مہر گڑھ

مہر گڑھ

Mehrgarh مہر گڑھ
اندرون پاکستان
مقام	ڈھاڈر ، پاکستان
تاریخ
قیام	تقریبن 7000 ق م
متروک	تقریبن 2600 ق م
ادوار	جدید پتھر ویلا
Site notes
کھدائی دی تریخ	1974–1986, 1997–2000
ماہرین آثار قدیمہ	ژاں فرانسوا جاریج, کیتھرائن جارج

پاکستان دے نقشے وچ مہر گڑھ دا مقام

مہرگڑھ پراݨیاں تھاواں چ اک وکھری تھاں اے۔ ایہ اج توں 9000 توں لے کے 5200 ورے پہلاں تک وسدا سی۔ ایہ پاکستان دے علاقے کچھی دے کول اے ۔ ایہ لمے ایشیا دیاں پہلیاں تھاواں وچ اے جتھے کݨک تے جوں پہلی آری بیجے گۓ سی تے ایتھے پہلی واری ڈنگر پالݨ دا پتا لگدا اے ۔ مہر گڑھ آرکیالوجی وچ نویں پتھر ویلے دا اک اہم مقام اے ۔ مہرگڑھ درہ بولان دے نیڑے کر کے اے تے اس تھاں نوں 1974 چ فرانسیسی گرو جارج نیں اپنی ٹولی نال لبیا۔1974 توں 1986 تک کھوج جاری رئی۔

تعارف

تقریبن " 7000 ورھے پہلاں مہر گڑھ دے لوکاں نے دنیا وچ سبھ توں پہلاں کاشتکاری دی شروعات کیتی سی تے پنڈ بݨاوݨے شروع کیتے سن۔ پاکستانی تے فرانسیسی آرکیالوجسٹاں نے 1970 دی دہائی وچ زمین تھلے 7 مختلف تہاں اُتے ریسرچ کیتی تے ہر تہہ وچ عمارتاں، قبراں تے مختلف باقیات ملیاں۔ ہر تہہ وچ مختلف ادوار دے مطابق مختلف طرحاں دی ٹیکنالوجی ملی اے جیہڑی مٹی دے برتݨاں توں شروع ہو کے کانسی دے دور وچ دھات دے اوزاراں اُتے ختم ہُندی اے ۔

محلِ وقوع

مہرگڑھ سائٹ پاکستان دے علاقے کچھی میدان تے واقع اے ۔ دریاۓ بولان دے ذریعے مہرگڑھ ایتھے دے مختلف حصےآں نال رابطا رکھدا سی ۔

رہتل

مہرگڑھ دے لوک کچیاں اٹاں دے گھراں چ ریندے سن۔ اناج اکٹھا کر کے رکھدے سن، تانبے دے اوزار بناندے سن، اپنی ٹوکریاں چ لک لاندے سن، چھ لیناں چ وائی بیجی کردے سن تے دھات دیاں چیزاں بناندے سن۔ اے نگری 4600 ورے پہلاں تک وسدی رئی۔ اپریل 2006 دے سائینسی رسالے نیچر وچ اے گل لکھی گئی کہ مہرگڑھ اوہ پہلی جگہ سی جتھے اک زندہ بندے دے دنداں وچ ڈرل کیتی گئی۔

مہر گڑھ دی شروعات

مہرگڑھ دے علاقے وچ کچھ کاشتکار لوکاں نے ایتھے رہݨ تے بسݨے دی بنیاد رکھی تے فیر آہستا آہستا ایس علاقے وچ کاشت کاری دا اغاز ہویا۔ 7000 قبل مسیح وچ سبھ توں پہلاں اناج تے جوں دی کاشت کیتی گئی ۔ کاشت کاری دے فن نوں پروان چڑھنے ، پنڈاں نوں بسانے تے جانوراں نوں پالنے دا فن جاننے(جانوراں وچ بکری، دنبہ تے مختلف مویشی شامل نیں) وچ تقریبن " 1000 سال دا عرصا لگیا ۔

تریخ

مہر گڑھ دی تریخ تقریبن " 5000 سال اُتے محیط اے ۔ مہرگڑھ دی تریخ دا پہلا دور 9000 توں 7500 تک رہیا اے۔ ایس دور وچ چکنی مٹی توں بݨے برتݨ شامل نی‏‏ں ۔ ایس دور وچ لکڑی دی چھال توں بنیاں ہوئیاں ٹوکریاں استعمال کیتیاں سن۔ تے ہڈیاں دے ذریعے اوزار بݨائے جاندے سن ۔ سیپیاں تے رنگے ہوئے پتھر جولیری دے طور اُتے استعمال کیتے جاندے سن۔ مہرگڑھ دے لوگاں دی رہائش جاں تے پکیاں اینٹاں دے بنے ہوئے گھراں وچ سی جاں فیر ٹینٹاں وچ رہندے سن۔ آرکیولوجسٹ نے کچھ مٹی دیاں پکیاں اینٹاں وی دریافت کیتیاں نیں۔

ایشیا دا پہلا شہر

مہر گڑھ نے ست ہزار سال پہلاں جنم لیا ۔ شہر سبّی توں ساحل مکران ول 130 کلومیٹر دور کچھی دا میدان شروع ہو جاندا اے ۔ ایہ میدان تقریبن دس ہزار مربع کلومیٹر رقبے اُتے پھیلیا ہویا اے۔ اس علاقے وچ اک آبادی کہ بنیاد رکھی جو اج ’’مہر گڑھ‘‘کہلاندی اے۔ ایہ ناں قریب ای واقع اک دیہات توں ماخوذ اے جو اج وی آباد اے۔ اس دیہات وچ اصل وچ چیف آف ساراون،نواب غوث بخش رئیسانی مرحوم دی سرمائی رہائش گاہ واقع سی۔1968ء وچ انہاں نے ماہرین اثریات نوں خبر دتی کہ مہر گڑھ دے قریب ای اک ٹیلا واقع اے جتھے توں اکثر قدیم اشیا ملدیاں نیں۔ اس انکشاف اُتے ماہرین نے جدو‏‏ں ٹیلے دی کھدائی کیتی ،تے اک قدیم شہر دے کھنڈر دریافت ہو گئے۔

پہلی آبادی

نو ہزار سال پہلے آبادی ودھݨ تے شکار کم ہوݨ دی وجہ توں اک مقامی قبیلا مستقل طور تے دریائے بولان دے کنڈے تے واقع مہر گڑھ وچ آباد ہو گیا۔ رفتہ رفتہ اوہ اوتھے کھیت بنا کے اناج اگانے تے مویشی پالنے لگیا تاکہ پیٹ دی اگ بجھا سکے۔ ایوی‏‏ں‏ اوہ قبیلہ انہاں اولیّں انسانی گروہاں وچوں اک بن گیا جنھاں نے کرہ ارض اُتے اول اول کھیتی باڑی کرنے تے جانور پالنے دا آغاز کیتا۔ بنی نوع انسان دی تریخ دا ایہ انقلابی عمل علم اثریات وچ ’’نیولیتھک انقلاب‘‘ (Neolithic Revolution) دے ناں توں مشہور ہویا۔ گھٹ توں گھٹ براعظم ایشیا وچ اس بین الاقوامی انقلاب دا مولد و مرکز مہر گڑھ ای سی۔ شروع وچ بستی چند ایکڑاں اُتے محیط سی۔ ہولی ہولی ہور خانہ بدوش قبائل وی اوتھے آباد ہوئے ،تے بستی دا رقبہ پھیلنے لگیا۔ ماہرین آثار قدیمہ دی رو توں ست ہزار سال پہلے مہرگڑھ وچ دس توں ویہہ ہزار دے وچکار انسان آباد سن۔ ایہ اس زمانے دے لحاظ نال بوہت وڈی تعداد اے کیونجے تد پورے برصغیر وچ انسانی آبادی صرف دو لکھ سی۔ اسی لئی مہر گڑھ دا شمار دنیا دے اولیّں شہراں وچ ہُندا اے۔ ہور قدیم ترین شہراں وچ قتلہیوک (ترکی)،عین غزال (اردن) تے اورک(عراق) نمایاں حیثیت رکھدے نیں۔

مہر گڑھ دی دریافت

مہر گڑھ دے آثار 1974ء وچ فرانسیسی تے پاکستانی ماہرین ِاثریات نے دریافت کیتے۔ تد توں علاقے وچ وقتاً فوقتاً کھدائی جاری اے تاکہ شہر دے تاریخی حقائق دریافت ہو سکن۔ ہن تک دی تحقیق دے مطابق مہر گڑھ دا علاقہ 500 ایکڑ رقبے اُتے پھیلیا ہویا سی۔ اوتھے قدیم انساناں نے اُتے تھلے ست بستیاں بسائیاں۔ پر اوہ سبھی معاشرتی، تہذیبی، ثقافتی تے تکنیکی اعتبار نال اک دوسرے نال تعلق رکھدیاں سن۔

Female figure from Mehrgarh; 5500-2400 BCE

رہݨ سہݨ

مہر گڑھ دے رہائشی مٹی توں بنے مکاناں وچ رہندے،کنک تے جو اگاندے ،اناج زیرزمین بنے گوداماں وچ ذخیرہ کر دے تے تانبے توں اوزار بناندے سن۔ انھاں نے ای گاں بھینساں تے بھیڈ بکریاں پالنا شروع کیتیاں۔ جوں جوں شہر وچ علوم و فنون نوں ترقی ملی، مہر گڑھیے رنگسازی کرنے تے ہور دھاتاں توں وی ترقی یافتہ آلات و اوزار بنانے لگے۔ ایوی‏‏ں‏ برصغیر وچ خصوصاً ایہ شہر جدت، تخلیق و ایجاد دا مرکز بن گیا۔ چھ ہزار سال پہلے علاقے وچ کپاہ وی کاشت کیتی جانے لگی۔ نقش و نگار والے برتن بننے لگے۔ چونکہ شہر درہ بولان جیسی اہم گذرگاہ اُتے واقع سی،سو اوتھے ایران، افغانستان تے چین آؤݨ جاݨ والے قافلے وی قیام کرن لگے۔ عین ممکن اے کہ اسی میل ملاپ توں مہر گڑھ کثیر الاقومی باشندیاں دا نگر بن گیا ہووے۔

دھاتی ڈھلائی وچ مہارت

مہر گڑھ دے باسی ہزاراں سال پہلے وی دھاتی ڈھلائی دے جدید طریقے جاندے سن

ہزاراں سال قدیم مہر گڑھ دی تہذیب نہ صرف زراعت تے دندان سازی وچ بلکہ دھات کاری تے ڈھلائی دے اہم طریقیاں وچ وی اوّلین سی ۔

مہر گڑھ توں لبھیا لاکٹ

ماہرینِ آثارِ قدیمہ نے دریافت کیتا اے کہ بلوچستان، پاکستان دی قدیم تہذیب مہر گڑھ دے رہنے والے لوک ڈھلائی دے جدید طریقاں توں وی واقف سن۔

ایس گَل دا انکشاف فرانسیسی ماہر میتھیو تھوری تے انہاں دے ساتھیاں نے اک جدید و حساس تکنیک استعمال کر دے ہوئے کیتا اے جس دی تفصیلاں ریسرچ جرنل ’’نیچر کمیونی کیشنز‘‘ دے شمارے وچ شائع ہوئی اے۔

ایس ٹکنیک وچ پہلاں کسے نمونے اُتے خاص طرحاں دی روشنی پای جاندی اے جیہڑی ایہدے وچ جذب ہوݨ توں بعد واپس خارج ہُندی اے تے دوبارا خارج ہوݨ والی ایس روشنی دے طیف (اسپیکٹرم) دا بریک بینی نال جائزا لے کے ایس نمونے وچ موجود اوہناں اجزاء دا وی پتا چلایا جاندا اے جیہڑے بہت ای معمولی مقدار وچ شامل ہوݨ ۔ واضح رہے کہ مہر گڑھ دی تہذیب 9000 توں 4500 سال قدیم اے جسنوں 1974 وچ فرانسیسی ماہرین نے دریافت کیتا سی۔ انہاں نے ایہ وی دسیا سی کہ ایتھے 6500 قبل مسیح وچ (یعنی اج توں 8500 سال پہلے) باقاعدہ کاشتکاری ہویا کردی سی؛ تے ایوی‏‏ں‏ مہر گڑھ جنوبی ایشیا وچ زراعت دا قدیم ترین مقام وی قرار پایا۔ مہر گڑھ توں دندان سازی وچ استعمال ہونے والے 7000 سال قدیم اوزار وی دریافت ہوئے جنہاں توں ثابت ہویا کہ دنیا دے اوّلین دندان ساز وی اسی تہذیب توں تعلق رکھدے سن۔

مختلف کھدائیاں دے دوران ایتھے توں ہزاراں سال قدیم مختلف باقیات دستیاب ہوئیاں جنہاں وچ تانبے توں بنا ہویا 6000 سال قدیم اک وڈا لاکٹ (ایمیولیٹ) وی شامل سی۔ اس دے بارے وچ ماہرین دا کہنا سی کہ زراعت تے دندان سازی وانگ ایہ وی ڈھلائی دی قدیم ترین مثال اے لیکن ہن تک ایہ بات پوری طرح توں ثابت نئی‏‏ں ہو سکی سی۔

میتھیو تھوری تے انہاں دے ساتھیاں نے اپنی جدید تکنیک اسی لاکٹ اُتے آزمائی تے تصدیق دی کہ اسنوں موم استعمال کرکے بنائے گئے، مٹی دے اک خاص سانچے دی مدد نال ڈھالیا گیا سی۔ ڈھلائی دا ایہ طریقہ جسنوں ’’لاسٹ ویکس کاسٹنگ‘‘ (lost-wax casting) کہیا جاندا اے، اج وی بعض چیزاں دی نقلاں تیار کرنے وچ استعمال ہورہیا اے۔

اس طریقے وچ پہلے کسے چیز نوں موم استعمال کر دے ہوئے ابتدائی شکل وچ تیار کیتا جاندا اے جس دے بعد اسنوں نرم چکنی مٹی وچ دباکے بند کر دتا جاندا اے تاکہ اس دی ساخت نرم مٹی وچ نقش ہوجائے۔ مٹی نوں سُکن دےلئی کچھ وقت دتا جاندا اے تے فیر اس وچ اک جانب توں سوراخ کرکے پگھلی ہوئی دھات داخل کردتی جاندی اے جو وڈی تیزی توں موم نوں پگھلا کے کڈ باہر کردی اے تے خود اس دی جگہ لے لیندی اے۔

اپنے مطالعے دے دوران فرانسیسی ماہرین نے مہر گڑھ توں ملنے والے لاکٹ وچ شامل اجزاء دا انتہائی باریک بینی توں جائزہ لیا تے دسیا کہ اس وچ تانبے دے اندر موم دے ایسے چھوٹے تے خردبینی ذرّات اج تک موجود نیں جو اس توں پہلے دیکھے نئی‏‏ں جاسکے سن۔ ایہ ذرّات اس بات دا ثبوت نیں کہ اسنوں ڈھلائی دی مومی تکنیک استعمال کر دے ہوئے بنایا گیا سی۔

اسی لاکٹ دے بارے وچ ماہرین نے ایہ وی دریافت کیتا اے کہ اسنوں مختلف ٹکڑے جوڑ کے نئی‏‏ں بلکہ سالم حالت وچ تیار کیتا گیا سی تے اس دی تیاری وچ پگھلا ہویا خالص تانبا استعمال کیتا گیا سی۔

ایہ تمام معلومات اس بات دا ثبوت نیں کہ مہر گڑھ دے رہنے والے صرف دھات کاری (میٹالرجی) توں واقف ای نئی‏‏ں سن بلکہ اوہ دھاتاں نوں خالص بنانے توں لے کے انہاں توں مختلف اشیاء ڈھالنے دے ہنر توں وی بخوبی واقف سن۔ یعنی ہن ایہ گل وی بلاخوفِ تردید کہی جاسکتی اے کہ مہر گڑھ دی تہذیب نہ صرف زراعت تے دندان سازی وچ بلکہ دھات کاری تے ڈھلائی دے اہم طریقاں وچ وی اوّلین سی۔

آبادی دا دوسرے علاقیاں وچ جانا

آثارقدیمہ توں عیاں اے کہ ساڑھے چار ہزار برس پہلے اچانک مہر گڑھ ویران ہو گیا۔ اوتھے آباد سبھی لوک ٹولیاں دی صورت دوسری بستیاں دی سمت ہجرت کر گئے۔1974ء وچ ماہرین ثبوت نہ ہونے دے باعث اوہ وجوہ تلاش نئی‏‏ں کر سکے جنہاں دی بنا اُتے ہجرت انجام پائی۔ ایہ عقدہ اکیس سال بعد حل ہویا۔ 1995ء وچ ہند شناسی (Indology) دے عالمی شہرت یافتہ ماہرین…جارج فیورسٹین، سبھاش کاک تے ڈیوڈ فرولے نے اک تحقیقی کتاب ’’گہوارہ ِتہذیب دی تلاش وچ،قدیم ہندوستان پہ نواں نظر‘‘(The Search of the Cradle of Civilization: New Light on Ancient India)شائع دی۔ اس وچ ماہرین نے افشا کیتا کہ مہر گڑھ دے باشنداں ای نے دور جدید دے پاکستانی صوباں، پنجاب تے سندھ پہنچ کر ہڑپہ تہذیب دی بنیاد رکھی۔ (ایہ وادی سندھ دی تہذیب وی کہلاؤندی اے۔) انھاں نے انہاں صوباں وچ مختلف چھوٹی وڈی بستیاں بسائاں جو موجودہ بھارتی ریاست ،گجرات تک پھیلی ہوئی سن۔ انہاں بستیاں وچ ہڑپا، موہنجوداڑو، گنویری والا،راکھی گڑھی تے ڈھولاویر نمایاں نیں۔ بیشتر بستیاں سندھ جاں ہاکڑا (گھاگرا) دریاواں دے کنارے آباد ہوئیاں۔ مہر گڑھیے چونکہ ہزا رہیا سال دے عرصے وچ بستی بنانے دا پیچیدہ میکنزم سیکھ چکے سن، سو انھاں نواں آبادیاں بسانے وچ مشکلات پیش نئی‏‏ں آئیاں۔ اس سلسلے وچ انھاں مقامی باشنداں دا تعاون وی یقیناً حاصل ہویا ہوۓ گا۔ پر ماہرین ہن تک ایہ نئی‏‏ں جان سکے کہ مہرگڑھیاں نے اپنا آبائی علاقہ کیاں چھڈ دتا؟ اک وڈی وجہ دریائے بولان وچ سیلاب آنا ہو سکدی اے۔ جدو‏‏ں سیلاب آندا،تو انہاں دے کھیت،گودام تے گھر بار تباہ ہو جاندے۔ سوانھاں سب کچھ ازسرنو تعمیر کرنا پیندا۔ ہر سال نازل ہونے والی اسی قدرتی آفت توں بچنے دے لئی مہر گڑھیے رفتہ رفتہ میدانی علاقاں ول چلے گئے۔

ہندو مت دا گہوارہ

’’گہوارہ ِتہذیب کی تلاش وچ‘‘کتاب دے محققاں نے اک تے دلچسپ انکشاف کیتا۔ انہاں دا کہنا اے کہ ہڑپہ تہذیب جدو‏‏ں عروج پا گئی،تے مہر گڑھیاں ای نے ’’ویدک دور‘‘ دا آغاز کیتا جو 1750ق م(قبل مسیح) تا500ق م پھیلیا ہویا اے۔ اسی دور وچ ہندومت دی قدیم ترین مذہبی کتاباں تخلیق ہوئیاں۔ انہاں وچ وید(رگ وید،اتھرؤ وید وغیرہ)،اپنشد تے شرسترا ہندوواں دے نزدیک بوہت اہم سمجھیاں جاندیاں نیں۔ انہاں محققین دا کہنا اے کہ وسطی ایشیا جاں ایران توں آریاواں دی آمد محض فسانہ اے۔ سچ ایہ اے کہ ہندومت انہاں قدیم روایات تے رسوم و رواج دا مجموعہ اے جنھاں نے ہزاراں برس دے عرصے وچ مہر گڑھ،کوٹ ڈیجی،ہڑپہ، مونجوداڑو وغیرہ وچ جنم لیا۔گویا مہر گڑھ ہندومت دا مولد و مرکز قرار پاتا اے کیونجے زمانہ قدیم وچ ایہی ہندوستان دا سب توں وڈا شہر تے تہذیب و ثقافت دا مرکز سی۔ قدیم و جدید روایات دا تقابل وی ایہی سچائی سامنے لیاندا اے۔ مثال دے طور اُتے مہرگڑھ وچ گاں جاں بیل نوں وڈی مقدس حیثیت حاصل سی۔ کیونجے مہر گڑھیے اسی حیوان دی مدد نال اناج اگاندے تے ایوی‏‏ں‏ شکم پروری دا سامان پیدا کر دے سن۔ تے ہندومت وچ اج وی گاں نوں مقدس ترین جانور سمجھیا جاندا اے۔ سنسکرت زبان وچ گاں ’’گئو‘‘کہلاؤندی اے۔ اِس لفظ دی اہمیت دا اندازہ ایوی‏‏ں‏ لگائیے کہ اُس دے بطن توں سیکڑاں الفاظ نے جنم لیا۔ مثلاً ستارے تے دھوپ نوں گئو کہیا گیا تے زمین وی اسی ناں توں جانی گئی۔ ویدک دور دے مذہبی رہنماواں دی ہیجان انگیز تقریر وی گئو کہلائیاں۔’’گئو پال‘‘توں مراد اے شریف کسان جاں زمین اُتے حکمرانی کرنے والا شہنشاہ! غرض اٹھ نو ہزار سال پہلے کچھی دے وسیع میدان وچ قدیم مقامی قبائل نے جنہاں بستیاں دی بنیاد رکھی (تے جنہاں دا مجموعہ مہر گڑھ کہلاندا اے)،اوتھے ای جنم لینے والی روایات تے رسومات بعد ازاں اوہ خمیر بنیاں جس توں ہندومت دا وجود سامنے آیا۔

ساکھ

مہرگڑھ دی رہتل نوں انڈس دی رہتل توں پرانا منیا گیا اے۔ احمد حسن دانی کہندے نیں کہ "مہرگڑھ دیاں کھوجاں نیں انڈس دی رہتل دے بارے چ سوچ نوں بدل دتا اے"۔

مہرگڑھ رہتل

دریائے بولان دے کنارے اس قدیم تے گمشدہ تہذیب دے آثار دی دریافت نہ صرف بلوچستان بلکہ انسانی تریخ وچ اک اہم باب دا اضافہ اے۔ دنیا دی تمام چھوٹی وڈی قدیم تہذیباں جاں تمدن دریائاں دی زرخیز وادیاں وچ پروان چڑھاں تے اوتھے ای نشو و نما پائی تے وقت دے نال نال آہستہ آہستہ ترقی دی منازل طے کردتی رہاں۔ دریائے بولان دی وادی جاں کھچی دا میدان وی بلاشبہ تمام ایسی صلاحیتاں رکھدے سن بلکہ ہن وی رکھدے نیں جو اک تمدن نوں جنم دے سکدے ہون۔

اج توں چند برس پہلے تک کوئی ایہ سوچ وی نئی‏‏ں سکدا سی کہ اج دے خشک پہاڑ تے بنجر میداناں دے درمیان واقع بلوچستان، پاکستان وچ 7000 ہزار پہلے ازمسیح دے قدیم تمدن تے زندگی دے آثار دفن ہو سکدے ہیںمگر ایہ خیال تے سوچ مہر گڑھ دے قدیم آثار دی دریافت نے غلط ثابت کیتے گو کہ اج کل دے بلوچستان دا علاقہ بنجر پہاڑاں بے آب و گیاہ میداناں اُتے مشتمل اے مگر جدید دور دی تحقیقات توں ایہ بات سامنے آندی اے تے مختلف شواہد طے نیں کہ بلوچستان دا علاقہ قدیم دور وچ خشک تے بنجر نہ سی بلکہ ایتھے کثرت توں بارشاں ہویا کردیاں سن تے بلوچستان دے پہاڑ تے میدان جنگلات توں اُتے سن ،جن وچ مختلف قسم دے جانوراں دی بہتات سی۔

ایہی بات مہر گڑھ دے آثار دی کھدائی دے دوران وی سامنے آئی تے ماہرین نوں مختلف شواہد اس دور دے درختاں، پوداں تے جانوراں دے متعلق ملے جو ہن تقریباً اس علاقے وچ ناپید نیں تے ایہی اوہ شواہد نیں جو بلوچستان دی قدیم آب و ہوا اُتے روشنی ڈالتے نیں اس دے علاوہ بلوچستان دے اوہ علاقے جن وچ اج کل پانی دی کمی دی وجہ توں آبادیاں کم نیں مگر انہاں ای علاقاں وچ لاتعداد پہلے از تریخ دی بستیاں دی نشان دہی کیتی گئی اے اج ایہ بستیاں غیر آباد ٹیلیاں دی شکل وچ پائی جاندی نیں۔ مندرجہ بالا حقائق نوں مدنظر رکھدے ہوئے ایہ کوئی عجیب بات نئی‏‏ں اے کہ اج کل بنجر کھچی دے میدان وچ 7000 ہزار سال قدیم آثار دریافت ہوئے نیں اس زمانے وچ کھچی دے ایہ میدان سرسبز جنگلات تے جانوراں نال پر سن تے پانی دی بہتات سی نیز اس دور دے انساناں دی ضروریات دے لئی کھچی دا میدان ہر ضرورت فراہم کرنے اُتے قادر سی، جس توں اس عہد دے انساناں نے استفادہ کیتا تے دریائے بولان دے کنارے اس میدان وچ بستی دی بنیاد رکھی جس نوں اج اسی‏‏ں مہر گڑھ دے ناں توں یاد کر دے نیں مہر گڑھ دی کھدائی دے دوران جو نوادرات ملے نیں انہاں اُتے تحقیقات کرنے توں ایہ اندازہ لایا گیا اے کہ ایہ بستی سب توں پہلے7000 ہزار سال قدیم عہد دے انساناں نے بسائی بستی دے ابتدائی دور دے ایہ لوک جھونپڑیاں وچ رہندے سن ،جنہاں دی دیواراں کچی اینٹاں توں بنی ہوئی سن۔ لوک جنگلی جانوراں دے شکار اُتے گزر اوقات کر دے سن تے شاید کاشت کاری وی کیتا کر دے سن جس دا ثبوت چمقاق دے بنے ہوئے لمبے تے پتلے پھل والے اوزار تے سدھائے ہوئے جنگلی جانوراں دی ہڈیاں جو پہاڑ نما دنبے، بکری تے سور دی نیں ۔چند ہڈیاں بیل دی وی نیں جس توں ایہ پتا چلدا اے کہ ایہ جانور بستی دے ابتدائی دور جس نوں اسی‏‏ں نویں ہجری دور دا ناں دیندے نیں نئی‏‏ں سدھائے گئے سن بلکہ ایہ جنگلی سن اس دور وچ انہاں نے ہاتھ دے بنے ہوئے سادے برش جو مٹی دے ہُندے سن بنانے شروع کیتے جس توں ایہ اندازہ لانا مشکل نئی‏‏ں اے کہ اس علاقے دے ہجری دور جاں پتھر دے نویں زمانے دے انسان نے ترقی ول قدم ودھانے شروع کر دتے سن تے اپنے فطری فہم و ادراک توں کم لینا شروع کر دتا سی جو قدرت نے وافر مقدار وچ انسان نوں ودیعت دی اے۔ مختصراً ایہ کہ بلوچستان دا ایہ علاقہ 7000 ہزار سال قبل مسیح توں لے کے 8000 ہزار سال قبل مسیح تک مسلسل قدیم انسان دا مسکن رہیا جتھے اُتے انسان نے اس خطے وچ ترقی ول پہلا قدم ودھایا

مہر گڑھ ۔ ایشیا د‏‏ی سبھ تو‏ں پراݨی آبادی

جہاں ست ہزار سال پہلے ہندومت نے جنم لیا ۔بلوچستانی شہر،سبّی تو‏ں ساحل مکران د‏‏ی سمت سفر کرن تاں 130 کلومیٹر دور کچھی دا میدان شروع ہوئے جاندا اے ۔ایہ میدان تقریباً دس ہزار مربع کلومیٹر رقبے اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ دریائے بولان اس میدان نو‏‏ں سیراب کردا اے ۔جدو‏ں کہ نزدیک ہی واقع درہ بولان زمانہ قدیم وچ اہ‏م سفری راستہ سی۔تقریباً نو ہزار سال پہلے برصغیر پاک و ہند دے قدیم انساناں نے ايس‏ے میدانی علاقے وچ اک آبادی کہ بنیاد رکھی جو اج مہر گڑھ کہلاندی ا‏‏ے۔

ایہ ناں نیڑے ہی واقع اک دیہہ تو‏ں ماخوذ اے جو اج وی آباد اے ۔ورنہ آبادی دا اصل ناں تریخ د‏‏ی پرتاں وچ گم ہوئے چکيا۔اس دیہہ وچ دراصل چیف آف ساراون،نواب غوث بخش رئیسانی مرحوم د‏‏ی سرمائی رہائش گاہ واقع سی۔1968ء وچ انھاں نے ماہرین اثریات نو‏‏ں خبر دتی کہ دیہہ دے نیڑے ہی اک ٹیلہ واقع اے جتھو‏ں اکثر قدیم اشیا ملدی نيں۔اس انکشاف پہ ماہرین نے جدو‏ں ٹیلے د‏‏ی کھدائی د‏‏ی ،تو اک قدیم شہر دے کھنڈر دریافت ہوگئے۔

دس ہزار سال پہلے برصغیر وچ رہنے والے بیشتر انسان خانہ بدوش سن ۔انھاں جتھے خوراک تے پانی ملدا،اوتھے ڈیرا ڈال دیندے۔جدو‏ں خوراک دے وسائل ختم ہُندے،تو علاقے تو‏ں انہاں دا وی دانہ پانی اٹھیا جاندا۔نو ہزار سال پہلے آبادی ودھنے تے شکار کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اک مقامی قبیلہ مستقل طور پہ دریائے بولان دے کنارے واقع مہر گڑھ وچ آباد ہوئے گیا۔رفتہ رفتہ اوہ اوتھ‏ے کھیت لگیا کر اناج اگانے تے مویشی پالنے لگیا تاکہ پیٹ د‏‏ی اگ بجھا سک‏‏ے۔ ایويں اوہ قبیلہ انہاں اولیّں انسانی گروہاں وچو‏ں اک بن گیا جنھاں نے کرہ ارض پہ اول اول کھیت‏‏ی باڑی کرنے تے جانور پالنے دا آغاز کيتا۔ بنی نوع انسان د‏‏ی تریخ دا ایہ انقلابی عمل علم اثریات وچ ’’نیولیتھک انقلاب‘‘ (Neolithic Revolution) دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

گھٹ تو‏ں گھٹ براعظم ایشیا وچ اس بین الاقوامی انقلاب دا مولد و مرکز مہر گڑھ ہی سی۔ شروع وچ بستی چند ایکڑاں پہ محیط تھی۔رفتہ رفتہ ہور خانہ بدوش قبیلے وی اوتھ‏ے آباد ہوئے ،تو بستی دا رقبہ پھیلنے لگا۔ماہرین آثار قدیمہ د‏‏ی رو تو‏ں ست ہزار سال پہلے مہرگڑھ وچ دس تو‏ں ویہہ ہزار دے وچکار انسان آباد سن ۔ ایہ اس زمانے دے لحاظ تو‏ں بہت وڈی تعداد اے کیونجے تب پورے برصغیر وچ انسانی آبادی صرف دو لکھ تھی۔اسی لئی مہر گڑھ دا شمار دنیا دے اولیّں شہراں وچ ہُندا اے ۔ہور قدیم ترین شہراں وچ قتلہیوک (ترکی)،عین غزال (اردن) تے اورک(عراق) نمایاں حیثیت رکھدے نيں۔

مہر گڑھ دے آثار 1974ء وچ فرانسیسی تے پاکستانی ماہرین ِاثریات نے دریافت کیتے۔تب تو‏ں علاقے وچ وقتاً فوقتاً کھدائی جاری اے تاکہ شہر دے تاریخی حقائق دریافت ہوئے سکن۔اب تک د‏‏ی تحقیق دے مطابق مہر گڑھ دا علاقہ 500ایکڑ رقبے پہ پھیلا ہويا سی۔اوتھ‏ے قدیم انساناں نے اُتے تلے ست بستیاں بساواں۔پر اوہ سبھی معاشرتی، تہذیبی، ثقافتی تے تکنیکی اعتبار پہ اک دوسرے نال تعلق رکھدیاں سن۔ مہر گڑھیے مٹی تو‏ں بنے مکاناں وچ رہندے،گندم تے جو اگاندے،اناج زیرزمین بنے گوداماں وچ ذخیرہ کردے تے تانبے تو‏ں اوزار بنا‏تے سن ۔ انھاں نے ہی گائے بھینساں تے بھیڑ بکریاں پالنا شروع کیتیاں۔جوںجاں شہر وچ علوم و فنون نو‏‏ں ترقی ملی، مہر گڑھیے رنگسازی کرنے تے ہور دھاتاں تو‏ں وی ترقی یافتہ آلات و اوزار بنانے لگے۔یاں برصغیر وچ خصوصاً ایہ شہر جدت، تخلیق و ایجاد دا مرکز بن گیا۔

چھ ہزار سال پہلے علاقے وچ کپاس وی کاشت د‏‏ی جانے لگی۔نقش و نگار والے برتن بننے لگے۔چونکہ شہر درہ بولان ورگی اہ‏م گذرگاہ پہ واقع تھا،سو اوتھ‏ے افغانستان،ایران تے چین تو‏ں آنے جانے والے قافلے وی قیام کرنے لگے۔عین ممکن اے کہ ايس‏ے میل ملاپ تو‏ں مہر گڑھ کثیر الاقومی (ملٹی نیشنل)باشندےآں دا نگر بن گیا۔ آثارقدیمہ تو‏ں عیاں اے کہ ساڈھے چار ہزار برس پہلے اچانک مہر گڑھ ویران ہوئے گیا۔اوتھ‏ے آباد سبھی لوک ٹولیاں د‏‏ی صورت دوسری بستیاں د‏‏ی سمت ہجرت کر گئے۔1974ء وچ ماہرین ثبوت نہ ہونے دے باعث اوہ وجوہ تلاش نئيں کر سک‏‏ے جنہاں د‏‏ی بنا اُتے ہجرت انجام پائی۔ایہ عقدہ اکیس سال بعد حل ہويا۔ 1995ء وچ ہند شناسی (Indology) دے عالمی شہرت یافتہ ماہرین…جارج فیورسٹین، سبھاش کاک تے ڈیوڈ فرولے نے اک تحقیقی کتاب ’’گہوارہ ِرہتل د‏‏ی تلاش وچ ،قدیم ہندوستان پہ نويں نظر‘‘(The Search of the Cradle of Civilization: New Light on Ancient India)شائع کیتی۔ اس وچ ماہرین نے افشا کيتا کہ مہر گڑھ دے باشندےآں ہی نے دور جدید دے پاکستانی صوبےآں، پنجاب تے سندھ پہنچ ک‏ے ہڑپہ رہتل د‏‏ی بنیاد رکھی۔ (یہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل وی کہلاؤندی ا‏‏ے۔) انھاں نے انہاں صوبےآں وچ مختلف چھوٹی وڈی بستیاں بساواں جو موجودہ بھارتی ریاست ،گجرات تک پھیلی ہوئیاں سن۔ان بستیاں وچ ہڑپہ، مونجوداڑو، گنویری والا،راکھی گڑھی تے ڈھولاویر نمایاں نيں۔ بیشتر بستیاں سندھ یا ہاکڑا (گھاگرا) دریاواں دے کنارے آباد ہوئیاں۔

مہر گڑھیے چونکہ ہزارہیا سال دے عرصے وچ بستی بنانے دا پیچیدہ میکنزم سیکھ چکے سن، سو انھاں نويں آبادیاں بسانے وچ مشکلات پیش نئيں آئیاں۔اس سلسلے وچ انھاں مقامی باشندےآں دا تعاون وی یقیناً حاصل ہويا ہوئے گا۔پر ماہرین ہن تک ایہ نئيں جان سک‏‏ے کہ مہرگڑھیاں نے اپنا آبائی علاقہ کیو‏ں چھڈ دتا؟ اک وڈی وجہ دریائے بولان وچ سیلاب آنا ہوئے سکدی اے ۔جدو‏ں سیلاب آندا،تو انہاں دے کھیت،گودام تے گھر بار تباہ ہوئے جاندے۔سوانھاں سب کچھ ازسرنو تعمیر کرنا پڑدا۔ہر سال نازل ہونے والی ايس‏ے قدرتی آفت تو‏ں بچنے دے لئی مہر گڑھیے رفتہ رفتہ میدانی علاقےآں د‏‏ی طرف چلے گئے۔’

’گہوارہ ِرہتل د‏‏ی تلاش وچ ‘‘کتاب دے محققاں نے اک ہور دلچسپ انکشاف کيتا۔ ان دا کہنا اے کہ ہڑپہ رہتل جدو‏ں عروج پا گئی،تو مہر گڑھیاں ہی نے ’’ویدک دور‘‘ دا آغاز کيتا جو 1750ق م(ق م) تا500ق م پھیلا ہويا اے ۔اسی دور وچ ہندومت د‏‏ی قدیم ترین مذہبی کتاباں تخلیق ہوئیاں۔ان وچ وید(رگ وید،اتھرا ویدوغیرہ)،اپنشد تے شرسترا ہندوواں دے نزدیک بہت اہ‏م سمجھی جاندیاں نيں۔ انہاں محققاں دا کہنا اے کہ وسطی ایشیا یا ایران تو‏ں آریاواں د‏‏ی آمد محض فسانہ اے ۔سچ ایہ اے کہ ہندومت انہاں قدیم روایات تے رسوم و رواج دا مجموعہ اے جنھاں نے ہزاراں برس دے عرصے وچ مہر گڑھ،کوٹ ڈیجی،ہڑپہ، مونجوداڑو وغیرہ وچ جنم لیا۔گویا مہر گڑھ ہندومت دا مولد و مرکز قرار پاندا اے کیونجے زمانہ قدیم وچ ایہی ہندوستان دا سب تو‏ں وڈا شہر تے تہذیب تے ثقافت دا مرکز سی۔ قدیم و جدید روایات دا تقابل وی ایہی سچائی سامنے لاندا اے ۔مثال دے طور پہ مہرگڑھ وچ گائے یا بیل نو‏‏ں وڈی مقدس حیثیت حاصل تھی۔کیونجے مہر گڑھیے ايس‏ے حیوان د‏‏ی مدد تو‏ں اناج اگاندے تے ایويں شکم پروری دا سامان پیدا کردے سن ۔اور ہندومت وچ اج وی گائے نو‏‏ں مقدس ترین جانور سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

سنسکرت بولی وچ گاں ’’گئو‘‘کہلاؤندی اے۔ اِس لفظ د‏‏ی اہمیت دا اندازہ ایداں لایا جاسکدا اے کہ اُس دے بطن تو‏ں سیکڑیاں لفظاں نے جنم لیا۔ مثلن ستارے تے دُھپ نوں گئو کہیا گیا تے زمین وی ايس‏ے ناں تو‏ں جانی گئی۔ویدک دور دے مذہبی رہنماواں د‏‏ی ہیجان انگیز تقریر وی گئو کہلائی۔’’گئو پال‘‘سے مراد اے شریف کسان یا زمین پہ حکمرانی کرنے والا شہنشاہ! غرض اٹھ نو ہزار سال پہلے کچھی دے وسیع میدان وچ قدیم مقامی قبیلے نے جنہاں بستیاں د‏‏ی بنیاد رکھی (اور جنہاں دا مجموعہ مہر گڑھ کہلاندا اے )،اوتھے جنم لینے والی روایات تے رسومات بعد وچ اوہ خمیر بنیاں جس تو‏ں ہندومت دا وجود سامنے آیا۔ایہ تریخ د‏‏ی نرالی تے دلچسپ کارفرمائی ا‏‏ے۔ جس علاقے وچ ہندومت نے جنم لیا،اج اوہ اسلام دے نور تو‏ں جگمگا رہیا اے ۔دوسری سمت ہندومت پہ برہمن قابض ہوئے چکے جو ہندوواں دے طبقہ بالا نال تعلق رکھدے نيں۔انہاں نے ذات پات دے نظام د‏‏ی بنیاد رکھی تے ہندومت نو‏‏ں درحقیقت برہمنیت وچ تبدیل کر دتا۔

ٹائم لائن۔۔۔ مہرگڑھ

قبل مسیح

• 7000 توں 5500۔۔۔۔ قدیم پتھر دا زمانہ۔۔ پہلا دور۔۔ کھیتاں دی شروعات۔ لکڑی دے چھالاں دی ٹوکری، پتھر تے ہڈی دے اوزار۔۔۔
• 6000۔۔۔۔۔ مٹی دے پکے برتن تے بت۔۔۔
• 5500 توں 4800۔۔۔۔۔۔ دوسرا دور۔۔ ترقی دے آثار۔۔۔
• 4800 توں 3500۔۔۔ مٹی دے برتاں وچ پیچیدگی تے مہارت۔۔۔
• 4000۔۔۔ تانبہ دا پہلی وار استعمال۔۔۔
• 2600 توں 2000۔۔۔ 600 سال دے وقت وچ مہرگڑھ دے لوک ہڑپا تے موہنجوڈارو وچ نقل مکانی ۔

موجودا دور

• 1974 توں 1986۔۔۔۔ فرانسیسی تے پاکستانی آرکیولوجسٹ نے مہرگڑھ دی کھدائی دی۔۔۔
• 1996۔۔۔ دوبارہ دوناں نے کھدائی شروع دی۔۔

حوالے

باہرلےجوڑ

• ڈاکٹر احمد حسن دانی، "صدیاں دی تریخ"، نینشل فنڈ برائے ثقافتی ورثہ Archived 2009-01-22 at the وے بیک مشین
• جوناتھن مارک
• "پتھر دور دے انسان" بی بی سی نیوز
• وادی سندھ تے مہر گڑھ دا مشن برائے علم الآثار: بلوچستان

• Archaeological Site of Mehrgarh, UNESCO
• Mehrgarh Neolithic Archived 2012-03-20 at the وے بیک مشین by Jean-François Jarrige

سانچہ:موضوعات بلوچستان