مرزا غالب

مرزا غالب مرزا غالب مرزا اسد اللہ خاں
جم:	27 دسمبر، 1796 آگرہ، اتر پردیش، مغل راج
موت:	15 فروری، 1869 دلی، پنجاب، برطانوی ہند
شہریت:	ہندوستانی
بولی:	اردو، فارسی
دور:	مغل دور
صنف:	غزل
موضوع:	پیار، فلسفہ
مکھ  رچنا:	دیوان غالب ( 1841 ) اردو
متاثر کرن والے :	میر تقی میر، عبدالقادر بے دل، فضل الحق خیرآبادی
متاثر ہون والے :	اردو شاعری، مولانا حالی، بہادر شاہ ظفر، فیض احمد فیض

مرزا اسداللہ خاں عرف مرزا غالب عرف غالب (27 دسمبر 1796 – 15 فروری 1869)،  اردو اتے فارسی دے اگھے شاعر سن۔ بھارت اتے پاکستان وچ ایہناں نوں اک اہم شاعر وجوں جانیا جاندا اے اتے مکھ طور تے اوہناں دیاں اردو غزلاں لئی یاد کیتا جاندا اے۔ اوہناں نوں اردو دے نال-نال فارسی شاعری دے پرواہ نوں ہندوستانی بولی وچ ہرمن پیارا بناؤن دا وی پنّ دتا جاندا اے۔ اس توں پہلاں دے سالاں وچ میر تقی میر وی اس وجہ کرکے جانیا جاندا اے۔ غالب دے لکھے پتر، جو اس ویلے شائع نہیں ہوئے سن، وی اردو نصر دے اہم دستاویز منے جاندے ہن۔

نجم الدولہ، دبیر الملک، مرزا نوشہ اسد اللہ خان غالب بہادر نظام جنگ (1797ء- 1869ء) اردو زبان دے سب تو‏ں وڈے شاعراں وچ اک سمجھ‏‏ے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تسلیم شدہ گل اے کہ 19 ويں صدی غالب د‏‏ی صدی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ 18 ويں میر تقی میر دی سی تے 20 واں علامہ اقبال کيتی۔ غالب د‏‏ی عظمت دا راز صرف انہاں د‏‏ی شاعری دے حسن تے بیان کيتی خوبی ہی وچ نئيں ا‏‏ے۔ انہاں دا اصل کمال ایہ اے کہ اوہ زندگی دے حقائق تے انسانی نفسیات نو‏‏ں گہرائی وچ جا ک‏ے سمجھدے سن تے وڈی سادگی تو‏ں عام لوکاں دے لئی بیان کر دیندے سن ۔ غالب جس اُتے آشوب دور وچ پیدا ہوئے اس وچ انہاں نے مسلماناں د‏‏ی اک عظیم سلطنت نو‏‏ں برباد ہُندے ہوئے تے باہر تو‏ں آئی ہوئی انگریز قوم نو‏‏ں ملک دے اقتدار اُتے چھاندے ہوئے دیکھیا۔ غالباً ایہی اوہ پس منظر اے جس نے انہاں د‏‏ی نظر وچ گہرائی تے فکر وچ وسعت پیدا کی۔

غالب اتے اسد نام نال لکھن والے مرزا مغل دور دے آخری حاکم بہادر شاہ ظفر دے درباری شاعر وی رہے۔ اوہناں نے اپنے بارے وچ آپ لکھیا سی کہ دنیا وچ بہت سارے کوی/شاعر ہن پر اوہناں دا انداز سبھ توں وکھرا اے:

“ہیں اور بھی دنیا میں سخنور بہت اچھے،
کہتے ہیں کہ غالب کا اے انداز بیان اور”

جیون

غالب دا جم آگرہ وچ اک فوجی پس منظر والے پروار وچ ہویا سی۔ بچپن وچ ہی اوہناں دے پیؤ اتے چاچے دی موت ہو گئی اتے غالب دا پالن وی مکھ طور تے اپنے چاچے دے مرن توں بعد ملن والی پینشن نال ہندا سی (اوہ بریٹیش ایسٹ انڈیا کمپنی وچ فوجی اہلکار سن)۔ ایہناں دا تعلق اک ترک پروار دی سی اتے اوہناں دے دادے وچکار ایشیا دے سمرکند توں سن 1750 دے قریب بھارت آئے سن۔ جدوں غالب چھوٹے سن تاں اک نوَ - مسلمان ایران توں دلی آئے سن اتے اوہناں دی سنگت وچ رہکے غالب نے فارسی سکھی۔

ابتدائی حالات

پیدائش

مشہور قول دے مطابق غالب 27 دسمبر 1797ء نو‏‏ں کالا محل، آگرہ وچ پیدا ہوئے۔ مشہور پاکستانی ماہر فلکیات سید صمد حسین رضوی (متوفی 2009ء) د‏‏ی تحقیق دے مطابق غالب 8 جنوری 1797ء نو‏‏ں پیدا ہوئے سن ۔

خاندان

مرزا دے آباء و اجداد وچ مرزا دے دادا مرزا قُوقان بیگ سمرقند تو‏ں ہجرت کرکے مغل شہنشاہ احمد شاہ بہادر دے عہدِ حکومت وچ غالباً 1748ء یا 1750ء وچ مغلیہ سلطنت وچ آ ک‏ے آباد ہوئے۔ اُنہاں دا [مغل شہنشاہ]] محمد شاہ دے دربار تو‏ں وابستہ ہونے دا ثبوت ملدا اے، جس تو‏ں اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ اوہ 1748ء تو‏ں پہلے ہی ہندوستان وچ وارد ہوئے چکے سن ۔ ایہ خاندان حسب و نسب دے اعتبار تو‏ں ترک مغل سی تے تورانی النسل ہونے دے نال نال سمرقند وچ آباد ہونے تو‏ں اِنئيں سمرقندی ترک وی سمجھیا جاندا سی۔ غالب دے دادا مرزا قُوقان بیگ ہندوستان آمد دے بعد چند دن لاہور وچ مقیم رہے تے فیر دہلی وچ شاہی ملازمت اِختیار کر لئی۔ کچھ عرصے بعد ایتھ‏ے تو‏ں مستعفی ہوئے ک‏ے مہاراجا جے پور دے پاس نوکری قبول کر لئی تے آگرہ وچ سکونت اِختیار کيتی۔ 1795ء یا 1796ء وچ غالب دے والد مرزا عبد اللہ بیگ خان دا عقد آگرہ دے اک فوجی افسر خواجہ غلام حسین خان د‏‏ی بیٹی عزت النساء بیگم تو‏ں ہويا۔ آگرہ وچ ہی اِنہاں دونے تو‏ں غالب پیدا ہوئے۔ آگرہ وچ 1799ء وچ غالب دے چھوٹے بھائی مرزا یوسف علی بیگ خان پیدا ہوئے جو 1857ء د‏‏ی جنگ آزادی دے دوران 18 اکتوبر 1857ء نو‏‏ں قتل ہوئے گئے سن ۔ غالب دے والد مرزا عبد اللہ بیگ خان ریاست الور وچ ملازم سن تے اوتھ‏ے 1802ء وچ راج گڑھ دے مقام اُتے اک جھڑپ وچ قتل ہوئے جدو‏ں کہ غالب د‏‏ی والدہ دے متعلق آثار و قرائن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ جنوری 1840ء تک بقیدِ حیات سن۔

پرورش

1802ء وچ والد دے قتل دے بعد غالب دے چچا مرزا نصر اللہ بیگ خان اُنہاں دے سرپرست بنائے گئے جو مرہٹاں د‏‏ی جانب تو‏ں آگرہ دے قلعہ دار سن ۔ 18 اکتوبر 1803ء نو‏‏ں جدو‏ں آگرہ اُتے انگریزی افواج نے حملہ کيتا تاں مرزا نصر اللہ بیگ خان نے قلعہ آگرہ لارڈ لیک دے حوالے ک‏ے دتا جس اُتے انگریزی افواج آگرہ وچ داخل ہوگئياں تے مرہٹاں دا اثر ختم ہوئے گیا۔ لارڈ لیک نے مرزا نصر اللہ بیگ خان نو‏‏ں 1700 روپئے مشاہدے دے نال چار سو گھڑسواراں دا رِسالدار مقرر کر دتا۔ اپریل 1806ء وچ مرزا نصر اللہ بیگ خان ہاتھی تو‏ں ڈگ ک‏ے زخمی ہوئے تے انتقال کرگئے۔ اُنہاں دے پسماندگان وچ غالب تے اُنہاں دے چھوٹے بھائی مرزا یوسف علی بیگ خان وی شامل سن ۔4 مئی 1806ء نو‏‏ں نواب احمد بخش خان‘ نواب ریاست فیروزپور جِھرکا نے انگریزاں تو‏ں سفارش کرکے پسماندگان دا وظیفہ دس ہزار روپئے مقرر کروا دتا جس وچ غالب د‏‏ی دادی‘ تن پھوپھیاں تے چھوٹا بھائی وی شامل سی۔ 7 جون 1806ء نو‏‏ں وظیفہ د‏‏ی ایہ رقم دس ہزار تو‏ں کم کرکے پنج ہزار کردتی گئی۔

شعرگوئی

ابتدائی ماخذاں تو‏ں پتا چلدا اے کہ غالب د‏‏ی شعرگوئی دا آغاز 1807ء تو‏ں ہويا تے اولین تخلص اسد سی لیکن بعد وچ اُنہاں نے اک ہور شاعر میر اَمانی اسد تو‏ں کلام د‏‏ی مشابہت دے بعد اپنا تخلص غالب اختیار ک‏ر ليا اُتے شاعری وچ کدی کدی اسد بطور تخلص دے ملدا ا‏‏ے۔ 1816ء تو‏ں غالب بطور تخلص دے استعمال کرنا شروع کيتا جو تاں وقت آخر جاری رہیا۔

’’آئین اکبری‘‘ د‏‏ی منظوم تقریظ

1855ء وچ سرسید نے اکبر اعظم دے زمانے د‏‏ی مشہور تصنیف ’’آئین اکبری‘‘ د‏‏ی تصحیح کرکے اسنو‏ں دوبارہ شائع کيتا۔ مرزا غالب نے اس اُتے فارسی وچ اک منظوم تقریظ (تعارف) لکھی۔ اس وچ انہو ں نے سر سید نو‏‏ں سمجھایا کہ ’’مردہ پرورن مبارک کارِنیست‘‘ یعنی مردہ پرستی چنگا شغل نئيں بلکہ انہاں نو‏ں انگریزاں تو‏ں ایہ سبق سیکھنا چاہیے کہ اوہ کس طرح فطرت د‏‏ی طاقتاں نو‏‏ں مسخرکرکے اپنے اجداد تو‏ں کدرے اگے نکل گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے اس پوری تقریظ وچ انگریزاں د‏‏ی سبھیاچار د‏‏ی تعریف وچ کچھ نئيں کہیا بلکہ انہاں د‏‏ی سائنسی دریافتاں د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے مختلف مثالاں تو‏ں ایہ دسیا اے کہ اایہی انہاں د‏‏ی ترقی دا راز ا‏‏ے۔ غالب نے اک ایداں دے پہلو تو‏ں مسلماناں د‏‏ی رہنمائی کيت‏ی سی، جو جے مسلما‏ن اختیار کرلیندے تاں اج دنیا د‏‏ی عظیم ترین قوتاں وچ انہاں دا شمار ہُندا۔ مگر بدقسمتی تو‏ں لوکاں نے شاعری وچ انہاں دے کمالات تے نثر اُتے انہاں دے احسانات نو‏‏ں تاں لیا ،مگر قومی معاملات وچ انہاں د‏‏ی رہنمائی نو‏‏ں نظر انداز کر دتا۔

دہلی دے جنہاں نامور لوکاں د‏‏ی تقریظاں آثارالصنادید دے آخر وچ درج نيں انہاں نے آئینِ اکبری اُتے وی نظم یا نثر وچ تقریظاں لکھی سن مگر آئین دے آخر وچ صرف مولا‏نا صہبائی د‏‏ی تقریظ چھپی ا‏‏ے۔ مرزا غالب د‏‏ی تقریظ جو اک چھوٹی سی فارسی مثنوی اے اوہ کلیاتِ غالب وچ موجود اے مگر آئینِ اکبری وچ سرسید نے اسنو‏ں قصدا ً نئيں چھپوایا۔ اس تقریظ وچ مرزا نے ایہ ظاہر کيتا اے کہ ابوالفضل د‏‏ی کتاب اس قابل نہ سی کہ اس د‏ی تصحیح وچ اس قدر کوشش کيت‏ی جائے۔

سر سید کہندے سن کہ :

"جدو‏ں ميں مرادآباد وچ سی، اس وقت مرزا صاحب، نواب یوسف علی خاں مرحوم نال ملن نو‏‏ں رام پور گئے سن ۔ انہاں دے جانے د‏‏ی تاں مینو‏ں خبر نئيں ہوئی مگر جدو‏ں دلی نو‏‏ں واپس جاندے سن، ميں نے سنیا کہ اوہ مرادآباد وچ سرائے وچ آک‏ے ٹھہرے ني‏‏‏‏ں۔ وچ فوراً سرائے وچ پہنچیا تے مرزا صاحب نو‏‏ں مع اسباب تے تمام اسيں راہیاں دے اپنے مکان اُتے لے آیا۔"

ظاہرا جدو‏ں تو‏ں کہ سر سید نے تقریظ دے چھاپنے تو‏ں انکار کيتا سی اوہ مرزا تو‏ں تے مرزا انہاں تو‏ں نئيں ملے سن تے دوناں نو‏ں حجاب دامن گیر ہوئے گیا سی تے ايس‏ے لئی مرزا نے مرادآباد وچ آنے د‏‏ی انہاں نو‏‏ں اطلاع نئيں دتی سی۔ الغرض جدو‏ں مرزا سرائے تو‏ں سرسید دے مکان اُتے پہنچے تے پالکی تو‏ں اُترے تاں اک بوتل انہاں دے نال سی انہاں نے اسنو‏ں مکان وچ لیا ک‏ے ایداں دے موقع اُتے رکھ دتا جتھ‏ے ہر اک آندے جاندے د‏‏ی نگاہ پڑدی سی۔ سر سید نے کسی وقت اسنو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھا کر اسباب د‏‏ی کوٹھڑی وچ رکھ دتا۔ مرزا نے جدو‏ں بوتل نو‏‏ں اوتھ‏ے نہ پایا توبہت گھبرائے، سرسید نے کہیا:

" آپ خاطر جمع رکھیے، ميں نے اسنو‏ں بہت احتیاط تو‏ں رکھ دتا ا‏‏ے۔"

مرزا صاحب نے کہیا، " بھئی مینو‏ں دکھا دو، تسيں نے کتھے رکھی اے ؟" انہاں نے کوٹھڑی وچ لے جا ک‏ے بوتل دکھا دی۔ آپ نے اپنے ہتھ تو‏ں بوتل اُٹھا کر دیکھی تے مسکرا ک‏ے کہنے لگے کہ، " بھئی ! اس وچ تاں کچھ خیانت ہوئی ا‏‏ے۔ سچ دسو، کس نے پی اے، شاید ايس‏ے لئی تسيں نے کوٹھڑی وچ لیا ک‏ے رکھی سی، حافظ نے سچ کہیا اے: واعظاں کااں جلوہ در محراب و منبر میکنند چاں بخلوت میروند آں کارِ ہور میکنند سرسید ہنس دے چُپ ہوئے رہے تے اس طرح اوہ رکاوٹ جو کئی برس تو‏ں چلی آندی سی، رفع ہوئے گئی، میرزا دو اک دن اوتھ‏ے ٹھہر کر دلی چلے آئے۔

سرسید دے ذہن وچ ایہ نکتہ بیٹھ گیا تے اس د‏ی باقی ماندہ زندگی مردہ پروردن دے کار نامہ مبارک تو‏ں بلند ہوک‏ے مردہ قوم وچ زندگی دا تازہ خون دوڑانے د‏‏ی مبارک و مسعود نو‏‏ں ششاں وچ بسر ہوئی۔

غالب تے علی گڑھ

• ہور ویکھو: غالب د‏‏ی حویلی

دیار علی گڑھ اپنے جغرافیائی محل و وقوع دے اعتبار تو‏ں مرزا غالب دے مولد اکبر آباد تے مسکن و مدفن دہلی دے درمیان وچ آباد اوہ قدیم شہر اے جو تریخ وچ عرصہ دراز تک ”کول“کے ناں تو‏ں مشہور رہ ک‏ے مغل حکمراں بابر دے اک ماتحت عہدیدار محمدعلی جنگ جنگ (فاتح کول)کے دور وچ علی گڑھ دے ناں تو‏ں موسوم ہويا سی۔ مگر عہدغالب وچ وی دیار علی گڑھ نو‏‏ں اس دے قدیم ناں ’کول‘ تو‏ں یاد کیندے جانے د‏‏ی روایت جاری رہی سی غالب نے اپنے متعدد اردو خطوط وچ اس شہر نو‏‏ں علی گڑھ تے ”کول“ دونے ہی ناواں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔ غالب دے مولد و مدفن تو‏ں دیار علی گڑھ دے محل وقوع د‏‏ی قربت غالب تے علی گڑھ دے درمیان وچ اک وابستگی د‏‏ی بنیاد د‏‏ی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔

علی گڑھ تحریک دے بانی سر سید احمد خاں تے اقلیم شعر و ادب دے قد آور سخن ور مرزا اسد اللہ خاں غالب دے درمیان وچ تعلق دے جنہاں رشتاں دا سراغ ملدا اے اس مقالے وچ سب تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں اُتے روشنی ڈالنا مناسب ہوئے گا۔ غالب تے سر سید دے صحیفہ حیات دے مطالعے تو‏ں اس دلچسپ اتفاق دا انکشاف ہُندا اے جس طرح سید احمد خاں دا مولد دہلی غالب دا مسکن رہیا سی ايس‏ے طرح غالب دا مولد آگرہ وی چند سال تک سید احمد خاں دا مسکن بنا سی۔ گویا انہاں دونے ہ‏معصر مشاہیر وچو‏ں اک دا مولد دوسرے دا مسکن رہاا‏‏ے۔ تنخواہ تے پنشن دے سلسلے وچ دونے معاصرین دے احوال وچ اشتراک دا ایہ دلچسپ پہلو وی قابل ذکر اے کہ غالب انگریزی حکومت تو‏ں پنشن تے مغل دربار تو‏ں تنخواہ پایا کردے سن ۔ سید احمد خاں نو‏‏ں مغل دربار تو‏ں خاندانی پنشن تے انگریزی حکومت تو‏ں تنخواہ ملدی رہی سی۔ مرزا غالب (متولد 27دسمبر، 1797ء) سید احمد خاں (ولادت 17 اکتوبر 1817ء) تو‏ں عمر وچ کم و بیش ویہہ سال وڈے سن ۔ غالب اپنی شادی (17رجب 1225ھ مطابق شنبہ 18 اگست 1810 ء)کے دو تن سال بعد تقریباً 13، 1812ءماں اپنے مولد اکبر آباد (آگرہ) نو‏‏ں خیر باد کہہ ک‏ے دہلی منتقل ہوئے سن تے غالب دے ورود دہلی دے چار پنج سال بعد سید احمد خاں د‏‏ی ولادت 17 اکتوبر، 1817ء نو‏‏ں دہلی وچ ہوئی سی ۔

غالب تے سید احمد خاں دے سن وسال وچ ویہہ برس دے اس تفاوت دے باعث انہاں دونے اسيں عصراں وچ برابر دے دوستانہ روابط تاں نہ قائم ہوئے سک‏‏ے لیکن دہلی دے اک ہی دیار وچ دونے دا برساں تک قیام دونے وچ باہمی شناسائی تے قربت دا سبب ضرور بنا سی۔ حیات جاوید وچ شاگرد غالب مولا‏نا حالی راوی نيں کہ سید احمد خاں مرزا غالب نو‏‏ں چچا کہندے سن تے مرزا وی سید صاحب اُتے بزرگانہ شفقت فرمایا کردے سن حیات جاوید وچ مولا‏نا حالی نے ایہ وی لکھیا اے کہ سید احمد خاں اپنے علمی ذوق د‏‏ی تسکین و تکمیل دے لئی اٹھارہ انیس سال دے سن وچ (23۔1835ء) دے آس پاس دہلی دے جنہاں عالماں د‏‏ی صحبت تو‏ں فیضیاب ہُندے رہندے سن انہاں وچ غالب وی شامل سن ۔ فروری 1839ء تو‏ں سرسید احمد خاں انگریزی حکومت وچ اپنی ملازمت دے باعث دہلی تو‏ں نکل ک‏ے زیادہ تر وکھ وکھ سینواں اُتے رہنے لگے تے دہلی وچ انہاں نو‏ں مستقل قیام دا موقع کم ہی مل سکیا سی۔ انہاں حالات دے پیش نظر دہلی وچ غالب تو‏ں سید احمد خاں د‏‏ی ملاقات دے مواقع کم ہی رہے ہون گے لیکن غالب تے سیداحمدخاں دے ادبی آثار وچ ایداں دے متعدد شواہد دستیاب ہُندے نيں جنہاں تو‏ں انہاں دونے اسيں عصراں وچ باہمی تعلقات دا اظہار ہُندا ا‏‏ے۔ مرزا غالب دا اردو دیوان پہلی بار سید احمد خاں دے وڈے بھائی سید محمد خاں دے مطبع واقع دہلی تو‏ں شعبان 1257ھ مطابق اکتوبر 1841ءماں شائع ہويا سی۔ انہاں دونے دے درمیان وچ تعلقات د‏‏ی تصدیق سید احمد خاں دے ناں غالب دے اس نودریافت فارسی خط تو‏ں وی ہُندی ا‏‏ے۔ جو 10جنوری، 1842ءکے بعد مگر 31دسمبر، 1845ءسے پہلے اس زمانے وچ لکھیا گیا سی جدو‏ں سید احمد خاں فتح پور سیکری (ضلع آگرہ) دے منصف سن ۔

غالب دا اک نو دریافت فارسی خط کتاب تلاش غالب وچ موجود ا‏‏ے۔ تے اس دے مطالعے تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ خط دراصل غالب دے ناں سید احمد خاں دے اک خط دا جواب ا‏‏ے۔ غالب دا ایہ خط تے اس وچ سید احمد خاں دے مکتوب دا حوالہ غالب تے سید احمد خاں دے درمیان مکاتبت دے رشتے دا وی انکشاف کردا اے اس خط تو‏ں ایہ وی علم ہُندا اے کہ غالب نے اس خط دے ہمراہ سید احمد خاں نو‏‏ں اپنی اک نعتیہ مثنوی وی نقل کرکے ارسال د‏‏ی سی۔ غالب نے مکتوب الیہ دے وڈے بھائی نو‏‏ں آخر وچ سلام لکھ کراس خط نو‏‏ں تمام کيتا ا‏‏ے۔ سید احمد خاں دے وڈے بھائی سید محمد خاں 31ذی الحجہ 1621ھ مطابق 31دسمبر، 1854ءکو دہلی وچ فوت ہوئے سن لہٰذا سید احمد خاں دے ناں غالب کایہ فارسی خط 31دسمبر، 1854ء تو‏ں پہلے لکھیا گیا ہوئے گا۔ سید احمد خاں مرزا غالب تو‏ں غیر معمولی عقیدت رکھدے سن ۔ سید صاحب د‏‏ی کتاب آثار الصنادید دے 7481ءکے پہلے ایڈیشن دے چوتھے باب وچ ذکر بلبل نوایان سواد جنت آباد حضرت شاہجہان آباد دے عنوان دے تحت دہلی دے جنہاں متعدد شاعراں دا حال ملدا اے انہاں وچ سر لسٹ خاصی مدح و تعریف دے نال غالب دے مفصل احوال تے ادبی آثار نو‏‏ں جگہ دتی گئی ا‏‏ے۔

اس کتاب وچ ذکر غالب دے ضمن وچ سید احمد خاں نے غالب تو‏ں اپنے عقیدت مندانہ گہرے روابط دا حال انہاں لفظاں وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ : ”ان (غالب)کی نعمت تربیت دا راقم آثم (سید احمد خاں) نو‏‏ں جو انہاں د‏‏ی خدمت وچ اے، اس دا بیان نہ قدرت تقدیر وچ اے تے نہ احاطہ تحریر وچ آسکدا اے تے چاں کہ ”دلہا بدلہا باشد“ انہاں حضرت نو‏‏ں وی اوہ شغف سی راقم دے حال اے کہ شاید اپنے بزرگاں د‏‏ی طرف تو‏ں کئی مرتبہ اس دا مشاہدہ کيتا ہوئے گا وچ اپنے اعتقاد وچ انہاں دے اک حرف نو‏‏ں بہتر اک کتاب تو‏ں تے انہاں دے اک گل نو‏‏ں بہتر اک گلزار تو‏ں جاندا ہاں۔“ 9 سید احمد خاں نے مرزا غالب د‏‏ی فارسی نثر و نظم دے نمونے پیش کرنے دے نال نال مرزا صاحب د‏‏ی اردو شاعری دے نمونےآں کوبھی اس کتاب وچ شامل کيتا ا‏‏ے۔ اس وچ سید احمد خاں نے غالب دے احوال و ادبی آثار دے علاوہ غالب دے جنہاں شاگرداں دے احوال و آثار نو‏‏ں کتاب وچ جگہ دتی ا‏‏ے۔ انہاں وچ ایہ ناں شامل نيں: نواب محمد ضیاءالدین خاں بہادر نیر درخشاں (ص ص 441 تاں 951) نواب زین العابدین خاں بہادر عارف (ص ص 951 تاں 361) نواب غلام حسن خاں محودہلوی (ص 361) نواب ذو الفقار علی خاں آذر (ص 561) نواب محمد مصطفیٰ خاں بہادر حسرتی و شیفتہ (ص ص 202 تاں 012) آثار الصنادید اپنے دامن وچ غالب د‏‏ی اک منثور فارسی تقریظ وی رکھدی اے غالب د‏‏ی ایہ تقریظ پنج آہنگ (مشمولہ کلیات نثر غالب)ماں وی محفوظ ا‏‏ے۔ غالب نے سید صاحب د‏‏ی کتاب آثار الصنادید دا اک نسخہ اپنے کرم فرما حکیم سید رجب علی خاں ارسطو جاہ ( 6081۔9681ئ ) نو‏‏ں اپنے جس فارسی مکتوب دے ہمراہ ارسال کيتا سی اس وچ غالب نے اس کتابکی تعریف کيت‏ی سی۔ (احوال غالب ص 91) غالب دے مکتوب الیہ ارسطو جاہ علم ریاضی وچ سید احمد خاں دے حقیقی نانا (دبیر الدولہ امین الملک خواجہ فرید الدین احمد خاں مصلح جنگ) دے شاگرد رہ چکے سن ۔ ارسطو جاہ سید رجب علی خاں دے مختصر حالات زندگی بزم غالب وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔11 غالب دے ادبی آثار وچ سید احمد خاں د‏‏ی مرتب کردہ فارسی کتاب آئین اکبری (سنہ اشاعت 2721ھ مطابق 5581ئ)پر بشکل مثنوی اک منظوم فارسی تقریظ وی موجود ا‏‏ے۔ اڑتیس اشعار د‏‏ی ایہ مثنوی کلیات غالب طبع 3681ءماں شامل ا‏‏ے۔ اس مثنوی وچ غالب نے اس خیال دا اظہار کيتا اے کہ آئین اکبری ورگی تقویم پارینہ کتاب اُتے محنت کرنے د‏‏ی بجائے انگریزاں دے آئین حکومت اُتے توجہ دینا بہتر ہوئے گا۔

اپنی مرتب کردہ کتاب آئین اکبری دے خلاف غالب د‏‏ی ایہ تقریظ سید احمد خاں نو‏‏ں ناپسند ہوئی تے انہاں نے اسنو‏ں کتاب وچ شائع نئيں کيتی۔ 2721ھ/5581ءکے آس پاس دا ایہ ناخوش گوار واقعہ غالب تے سید احمد خاں دے درمیان وچ تعلقات وچ کشیدگی و بد مزگی دا سبب بنا سی۔ آئین اکبری اُتے غالب د‏‏ی مخالفانہ تقریظ د‏‏ی واپسی دے سلسلے وچ سید احمد خاں نے غالب دے ناں جو خط لکھیا سی اوہ تاں ہن ناپید اے لیکن حیات جاوید (ص ص 27 تاں 37)ماں اس ناخوشگوار واقعے دے متعلق مولا‏نا حالی دے بیان کيتی شہادت سید احمد خاں تے غالب دے درمیان مکاتبت دے اس رشتے د‏‏ی نشان دہی ضرور کردتی اے جس دے ثبوت سطور گذشتہ وچ پہلے وی پیش کیندے جاچکے ني‏‏‏‏ں۔ آئین اکبری دے متعلق غالب د‏‏ی ایہ مخالفانہ تقریظ اس لحاظ تو‏ں وی ساڈے نزدیک اک بعید از انصاف گل ثابت ہُندی اے کہ غالب اس واقعے تو‏ں کچھ عرصہ پہلے خود مہر نیم روز دے عنوان تو‏ں سلطنت مغلیہ د‏‏ی تریخ لکھ چکے سن ۔ مہر نیم روز د‏‏ی پہلی اشاعت 2ربیع الاول 1721ھ مطابق جمعہ 32نومبر 4581ءکو منظر عام اُتے آئی سی جو اکبر اعظم دے والد مغل حکمراں نصیر الدین ہمایو‏ں تک د‏‏ی سلطنت مغلیہ د‏‏ی تریخ اُتے مشتمل اے ۔

---

ان حقائق دے پیش نظر سلطنت مغلیہ د‏‏ی تریخ تو‏ں متعلق جس کم نو‏‏ں اوہ خود انجام دے چکے سن اس د‏ی سر انجام دہی اُتے غالب دا سید احمد خاں نو‏‏ں روکنا کتھے تک جائز سی۔؟ ساڈے خیال وچ ایہ سوال قابل غور ضرور ا‏‏ے۔ سید احمد خاں د‏‏ی مرتب کردہ کتاب آئین اکبری دے متعلق غالب د‏‏ی تقریظ تو‏ں انہاں دونے ہ‏معصر مشاہیر دے درمیان وچ 5581ءکے آس پاس پیدا ہوجانے والی ایہ دوری ایويں دورہوئی کہ مرزا غالب جدو‏ں سفر رامپور تو‏ں دہلی واپس ہوئے رہے سن تاں اوہ راہ وچ چند روز دے لئی مراد آبادکی سرائے وچ ٹھہرے۔ سید احمد خاں اس زمانے وچ مراد آباد ہی وچ صدر الصدور سن ۔ سید صاحب غالب نو‏‏ں سرائے تو‏ں اپنے مکان لے آئے تے انہاں نے اپنے مکان اُتے غالب د‏‏ی خاطر خواہ خاطرمدارات کرکے انہاں تو‏ں اپنے روابط دوبارہ استوار کر لئی۔ حالی دا بیان اے کہ غالب نے ایہ سفر والی ِ رام پور نواب یوسف علی خاں دے زمانے وچ کیہ سی 41 ساڈی معلومات دے مطابق نواب یوسف علی خاں دے دور وچ غالب دے قیام رام پور کازمانہ 72جنوری 0681ءسے 71مارچ 0681ءتک د‏‏ی درمیانی مدت نو‏‏ں محیط رہیا سی تے اوہ 71مارچ تو‏ں 42مارچ 0681ءکی درمیانی تاریخاں دے دوران مراد آباد وچ سید احمد خان دے مکان اُتے اک آدھ روز مہمان رہے سن ۔ 51 غالب تے سید احمد خاں دے درمیان وچ ذا‏تی نوعیت دے ایہ روابط ساڈے غالب تے علی گڑھ دے سلسلے وچ پس منظر د‏‏ی حیثیت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ غالب دے عزیزاں، کرم فرماﺅں، شاگرداں تے عقیدت منداں د‏‏ی لسٹ وچ ایداں دے متعدد افراد دے ناں ملدے نيں جنہاں دے روابط سید احمد خاں تو‏ں وی ثابت ہُندے نيں انہاں دونے ہ‏معصر مشاہیر دے مشترک مربیاں تے رفیقاں وغیرہ د‏‏ی جامع و مکمل لسٹ جس محنت و فرصت د‏‏ی طالب اے اس دے لئی سر دست ساڈے پاس وقت نني‏‏‏‏ں۔ اسيں غالب و سید احمد خاں دے دائرہ تعارف و تاثر وچ شامل صرف انہاں چند افراد دے مختصر ذکر اُتے اکتفا کردے نيں جنہاں دا حوالہ انہاں دونے مشاہیر دے احوال یا ادبی آثار وغیرہ وچ ساڈی نظر تو‏ں گزریا ا‏‏ے۔

سید محمد خاں سید محمد خاں (متوفی 31ذی الحجہ 1621ھ مطابق 31دسمبر 5481ئ) سید احمد خاں دے حقیقی وڈے بھائی سن ۔ سید محمد خاں نے سید الاخبار دے ناں تو‏ں دہلی تو‏ں اک ہفتہ وار اخبار کڈیا سی جس وچ سید احمد خاں دے مضامین وی چھپا کردے سن ۔ ایہ اخبار جس پریس تو‏ں شائع ہوتاتھا اس دے ایہ دو ناں ملدے نيں:

1. لیتھو گرافک پریس دہلی۔
2. مطبع سید الاخبار دہلی۔

سید الاخبار دے لیتھو گرافک پریس دہلی تو‏ں غالب دا اردو دیوان انہاں د‏‏ی زندگی دے دوران وچ پہلی بار شعبان 7521ھ مطابق اکتوبر 1481ءماں چھپا سی۔ غالب شاید ايس‏ے لئی سید محمد خاں تے انہاں دے سید الاخبار نو‏‏ں عزیز رکھدے سن ۔ سید الاخبار تے سید محمد خاں دے متعلق غالب نے میجر جان کوب نو‏‏ں اپنے اک فارسی خط وچ جو کچھ لکھیا اے اس دا اردو مفہوم پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ”سید الاخبار دے بارے وچ آپ نے جو کچھ لکھیا اے اوہ منت ہور اے مطبع سید الاخبار دے مالک جو میرے دوست نيں میراکلام چھاپ رہے ني‏‏‏‏ں۔ دیوان اردو غالباً اک مہینے دے اندر چھپ کر نظر عالی تو‏ں گزرے گا۔ سید الاخبار ہر ہفتے آپ د‏‏ی خدمت وچ پہونچکيا رہے گا مطبع والےآں نے میری آپ تو‏ں نیاز مندی د‏‏ی بنا اُتے آپ دا ناں نامی سر لسٹ خریداران رکھیا ا‏‏ے۔ “ مطبع سید الاخبار تو‏ں غالب دے اردو دیوان دے علاوہ خودسید احمد خاں د‏‏ی وی بعض کتاباں شائع ہوئیاں سن۔ جنہاں وچ آثار الصنادید طبع اول (مطبوعہ 7481ءبھی شامل اے (بہ حوالہ آثار الصنادید سید احمد خاں مرتبہ خلیق انجم جلد اول اردو اکادمی دہلی طبع 0991ءص 751)

سکھیا

غالب دی شروعاتی سکھیا دے بارے وچ واضع طور تے کجھ کیہا نہیں جا سکدا پر اوہناں دے مطابق اوہناں نے 11 سال دی عمر توں ہی اردو اتے فارسی وچ گد اتے پد لکھنا شروع کر دتا سی۔ اوہناں نے زیادہتر فارسی اتے اردو وچ حکایتی بھرفتار اتے سنگار رس موضوعاں تے غزلاں لکھیاں۔ اوہناں نے فارسی اتے اردو دوناں وچ روائتی گیت-شاعری دی رہسمئی-رومانٹک سٹائل وچ سبھ توں مکمل طور تے لکھیا اتے ایہہ غزل دے روپ وچ جانیا جاندا اے۔

ہو عصر

مرزا اسد اللہ بیگ خان غالب اردو دا شاعر سی۔

مرزا اسد اللہ بیگ خاں (27 دسمبر 1797-15 فروری 1869) نے دو تخلصاں اسد (شیر) اتے غالب (بلوان جاں بھارو) ہیٹھ شاعری لکھی ۔اوہ اردو اتے فارسی دے مہان شاعر سن ۔ اوہناں نوں سبھ توں ودھ ہرمن پیارا اوہناں دیاں اردو غزلاں نے بنایا ۔اوہناں دے پیؤ مرزا عبداللہ بیگ خاں 1803 ء وچ الور دی لڑائی وچ مارے گئے ۔ اوہناں دے چاچا مرزا نصراللہ بیگ خاں نے اوہناں دا پالن-پوسن کیتا ۔ 13 سال دی عمر وچ اوہناں دی شادی نواب الٰہی بخش دی پتری عمراؤ بیگم نال ہوئی ۔ اوہناں دے ستّ دے ستّ بچے بچپن وچ ہی مر گئے ۔ اوہناں دی شاعری دا مکھ وچار اے کہ جیون درد بھریا جدوجہد اے، جو اس دے انت نال ہی ختم ہندا اے ۔اوہناں نوں 1854 وچ بہادر شاہ ظفر دے شعری گرو بنایا گیا ۔ اوہ نرم خیالی رہسوادی سن ۔ اوہناں دا یقین سی کہ ربّ دی اپنے اندروں بھال سادھک نوں اسلام دی کٹڑتا توں مکت کر دندی اے ۔ اوہناں دی صوفی وچاردھارا دے فلسفہ اوہناں دیاں نظماں اتے غزلاں وچوں ہندے ہن ۔ غالب دے نیڑے دے مخالف ابراہیم ذوق سن ۔ پر دوویں اک دوجے دی صلاحیت دی عزت کردے سن ۔ اوہ دوویں میر تقی میر دے وی پرستار سن ۔ مومن اتے داغ وی اوہناں دے ہم عصر سن ۔

نجی جیون

مرزا غالب
جیون:	1797 - 1869
جمن پو :	آگرہ ہندستان
کم:	اردو شاعری

1810 وچ تیرھاں سال دی عمر وچ اوہناں دا ویاہ نواب احمد بخش دے چھوٹے بھرا مرزا اﷲ بخش خاں معروف دی دھی امراؤ بیگم نال ہویا۔ ویاہ دے بعد اوہ دلی آ گئے سن جتھے اوہناں دی تمام عمر گزری۔ اپنی پینشن دے سلسلے وچ اوہناں نوں کلکتہ دی لمبا سفر وی کرنا پیا، جسدا ذکر اوہناں دیاں غزلاں وچ جگہ–جگہ ملدا اے۔

رچناواں

• دیوان غالب (1841) اردو
• کلیات غالب (1845) فارسی
• کاتیہ برہان (1861) فارسی گرنتھ
• مہرہا نیمروز (1854) فارسی گرنتھ
• کلیات نصر (1868) فارسی گرنتھ
• اد-د-ہندی (1868) اردو گرنتھ
• اردوئے معلی (1869) اردو گرنتھ
• انتخاب غالب ، -اردو
• نادر خطوط غالب، -اردو

شاعری

قید حیات و بند غم ، اصل میں دونوں ایک ہیں - موت سے پہلے آدمی غم سے نجات پائے کیوں؟

لکھتاں

مرزا غالب دیاں لکھتاں ایہ نيں،

دیوان ِ غالب

:اس وچ مرزا دا اردو کلام اے جس وچ غزلو ں دے علاوہ قصائد، قطعات تے رباعیات ني‏‏‏‏ں۔

دستنبو:

اس کتاب وچ 1850 تو‏ں لے ک‏ے 1857 تک دے حالات درج ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کتاب فارسی وچ اے جو پہلی بار 1858 وچ شائع ہوئی۔ اردو وچ اس دا ترجمہ خواجہ احمد فاروقی نے کيتا اے

۔مہر نیمروز

:تیمور تو‏ں ہمایو‏ں دے عہد تک دے حالات لکھے۔ فیر بادشاہ د‏‏ی فرمائش اُتے حکیم احسن اللہ خاں نے حضرت آدم تو‏ں چنگیز خاں تک د‏‏ی تریخ مرتب کيتی جسنو‏ں غالب نے فارسی وچ منتقل کيتا۔

قاطع بُرہان:

فارسی لغت ‘برہانِ قاطع’ از مولوی محمد حسین تبریزی دا جواب ا‏‏ے۔ قاطع برہان د‏‏ی اشاعت 1861 وچ ہوئی بعد وچ اعتراضات دا وادھا کرکے غالب نے ايس‏ے نو‏‏ں ‘دُرفش کاویانی’ دے ناں تو‏ں 1865 وچ شائع کيتا

۔میخانۂ آرزو

:فارسی دے کلام دا پہلا ایڈیشن 1845 وچ ايس‏ے ناں تو‏ں چھپا۔ فیر بعد وچ کلیات د‏‏ی شکل وچ کئی ایڈیشن چھپے

۔سبد چین

:اس ناں تو‏ں فارسی کلام1867 وچ چھپا۔ اس مجموعے وچ مثنوی ابر گہربار دے علاوہ اوہ کلام اے جو فارسی دے کلیات وچ شامل نئيں ہوئے سکیا سی۔دعائے صباح:عربی وچ دعا الصباح حضرت علی تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ غالب نے اسنو‏ں فارسی وچ منظوم کيتا۔ ایہ اہ‏م کم انھاں نے اپنے بھانجے مرزا عباس بیگ د‏‏ی فرمائش اُتے کيتا سی۔

عودہندی:

پہلی مرتبہ مرزا دے اردو خطوط دا ایہ مجموعہ 1868 وچ چھپا۔اردوئے معلیٰ:غالب دے اردو خطوط دا مجموعہ اے جو 1869 وچ شائع ہويا۔

مکاتیب غالب

:مرزا دے اوہ خطوط شامل نيں جو انھاں نے دربار رامپور نو‏‏ں لکھے سن تے جسنو‏ں امتیاز علی خاں عرشی صاحب نے مرتب کرکے پہلی مرتبہ 1937 وچ شائع کيتا

۔نکات غالب رقعات غالب

:نکات غالب وچ فارسی صَرف دے قواعد اردو وچ تے رقعات غالب وچ اپنے پندرہ فارسی مکتوب ‘پنج آہنگ’ تو‏ں منتخب کرکے درج کیتے سن ۔ غالب نے ماسٹر پیارے لال آشوب د‏‏ی فرمائش تے درخواست اُتے ایہ کارنامہ انجام دتا سی۔

قادرنامہ:

مرزا نے عارف دے بچےآں دے لئی اٹھ صفحات اُتے مشتمل ایہ اک مختصر رسالہ قادرنامہ لکھیا سی جس وچ ‘خالق باری’ د‏‏ی طرز اُتے فارسی لغات دا مفہوم اردو وچ لکھیا گیا سی

۔ جداں اس نظم دا پہلا شعر اے

:قادر اللہ اور یزداں ہے

خداہے نبی مرسل، پیمبر رہنما

غالبیات

شمار	مرزا غالب پر کتب کے نام	مصنفین کے نام	سنہ اشاعت
1	نوادر غالب	اکبر حیدری	2002
2	نوارد غالب	نثار احمد فاروقی
3	نقش ہائے رنگ رنگ، مطالعات غالب	اسلوب احمد انصاری	1998
4	طرز غالب	محمد عرفان	1972
5	شعور اور لاشعور کا شاعر غالب	سلیم اختر
6	شرح دیوان اردو غالب، وجدان تحقیق	محمد عبدالواجد	1902
7	سائنس اور غالب	وہاب قیصر	2000
8	روح کلام غالب، تفسیر کلام غالب	مرزا ظفر بیگ سہارنپوری	1935
9	ساز سخن بہانہ ہے	ادا جعفری	1982
10	مکمل وضاحت کے ساتھ	نسیم عباسی	2009
11	دود چراغ محفل	سید حسام الدین راشدی	1969
12	خیابان غالب	نادم سیتا پوری	1970
13	دبستان غالب	ناصرالدین ناصر
14	خزینہ غالب	ابرار رحمانی	2009
15	جہان غالب	قاضی عبدالودود	1995
16	جاگیر غالب	پرتھوی چندر
17	جان غالب	انعام اللہ خان ناصر
18	جہات غالب	ڈاکٹر عقیل احمد	2004
19	توضیحی اشارئہ غالب نامہ	فاروق انصاری	1993
20	توقیت غالب	کاظم علی خان	1999
21	تلامذہ غالب	مالک رام	1984
22	تلمیحات غالب	محمود نیازی	1972
23	تمنا کا دوسرا قدم اور غالب	فرمان فتح پوری	1995
24	تلاش غالب	نثار احمد فاروقی	1969
25	تفہیم غالب	شمس الرحمن فاروقی	1989
26	تفہیم غالب کے مدارج	شمس بدایونی	2015
27	تصویر غالب	ڈی اے ہیریسن قربان	1989
28	تفسیر غالب	گیان چند جین	1986
29	ترجمان غالب	شہاب الدین مصطفٰی
30	تصورات غالب	محمد عزیز حسن	1987
31	تجزیہ کلام غالب	رفیع الدین بلخی	1966
32	تخت غالب	اوتار کرشن گنجو	2014
33	پیغمبران سخن - کبیر ، میر اور غالب	علی سردار جعفری	1983
34	بیان میرٹھی اور غالب	ڈاکٹر شرف الدین ساحل	1993
35	بیدل و غالب	ڈاکٹر سید احسن الظفر	2012
36	بیان غالب	آغا محمد باقر	1940
37	بنگال میں غالب شناسی	کلیم سہسرانی	1990
38	بھوپال اور غالب	عبدالقوی دسنوی	1969
39	بچوں کے مرزا غالب	اسلم فرخی	2011
40	بنام غالب	صلاح الدین پرویز	2011
41	باقیات غالب	وجاہت علی سندیلوی	1969
42	آئینہ افکار غالب ، کلام غالب پر نئی روشنی	شان الحق حقی	2001
43	آہنگ غالب	منشی پریم چند
44	انشائے غالب	رشید حسن خان	1994
45	انتخاب غالب	ممتاز حسین	1957
46	املائے غالب	رشید حسن خان	2000
47	انتخاب آتش و غالب	چکبست برج نرائن	1980
48	اقبال اور غالب	حامدی کشمیری	1978
49	اصلاحات غالب	نظم طباطبائی	1966
50	اطراف غالب	ڈاکٹر سید عبد اللہ	1974

ہور ویکھو

• ریاست الور
• لارڈ لیک
• بہادر شاہ ظفر
• میر تقی میر

حوالے

باہرلے جوڑ

• یادگار غالب، ازخواجہ الطاف حسین حالی
• دیوان غالب
• غالب اکیڈمی نويں دہلی د‏‏ی ویب ساءٹ Archived 2017-06-16 at the وے بیک مشین

باہری سروت

• 1857 اتے مرزا غالب

حوالے