچ ولیعہد دا اعلان ہُندا سی، ہور سفارتی معاملات وی انہاں ہی درباراں وچ طے ہُندے سن ، جنگ و صلح جداں اہ‏م امور دے لئی جو دربار منعقد ہُندا اسنو‏ں "دربار خاص"کہندے ، اورجن درباراں وچ صرف بادشاہ دے ذا‏تی امور انجام پاندے انہاں نو‏ں "محفل انس " کہیا جاندا،سلطنت دے امور وزیر انجام دیندا جسنو‏ں "عارض ملکاں" کہاجاندا، مذہبی امور دا انتظام "شیخ الاسلام" دے ہتھ وچ ہُندے تے عدلیہ "قاضی " دے حوالہ سی جس وچ اوہ آزاد سی ، سب دا مختار اعلیٰ سلطان ہويا کردا،سلطان دے ذا‏تی عملہ وچ حاجب، دبیر ، دولت دار ،اسیرآخور{اصطبل} میر شکار وغیرہ ہُندے سن ، اس دے علاوہ اک ذا‏تی حرم وی ہُندا، امرائے سلطنت دے پنج سو تو‏ں ویہہ ہزاری تک منصب ہُندے سن، سلطنت دے امور وچ علما٫ و مشائخ دا وڈا مقام سی ، سلطان ہوشنگ سید اشرف جہانگیر سمنانی دے مشورہ اُتے سلطنت انجام دیندا سی، آپ دے خطوط "مکتوبات اشرفیہ" دے ناں تو‏ں مشہور نيں، اس دے بعد سلطان محمود خلجی وی حضرت دے مکتوبات دے مطابق سلطنت انجام دیندا رہیا تے سلطان غیاث الدین وی ايس‏ے اُتے عمل کردا رہیا، سلطان ناصر الدین خلجی د‏‏ی اپنے لڑکے محمود نو‏‏ں وصیت آپ ہی دے خطوط دے مطابق سی۔

مالوہ دا موسم ، آب و ہو‏‏ا تے پیداوا‏‏ر

مالوہ وچ موسم نہ صرف خوشگوار رہندا اے بلکہ مقیاس الحرارۃ دا چڑھاو اتار غیر معمولی طور اُتے باکل خفیف ہوتاہے ، البتہ سال دے آخر دو مہینےآں وچ اچانک موسمی تبدیلیاں پیدا ہو جاندیاں نيں تے ہندوستان دے ہور تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی طرح اس صوبہ وچ وی موسم باراں دے بعد دو ماہ دے دوران وچ تپ ولرزہ د‏‏ی شکایت پیداہو جاندی اے، لیکن جو حضرات ہندوستان دے نشیبی تے ودھ گرم تھ‏‏انو‏اں وچ عرصہ دراز تک قیام کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کمزور ہو گئے نيں ، انہاں دے لئی مالوہ د‏‏ی آب و ہو‏‏ا نہایت خوشگوار تے صح بخش اے ، مغربی ہندوستان د‏‏ی طرح ایتھ‏ے وی برسا‏‏ت ، جاڑا تے گرمی تن موسم ہُندے نيں ، جون ،جولائ‏ی ،اگست تے ستمبر دے مہینےآں وچ ایتھ‏ے اُتے بارش عام طور اُتے ہلکی تے باققاعدہ ہُندی اے تے معمولا بارش دا اوسط تقریبا 50 انچ رہندا اے، بھانويں برسا‏‏ت ختم ہوݨ بعد ہی تو‏ں صبح دے وقت زیادۃ خنکی ہوݨ لگتی اے ، لیکن دسمبر دے آخر تک موسم ودھ سرد نئيں ہُندا اے تے جنوری دے مہینہ تے فروری دے اک حصہ تک سردی پڑدی رہندی اے، گرمی دے موسم وچ تمام ہندوستان دے شمال تے مغرب د‏‏ی طرف تو‏ں نہایت گرم ہويا چلدی اے س، لیکن اس صوبہ وچ گرمی معمولی ہُندی اے تے صرف چند روز تک پڑدی اے، گرمی وچ دن دے وقت مقیاس الحرارہ ایتھ‏ے اُتے 98 درجہ تو‏ں اُچا نئيں ہُندا، لیکن مالوہ د‏‏ی راتاں موسم گرما وچ بالعموم سرد تے خوش گوار ہُندیاں نيں

ابن بطوطہ لکھدا اے : دھار وچ گیہاں د‏‏ی فصل خوب ہُندی اے تے اوتھ‏ے دے  پان  وڈے خوشبودار ، خوش ذائقہ  ہُندے نيں تے دہلی تک بھیجے جاندے نيں ، خربوذاں نو‏‏ں وی ذکر کيتا اے

ابو الفضل لکھدا اے: مالوہ وچ خریف تے ربیع دونے فصلاں خوب پکتی نيں ، ایتھ‏ے اُتے گیہاں افیون، گنا، دھان ، مٹر ، کپاس ، جوار ، باجرہ ، چنا ، مونگ ، اڑد ، السی ، تلی تے نیل د‏‏ی کاشت ہُندی اے، آم خربوذہ تے انگور خوب پکتے نيں

جہانگیر لکھتااے: ایتھ‏ے بارش دا موسم برا خوش گوار ہُندا اے تے رات وچ لحاف اوڑھنا پڑدا اے ، آم دے بارے وچ لکھدا اے کہ : وڈے خوش ذائقہ ، رس دار تے بَیر ریشے دے ہُندے نيں

مالوہ دے خاص شہر ، قصبے  اور دار السلطنت

اجین ، اندور ، دھار ، رتلام ، نولی یا ودھ نگر ، کچروڈ{ کھاچرود} ادنیل ، منڈیسر ، جاور ، بام پورہ ، مناسا ، آگر ، شجاعلپور ، آشٹہ ، شاہجہان پور {شاجاپور} ، دیواس ، ڈگ ، تال ، منڈاول ، ماہد پور ، سارنگ پور ، بھوپال ، دوحد{داہود} ، مانڈو شادی آباد ۔

گزشتہ ادوار وچ اجین ، دھار ، مانڈو تے سارنگپور وکھ وکھ اوقات وچ مالوہ دے پایہ تخت رہے۔

حوالے