Kambodja
Kambodja, amptelik die Koninkryk Kambodja (Khmer: 
, prĕəh riəciənaacak kampuciə, [prĕəh riə.ciə.naː.caʔ kam.pu.ciə]), ook Kampuchea (កម្ពុជា, [kam.pu.ciə]), is 'n land in Suidoos-Asië met 'n oppervlakte van 181 035 km² en 'n bevolking van sowat 16,9 miljoen. Kambodja is die opvolgerstaat van die eens magtige Hindoe- en Boeddhistiese Khmer-ryk, wat oor die grootste deel van die Indo-Chinese Skiereiland regeer het tussen die 11de en 14de eeue.
| |||||
Nasionale leuse:  (tr.: Cheate Sasanea Preahmhaksaat) (Khmer vir: "Nasie, godsdiens, koning") | |||||
| Volkslied: បទនគររាជ (tr.: Nokor Reach) (Khmer vir: "Majestueuse koninkryk") | |||||
| |||||
| Hoofstad | Phnom Penh | ||||
| Grootste stad | Phnom Penh | ||||
| Amptelike tale | Khmer | ||||
| Regering | Unitêre parlementêre grondwetlike monargie Norodom Sihamoni Hun Manet (CPP) | ||||
| Onafhanklikheid Vorming
• Koninkryk Funan • Koninkryk Chenla • Khmer-ryk • Middel-tydperk • Franse kolonisasie • Onafhanklikheid • Monargie herstel |
68–550 550–802 802–1431 1431–1863 11 Augustus 1863 9 November 1953 24 September 1993 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
181 035[1] km2 (90ste) 69 898 myl2 2,5 | ||||
| Bevolking - 2023-skatting - 2008-sensus - Digtheid |
16 891 245[1] (72ste) 13 395 682[2] 94,4 / km2 (118de) 244,5 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| MOI (2021) |  0,593[4] (146ste) – medium
| ||||
| Geldeenheid | Riel1 (KHR)
| ||||
| Tydsone - Somertyd |
ICT (UTC+7) nie toegepas nie (UTC+7) | ||||
| Internet-TLD | .kh | ||||
| Skakelkode | +855 | ||||
| 1. Die Amerikaanse dollar word dikwels ook gebruik.[5] | |||||
'n Burger van Kambodja word gewoonlik geïdentifiseer as 'n "Kambodjaan" of "Khmer", wat streng gesproke slegs na etniese Khmere verwys. Meeste Kambodjane is Theravada-Boeddhiste van Khmer-afkoms, maar die land het ook 'n beduidende aantal oorwegend Islamitiese Cham, sowel as klein heuwelstamme. Die hoofstad en grootste stad van Kambodja is Phnom Penh.
Kambodja grens aan Thailand in die weste en noordweste, Laos in die noordooste en Viëtnam in die ooste en suidooste. In die suide word dit begrens deur die Golf van Thailand en 'n klein stukkie langs die Suid-Chinese See. Die geografie van Kambodja word oorheers deur die Mekongrivier (in die volksmond in Khmer: Tonle Thom of "die groot rivier") en die Tonlé Sap ("die varswaterrivier"), 'n belangrike visbron. Die land se lae ligging beteken dat groot dele van die land byna op of onder seevlak is en lei daartoe dat die hoofwaterbron van die Mekong se vloei in die reënseisoen omkeer en in die naburige Tonle Saprivier invloei.
Kambodja se hoofnywerhede is die tekstielbedryf en toerisme. In 2007 het die getal buitelandse toeriste die viermiljoenvlak verbygesteek.[6] In 2005 is ruolie- en aardgasneerslae onder Kambodja se gebiedswater ontdek en daar word gemeen dat wanneer kommersiële ontginning in 2009 of 2010 begin, dit 'n groot impak op die land se ekonomie sal hê.[7] Kambodja is 'n lidland van die streekorganisasie ASEAN.
Landnaam
wysig
Kambodja is die Afrikaanse transliterasie van die Khmer-naam volgens die voorbeeld wat deur die Franse transliterasie, Cambodge, gevestig is. Die Engelse Kampuchea wat soms in plaas van Cambodia gebruik word, is 'n direkte transliterasie wat meer getrou is aan die Khmer-uitspraak. Die Khmer-naam is afgelei van die antieke koninkryk van Kambuja (Kambujadesa). Kambuja of Kamboja is die antieke Sanskrit-naam van die Kambojas, 'n vroeë stam uit die noordelike deel van die Indiese subkontinent.
In die Khmer Mul-skrif is die amptelike naam van die land (gewone skrif 
), Preahreachanachâk Kampuchea, wat beteken "Koninkryk Kambodja". Etimologies is die komponente: Preah- ("heilig"); -reach- ("koning", "koninklik", "ryk", uit Sanskrit); -ana- (uit Pali āṇā, "owerheid", "beheer" of "mag", uit Sanskrit ājñā, selfde betekenis) -châk (uit Sanskrit cakra, wat "wiel" beteken, 'n simbool van mag en heerskappy).
Die naam wat in formele aangeleenthede soos in politieke toesprake en nuusprogramme gebruik word, is 
(gewone skrif 
), Prâteh Kampuchea, wat letterlik "die land Kambodja" beteken. Prâteh is 'n formele woord wat "land" beteken.
Die naam wat gewoonlik in die alledaagse lewe deur Khmer-mense gebruik word is , Srok Khmae, letterlik "die Khmerland". Khmer word met "r" aan die einde gespel in die Khmer-alfabet, maar die "r" word nie in Standaard-Khmer uitgespreek nie; die finale "r" het uit meeste Khmer-dialekte se uitspraak verdwyn in die 19de eeu. Srok is 'n Mon-Khmer-woord wat ongeveer dieselfde beteken as prâteh, maar wat minder formeel is.
Sedert onafhanklikheid het die amptelike naam van Kambodja verskeie kere verander as gevolg van die onstuimige geskiedenis van die land. Die volgende name is sedert 1954 in Afrikaans en Frans gebruik:
- Koninkryk Kambodja/Royaume du Cambodge onder die heerskappy van die monargie van 1953 tot 1970;
- Khmer Republiek/République Khmère ('n leenvertaling van "République française") onder die regering van Lon Nol van 1970 tot 1975;
- Demokratiese Kampuchea/Kampuchea démocratique onder die heerskappy van die kommunistiese Rooi Khmer van 1975 tot 1979;
- Volksrepubliek Kampuchea/République populaire du Kampuchea onder die heerskappy van die Viëtnamees-gesteunde regering van 1979 tot 1989;
- Staat Kambodja/État du Cambodge ('n neutrale naam wat gebruik is terwyl daar besluit is of die land tot 'n monargie sou terugkeer) onder die heerskappy van die Verenigde Nasies-tussentydse regering van 1989 tot 1993;
- Koninkryk Kambodja/Royaume du Cambodge wat weer in gebruik geneem is na die herinstelling van die monargie in 1994.
Geskiedenis
wysig
Die eerste gevorderde samelewings in hedendaagse Kambodja het in die eerste millennium na Christus verskyn. Tydens die 3de, 4de, en 5de eeue het die Indiese state Funan en Chenla saam gesmelt in wat nou die hedendaagse Kambodja en suidwestelike Viëtnam is. Hierdie state, wat deur meeste vakkundiges as Khmer aangeneem word,[8] het nou bande met China en Indië gehad.[9] Hulle ineenstorting is gevolg deur die opkoms van die Khmer-ryk, 'n beskawing wat in die gebied floreer het van die 9de eeu tot die 13de eeu.
Alhoewel die Khmer-ryk na die periode begin taan het, het dit magtig gebly in die omgewing tot die 15de eeu. Die ryk se middelpunt was Angkor, waar 'n reeks hoofstede tydens die hoogtepunt van die ryk gevestig is. Angkor Wat, die beroemdste en bes bewaarde godsdienstige tempel op die terrein, is 'n simboliese herinnering aan Kambodja se verlede as 'n belangrike moondheid in die streek.
Na 'n lang reeks oorloë met naburige koninkryke is Angkor deur die Thai geplunder en in 1432 verlaat. Die hof het die hoofstad na Lovek geskuif, waar die koninkryk gepoog het om die voormalige glorie te herstel deur seehandel. Die poging was egter kortstondig aangesien voortgesette oorloë met die Thai en Viëtnamese tot die verlies van meer grondgebied en die oorwinning van Lovek in 1594 gelei het. Gedurende die drie eeue daarna het die Khmer-koninkryk gewissel tussen 'n vasalstaat van die Thai en Viëtnamese konings, met kort periodes tussenin waarin 'n mate van onafhanklikheid bereik is.
In 1863 het Koning Norodom, wat deur Thailand in plek gestel is,[10] die beskerming van Frankryk versoek. In 1867 het die Thai-koning 'n verdrag met Frankryk geteken waarvolgens susereiniteit oor Kambodja laat vaar is in ruil vir die beheer van Battambang en Siem Reap, provinsies wat amptelik deel geword het van Thailand. Die provinsies is aan Kambodja terug besorg in terme van 'n grensverdrag tussen Frankryk en Thailand (destyds bekend as Siam) in 1906.
Kambodja het as 'n protektoraat van Frankryk bly bestaan van 1863 tot 1953. Dit is as deel van die Franse kolonie Indo-China bestuur. Na die besetting deur die Japannese Ryk van 1941 tot 1945 tydens die Tweede Wêreldoorlog, het Kambodja op 9 November 1953 onafhanklikheid van Frankryk verkry. Dit het 'n grondwetlike monargie onder koning Norodom Sihanouk geword.
In 1955 het Sihanouk ten gunste van sy vader abdikeer sodat hy as eerste minister verkies kon word. Met sy vader se afsterwe in 1960 het Sihanouk weer staatshoof geword onder die titel Prins. Met die verloop van die Viëtnamoorlog het Sihanouk 'n amptelike beleid van neutraliteit ingeneem totdat hy in 1970 deur 'n militêre staatsgreep onder leiding van eerste minister Lon Nol en prins Sisowath Sirik Matak afgeset is terwyl hy op 'n oorsese reis was. Uit Beijing het Sihanouk homself toe by die kommunistiese Rooi Khmer-rebelle geskaar wat stadig maar seker besig was om grondgebied in die afgeleë bergagtige gebiede in te palm. Hy het sy volgelinge aangespoor om te help om die pro-Amerikaanse regering van Lon Nol omver te werp wat die begin van die Kambodjaanse burgeroorlog versnel het.[11]
Operation Menu, 'n reeks geheime B-52 bomaanvalle deur die Verenigde State op wat na vermoede Viëtkong-basisse en toevoerroetes binne Kambodja was, is erken nadat Lon Nol mag oorgeneem het; Amerikaanse magte het Kambodja kortliks binnegeval in 'n verdere poging om die Viëtkong te belemmer. Die bombardering het voortgeduur en soos die Kambodjaanse kommuniste vordering begin maak het, het dit uiteindelik tot 1973 aanvalle op Rooi Khmer-teikens ingesluit. Skattings oor die aantal Kambodjane wat in die bomaanvalle gesterf het wissel geweldig.[12] Die Rooi Khmer het Phnom Penh in 1975 bereik en die mag oorgeneem. Die amptelike naam van die land is verander na Demokratiese Kampuchea, gelei deur Pol Pot.
Skattings wissel oor die hoeveelheid mense wat deur die Rooi Khmer-regime doodgemaak is. Afhangende daarvan of mens die sterftes aan hongersnood en sterftes in vlugtelinge kampe wat daarop gevolg het insluit, wissel skattings enige iets tussen 1,7 miljoen[13] en 3 miljoen Kambodjane.[14][15] Baie mense is vir een of ander rede as "vyande van die staat" beskou. Dit kon wees as gevolg van bande met die vorige regering, staatsamptenare, opgevoede mense of godsdienstiges, kritici van die Rooi Khmer of Marxisme, of eenvoudig omdat hulle weerstand gebied het teen die brutale behandeling van hulle landgenote. Honderdduisende ander het oor die grens gevlug na die naburige Thailand.
In November 1978 het Viëtnam Kambodja binnegeval om Rooi Khmer-invalle oor die grens en die menseslagting van Viëtnamese in Kambodja te verhinder.[16] Geweldadige besetting en oorlogvoering tussen die Viëtnamese en Rooi Khmer het deur die 1980's voortgeduur. Vredespogings het in 1989 in Parys begin en twee jaar later in Oktober 1991 tot 'n volledige stel vredesooreenkomste gelei. Die Verenigde Nasies is 'n mandaat gegee om 'n skietstaking af te dwing, vlugtelinge te hanteer en ontwapening te bestuur.[17]
Na die brutaliteit van die 1970's en die 1980's en die vernietiging van die kulturele, ekonomiese, maatskaplike en politiese lewe van Kambodja, het herkonstruksie eers onlangs 'n aanvang geneem en is 'n mate van politieke stabiliteit uiteindelik herwin. Die demokrasie wat na die konflik gevestig is, is in 1997 geskud tydens die staatsgreep wat in die jaar plaasgevind het,[18] maar het andersins glad verloop.
Die onlangse jare is veral gekenmerk deur grenskonflikte met die buurland Thailand rondom die Prasat Preah Vihear wat in 2008 deur Unesco as wêrelderfenis gelys is.[19]
Politiek
wysig
Politiek vind volgens die grondwet van 1993 amptelik binne die raamwerk van 'n parlementêre, verteenwoordigende monargie plaas. Die eerste minister van Kambodja is die regeringshoof en hoof van 'n multivormige veel-party stelsel, terwyl die koning die staatshoof is. Die eerste minister word deur die koning aangestel op advies en met die goedkeuring van die Nasionale Vergadering; die eerste minister en sy of haar ministeriële aangesteldes het uitvoerende mag in die regering. Wetgewende mag lê beide in die uitvoerende tak en in die twee kamers van die parlement, die Nasionale Vergadering van Kambodja en die Senaat.
Op 14 Oktober 2004 is koning Norodom Sihamoni deur 'n spesiale troonraad van nege lede as nuwe koning gekies na die onverwagse abdikasie van koning Norodom Sihanouk 'n week tevore. Sihamoni se verkiesing is goedgekeur deur eerste minister Hun Sen en die speaker van die Nasionale Vergadering, prins Norodom Ranariddh (die nuwe koning se broer), beide lede van die troonraad. Hy is in in Phnom Penh op 29 Oktober gekroon. Die monargie is simbolies en beoefen geen politieke mag nie. Norodom Sihamoni was opgelei in Kambodjaanse klassieke dans en is ongetroud. Weens van sy lang verblyf in die Tsjeggiese Republiek (toe deel van Tsjeggo-Slowakye) is Norodom Sihamoni vlot in Tsjeggies.
Daar word berig dat korrupsie op groot skaal in Kambodja voorkom[20] met internasionale hulpverlening uit die Verenigde State en ander lande wat onwettig na privaat bankrekenings oorgeplaas word.[21] Korrupsie dra ook by tot die groot inkomstegaping in die bevolking.[22]
Administratiewe afdelings
wysig
Kambodja word verdeel in 20 provinsies (khett, enkel- en meervoud) en vier munisipaliteite (krong, enkel- en meervoud). Daar is verder onderverdelings in distrikte (srok), gemeenskappe (khum), groot distrikte (khett) en eilande (koh).
Phnom Penh is die grootste bevolkingsentrum met 2 miljoen van Kambodja se 16,7 miljoen mense. Mondulkiri, die heuwelprovinsie in die noordooste wat aan Viëtnam grens, is die grootste provinsie volgens oppervlak, maar het die laagste bevolkingsdigtheid.[23]
| Munisipaliteite (Krong) | Provinsies (Khett) | Eilande (Koh) |
|---|---|---|
| Phnom Penh, Sihanoukville (Kampong Som), Pailin, Kep | Banteay Meanchey, Battambang, Kampong Cham, Kampong Chhnang, Kampong Speu, Kampong Thom, Kampot, Kandal, Koh Kong, Kratié, Mondulkiri, Oddar Meancheay, Pursat, Preah Vihear, Prey Veng, Ratanakiri, Siem Reap, Stung Treng, Svay Rieng, ,Takéo | Koh Kong, Koh Polaway, Koh Rong, Koh Rong Samlon, Koh Sess, Koh Tang, Koh Thass, Koh Tral (deur Viëtnam bestuur as Phu Quoc), Koh Traolach, Koh Treas |
Buitelandse betrekkinge
wysig
Kambodja is 'n lid van die Verenigde Nasies en instansies soos die Wêreldbank en die Internasionale Monetêre Fonds. Dit is 'n lid van die Asiatiese Ontwikkelingsbank (ADB), 'n lid van die Vereniging van Suidoos-Asiatiese Nasies (ASEAN) en het op 13 Oktober 2004 by die Wêreldhandelsorganisasie aangesluit. In 2005 het Kambodja die stigtingsvergadering van die Oos-Asiatiese Spitsberaad bygewoon.
Na die vestiging van politieke bestendigheid het Kambodja diplomatieke betrekkinge met talle lande aangeknoop,[24] insluitend baie van die land se Asiatiese buurstate en van die belangrike rolspelers tydens die Parys-vredesamesprekinge, insluitend die Verenigde State, Australië, Kanada, die Volksrepubliek China, die Europese Unie (EU), Japan en Rusland.[25]
Alhoewel die uitbarstings van geweld wat in die 1970's en 80's voorgekom het, stopgesit is, duur verskeie grensgeskille tussen Kambodja en sy buurstate voort. Daar is verskille oor sommige van die eilande langs die kus en dele van die grens met Viëtnam en ongedefinieerde see- en landsgrense met Thailand.
In Januarie 2003 het onluste in Phnom Penh plaasgevind, wat ontstaan het na gerugte oor uitsprake oor Angkor Wat, wat verkeerdelik deur Reaksmei Angkor, 'n Kambodjaanse koerant, toegeskryf is aan 'n Thai aktrise en later aangehaal is deur eerste minister Hun Sen.[26] Die Thai regering het militêre vliegtuie ingestuur om Thai burgers te ontruim en die land se grens met Kambodja gesluit terwyl Thai's buite die Kambodjaanse ambassade in Bangkok betoog het. Die grens is op 21 Maart heropen nadat die Kambodjaanse regering $6 miljoen in skadevergoeding betaal het vir die vernietiging van die Thai ambassade en dit ooreengekom het om individuele Thai ondernemings vir hulle verliese te vergoed.
Geografie
wysig
Kambodja het 'n oppervlak van ongeveer 181 035 vierkante kilometer. Die land deel 'n grens van 800 kilometer met Thailand in die noorde en weste, 'n 541 kilometer grens met Laos in die noordooste, en 'n 1 228 kilometer grens met Viëtnam in die ooste en suidooste. Dit het 443 kilometer se kuslyn aan die Golf van Thailand.
Die uitstaande geografiese kenmerk van die land is die moerasland, wat gevorm is deur die oorstroming van die Tonle Sap ("Groot Meer"), wat 2 590 vierkante kilometer groot is in die droë seisoen en vergroot tot ongeveer 24 605 vierkante kilometer gedurende die reënseisoen. Hierdie digbevolkte vlakte, wat toegewy is aan nat rysverbouing, is die hartland van Kambodja. Die grootste deel van die land (omtrent 75%) se hoogte bo seespieël is minder as 100 meter, die uitsonderings is die Cardamomberge (hoogste piek 1 813 m) en die suidoostelike uitloper van die Dâmreiberge ("Olifantberge") (hoogte bereik 500–1 000 m), sowel as die styl eskarp van die Dângrêkberge (gemiddelde hoogte: 500 m) langs die grens met Thailand se Isangebied. Die hoogste punt in Kambodja is Phnom Aoral, naby Pursat in die middel van die land teen 1 813 meter. In die suide is die bergreeks Phnom Kulen geleë.
Temperature wissel tussen 10° en 38 °C en Kambodja ondervind tropiese moesons. Suidwestelike moesons waai binnelands en bring vogtige winde van die Golf van Thailand en Indiese Oseaan van Mei tot Oktober, en die land kry sy hoogste neerslag van September tot Oktober. Die noordoostelike moeson lei die droë seisoen in wat van November tot Maart duur met die droogste tydperk van Januarie tot Februarie.
Ekonomie
wysig
Ondanks voortgang oor die laaste paar jaar lei die ekonomie van Kambodja steeds onder die gevolge van dekades van burgeroorlog, interne onmin en wydverspreide korrupsie. Die per capita inkomste is besig om vinnig te styg, maar is laag in vergelyking met ander lande in die gebied. Meeste landelike huishoudings is afhanklik van landbou en verwante subsektore. Rys, vis, hout, klerasie en rubber is die belangrikste uitvoerprodukte en die Verenigde State, Singapoer, Japan, Thailand, die Volksrepubliek China, Indonesië en Maleisië die vernaamste handelsvennote.[17]
Oorlog en die brutale totalitarisme in die 1970's het tot hongersnood in die land gelei. Desperate boeregesinne het hulle ryssaad geëet en baie tradisionele variëteite het skaars geword. In die 1980's het die Internasionale Rysnavorsingsinstituut (IRRI) meer as 750 tradisionele rysvariëteite heringevoer na Kambodja uit saadbanke in Filippyne (Januarie 2006). Die variëteite is in die 1960's versamel. In 1987 het die Australiese regering die IRRI befonds om Kambodja te help om rysproduksie te verbeter. Teen 2000 was Kambodja weereens selfversorgend in terme van rys (Puckridge 2004, Fredenburg and Hill 2006).
Die herstelpas van Kambodja se ekonomie het in 1997–98 dramaties afgeneem as gevolg van die Asiatiese finansiële krisis, burgerlike geweld en politieke binnegevegte. Buitelandse belegging en toerisme het ook skerp afgeneem. Sedertdien groei die ekonomie egter bestendig. In 1999, die eerste volle jaar van vrede in 30 jaar, is vordering gemaak in terme van ekonomiese hervormings en het die ekonomie met 5,0% gegroei. Ten spyte van vloede het die ekonomie in 2000 teen 5,0% gegroei, 6,3% in 2001 en 5,2% in 2002. Toerisme is Kambodja se vinnigste groeiende industrie met 'n aantal toeriste wat van 219 000 in 1997 tot 1 055 000 in 2004 gegroei het. In 2003 en 2004 het ekonomiese groei bestendig gebly teen 5,0%. In 2004 was inflasie 1,7% en uitvoere $1,6 miljard dollar. In 2005 was die BBP per capita $2 200, wat die land in die 178ste plek plaas (uit 233).[27]
Die bevolking lei gebrek aan onderwys en produktiewe vermoëns, veral in die landelike omgewing waar armoede heers en waar basiese infrastruktuur ontbreek. Vrese oor hernude politieke onstabiliteit en korrupsie binne die regering ontmoedig buitelandse belegging en hulpverlening. Daar was egter aansienlike ondersteuning van bilaterale en multilaterale donateurs. Donateurs het in 2004 $504m aan die land geskenk,[1] terwyl die Asiatiese Ontwikkelingsbank alleen $850m in lenings, toekennings en tegniese hulp verleen het.[28]
Die toerisme-industrie is die land se tweede grootste bron van valuta na die tekstielbedryf.[17] 50% van die besoekers se bestemming is Angkor en meeste van die res gaan na Phnom Penh.[29] Ander toeristebestemmings sluit in Sihanoukville in die suidooste, wat verskeie gewilde strande het, en die nabygeleë gebied om Kampot, insluitend die Bokor Heuwelstasie. Daar word ook berig dat Kambodja 'n belangrike bestemming vir sekstoerisme is en daar is veral sorg oor seks met kinders en dwangprostitusie.[30]
Demografie
wysig
Kambodja is etnies homogeen. Meer as 90% van die land se bevolking is van Khmer-oorsprong en praat die Khmer-taal, die land se amptelike taal. Die res sluit in Han-Chinese, Viëtnamese, Cham, Khmer Loeu en Indiërs in. Van die ander tale wat in Kambodja gebesig word sluit in Laosiaans, Min en Viëtnamees.
Die Khmer-taal is 'n lid van die Mon-Khmer-subfamilie van die Austro-Asiatiese taalgroep. Frans, vroeër die lingua franca van Indo-China en wat steeds deur sommige mense as 'n tweede taal gepraat word (meestal ouer Kambodjane), is steeds die onderwystaal in verskeie skole en universiteite. Baie van dié skole en universiteite word deur die Franse regering befonds. Kambodjaanse Frans, 'n oorblyfsel van die land se koloniale verlede, is 'n dialek wat in Kambodja aangetref word en gereeld deur die regering gebruik word. In die laaste paar jaar leer jonger Kambodjane egter eerder Engels.
Die dominante godsdiens, Theravada-Boeddhisme is deur die Rooi Khmer onderdruk, maar het sedertdien 'n herlewing ondervind. Islam (5%) en Christendom (2%) kom ook voor.[31]
Burgeroorlog en die nasleep daarvan het 'n beduidende effek op die Kambodjaanse bevolking gehad. Die gemiddelde ouderdom is 20,6 jaar, met meer as 50% van die bevolking wat minder as 25 jaar oud is. Teen 0,95 manlik/vroulik het Kambodja die hoogste verhouding vrouens in die Groot Mekong-subgebied.[32] In die bevolking ouer as 65 is die verhouding 1,6:1.[1] UNICEF dui Kambodja aan as die land met die derde meeste landmyne ter wêreld[33] en meer as 60 000 burgerlike ongevalle en talle beserings sedert 1970 word toegeskryf aan onontplofte landmyne in landelike gebiede.[34] Meeste slagoffers is kinders wat vee oppas of wat in die veld speel.[33] Volwassenes wat landmynontploffings oorleef moet baie keer amputasies ondergaan en baie word tot bedelary gedwing.[34] In 2006 het die aantal landmynongevalle skerp gedaal van 800 in 2005 tot minder as 400 in 2006.
Kuns en kultuur
wysig
Khmer-kultuur, soos ontwikkel en versprei deur die Khmer-ryk, het unieke dans-, argitektuur- en beeldhoustyle, wat die naburige Laos en Thailand sterk beïnvloed het. Angkor Wat (Angkor beteken "stad" en Wat "tempel") is die bes bewaarde voorbeeld van Khmer-argitektuur uit die Angkor-era en honderde ander tempels is in die omgewing daarvan ontdek. Die Tuol Sleng Volksmoordmuseum, die berugte tronk van die Rooi Khmer en Choeung E], een van die hoof slagtingsterreine, is ander belangrike historiese plekke. Van die Kambodjaanse Unesco-wêrelderfenisgebiede sluit in Angkor, Angkor Wat en Ta Prohm.[35]
Bonn Om Teuk ("bootresiesfees"), die jaarlikse bootroeikompetisie, is die Kambodjaanse nasionale fees met die grootste deelname. Dit word aan die einde van die reënseisoen gehou, wanneer die Mekongrivier begin terugsak na normale vlakke wat veroorsaak dat die Tonle Sap-rivier se vloei omkeer. Ongeveer 10% van Kambodja se bevolking woon die gebeurtenis elke jaar by om deel te neem aan spele, dankbetuiging aan die maan te doen, vuurwerkvertonings te besigtig en die bootresies in 'n karnavalagtige atmosfeer by te woon.[36] Gewilde spele sluit in haangevegte, sokker en die rond skop van 'n sey ('n tipe sagte bal). Noemenswaardige optredes uit die onlangse verlede sluit in dié van die sangers Sinn Sisamouth, wat nuwe musikale style in die land ingevoer het, en later ook Meng Keo Pichenda.
Rys is soos in ander Suidoos-Asiatiese lande die stapelgraan, terwyl vis van die Mekong en Tonle Sap ook 'n belangrike deel van die dieet vorm. Die Kambodjaanse per capita handel in vis en visprodukte in 2000 was 20 kilogram vis per jaar.[37] Van die vis word verwerk in prahok, 'n Khmer-lekkerny, vir bewaring. Oor die algemeen is die kookkuns van Kambodja soortgelyk aan dié van die res van Suidoos-Asië. Dit is egter nie so skerp soos die van Thailand nie en rissies word eerder apart bedien sodat mense self kan besluit hoe skerp hulle hul dis wil eet. Koljanderblare, kruisement en sitroengras word in baie disse gebruik. Kambodjaanse maaltye sluit omtrent altyd sop in, wat saam met die ander disse geëet word. Die land se kookkuns is relatief onbekend in die res van die wêreld in vergelyking met die van die buurlande Thailand en Viëtnam. Soos in Viëtnam kan die Franse invloed bespeur word in die beskikbaarheid van baguettes.
Sport
wysig
Sokker is een van die gewildste sportsoorte. Dit is deur die Franse na Kambodja gebring en het spoedig gewildheid verwerf onder die inheemse bevolking.[38] Professionele georganiseerde sport is egter nie so algemeen soos in andere dele van die wêreld nie, moontlik as gevolg van die ekonomiese toestand. Kambodja se nasionale sokkerspan het in 1972 daarin geslaag om die vierde plek te bereik in die 1972 Asiëbeker maar ontwikkeling het as gevolg van die oorlog tot stilstand gekom. Westerse sporte soos vlugbal, hokkie, rugby en bofbal word al hoe meer beoefen. Terselfdertyd bly tradisionele bootresies gewild as nasionale sport. Vegkuns word ook beoefen: die gewildste hiervan is Pradal Serey, wat soortgelyk aan Muay Thai is en ook as 'n nasionale sport beskou word. Ander style soos karate, kung fu en taekwondo word ook al hoe gewilder.
Vervoer
wysig
Die burgeroorlog het Kambodja se vervoerstelsel erg beskadig, ten spyte van die tegniese hulpverlening en toerusting wat die Sowjetunie beskikbaar gestel het. Kambodja het twee spoorlyne wat altesaam 612 kilometer lank is. Die lyne is eenmeterwye enkelspoorlyne.[39] Die lyne loop van die hoofstad tot by Sihanoukville aan die suidelike kus en van Phnom Penh na Sisophon (treine loop egter baie keer slegs tot by Battambang). Tans loop daar slegs een passasierstrein per week tussen Phnom Penh en Battambang.
Die land se binnelandse waterweë was histories belangrik vir plaaslike handel. Die Mekong- en Tonle Sap-rivier se talle sytakke verskaf lang roetes waarvan 3 700 kilometer die hele jaar lank bevaarbaar is deur vaartuie wat 0,6 meter trek en 'n verdere 282 kilometer vir vaartuie wat 1,8 meter trek.[39] Kambodja het twee hoofhawens, Phnom Penh en Sihanoukville, en vyf kleineres. Phnom Penh, geleë op die aansluiting tussen die Basak-, die Mekong-, en die Tonle Sap-riviere, is die enigste rivierhawe wat 8 000 ton skepe in die reënseisoen en 5 000 ton skepe in die droëseisoen kan bedien.
Die land het sestien kommersiële lughawens en vliegvelde: Phnom Penh Internasionale Lughawe in Phnom Penh is die grootste; die ander is in Siem Reap, Sihanoukville, Ratanakiri, Battambang, Stung Treng, Koh Kong, Kampot, Kampong Thom, Kampong Chhnang, Pursat, Kratié, Pailin, Svay Rieng, Preah Vihear en Mondulkiri.
Ekonomiese groei het gelei tot 'n styging in die gebruik van motorkarre en motorfietse, wat gepaard gaan met meer padongelukke.[40] Fietsriksjas ("cyclos") is 'n ander vorm van vervoer wat baie keer deur toeriste in stedelike gebiede gebruik word.
Verwysings
wysig- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 (en) "Cambodia". Central Intelligence Agency. Besoek op 10 Maart 2024.
- ↑ (en) Cambodian National Institute of Statistics, besoek op 6 Desember 2013.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 (en) "Cambodia". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2023. Besoek op 10 Maart 2024.
- ↑ (en) "Human Development Report 2021/2022" (PDF). United Nations Development Programme. 2021. Besoek op 10 Maart 2024.
- ↑ (en) Chinese Universiteit van Hongkong. "Historical Exchange Rate Regime of Asian Countries: Cambodia". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Desember 2006. Besoek op 6 Desember 2013.
(en) Riel or dollar: which currency for Cambodia, in a context of crisis? Geargiveer 4 Maart 2012 op Wayback Machine - ↑ (en) San Miguel eyes projects in Laos, Cambodia, Myanmar Geargiveer 19 Oktober 2014 op Wayback Machine
- ↑ (en) [1] Geargiveer 29 Augustus 2007 op Wayback Machine
- ↑ (en) Country-Studies.com. Country Studies Handbook; information taken from US Dept of the Army. Besoek op 25 Julie 2006.
- ↑ (en) "history of Cambodia". Encyclopædia Britannica. Besoek op 10 Maart 2024.
- ↑ (en) Chandler, D.P. (1993). A history of Cambodia (2nd ed.). Boulder, CO: Westview Press.
- ↑ (en) Sihanouk, Norodom (1973). My War with the CIA, The Memoirs of Prince Norodom Sihanouk as related to Wilfred Burchett. Pantheon Books.
- ↑ (en) Shawcross, William (25 Oktober 2002). Sideshow: Kissinger, Nixon and the destruction of Cambodia. United States: Cooper Square Press. ISBN 0-8154-1224-X.
- ↑ (en) David Chandler, Voices From S21: Terror and History in Pol Pot's Secret Prison. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1999
- ↑ (en) Craig Etcheson, Documentation Centre of Cambodia, Phnom Penh, Cambodia http://www.mekong.net/cambodia/toll.htm
- ↑ 'n Syfer van drie miljoen sterfgevalle tussen 1975 en 1979 is deur die Viëtnamees-ondersteunde Phnom Penhregime, die PRK gegee. Fader Ponchaud het 2,3 miljoen voorgestel; die Yale Cambodian autogenocide Project skat 1,7 miljoen; Amnestie Internasionaal skat 1,4 miljoen; en die Amerikaanse Staatsdepartment 1,2 miljoen. Khieu Samphan en Pol Pot het onderskeidelik syfers van 1 miljoen en 800 000, gegee
- ↑ (en) CambodianGenocide.org.A Brief History of the Cambodian Genocide. Besoek op 25 Julie 2006.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 (en) US Department of State. Country Profile of Cambodia. Besoek op 25 Julie 2006.
- ↑ (en) UN OHCHR Cambodia [2] Geargiveer 27 Junie 2007 op Wayback Machine
- ↑ (en) "Q&A: Thailand-Cambodia temple dispute". BBC. 7 November 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 November 2019. Besoek op 24 Januarie 2019.
- ↑ (en) BBC Asia-Pacific News (19 September 2005). Corruption dents Cambodia democracy. Besoek op 24 Julie 2006.
- ↑ (en) Reuters AlertNet (May 29, 2006). World Bank threatens $64 mln Cambodia aid freeze Geargiveer 15 Junie 2006 op Wayback Machine. Besoek op 24 Julie 2006.
- ↑ (en) BBC News (29 Mei 2006). 'Corruption' curbs Cambodia cash. Besoek op 24 Julie 2006.
- ↑ (en) "Mondulkiri". Phnom Penh Tours. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Junie 2016. Besoek op 1 September 2006.
- ↑ (en) Koninklike Regering van Kambodja. Buitelandse Ambassades Geargiveer 12 Februarie 2007 op Wayback Machine.
- ↑ (en) Catharin E. Dalpino and David G. Timberman. "Cambodia's Political Future: Issues for U.S. Policy Geargiveer 28 Oktober 2005 op Wayback Machine," Asia Society, 26 Maart 1998.
- ↑ (en) Bureau of East Asian and Pacific Affairs of the US Department of State.Report to the Congress on the Anti-Thai Riots in Cambodia on January 29, 2003.
- ↑ (en) CIA Factbook. GDP per Capita rankings Geargiveer 24 April 2013 op Wayback Machine. Besoep op 24 Julie 2006.
- ↑ (en) A Fact Sheet: Cambodia and ADB Geargiveer 4 April 2007 op Wayback Machine, Asian Development Bank. Besoek op 9 September 2006.
- ↑ (en) Royal Government of Cambodia.Tourist statistics. Geargiveer 23 Augustus 2006 op Wayback Machine Besoek op 24 Julie 2006.
- ↑ (en) BBC (November 2000).Asia-Pacific Report. Besoek op 24 Julie 2006.
- ↑ (en) Bureau of Democracy, Human Rights, and Labour of the US Department of State. International Religious Freedom Report 2005. Besoek op 24 Julie 2006.
- ↑ (en) CIA Factbook Geargiveer 21 Augustus 2016 op Wayback Machine
- ↑ 33,0 33,1 (en) UNICEF. "The Legacy of Landmines" Geargiveer 3 Desember 2014 op Wayback Machine. Besoek op 25 Julie 2006.
- ↑ 34,0 34,1 (en) PBS.org (25 Julie 2003). Cambodia Land Mines. Besoek op 24 Julie 2006.
- ↑ (en) "Properties inscribed on the World Heritage List (3)". Unesco. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Mei 2020. Besoek op 24 Januarie 2019.
- ↑ (en) Government of Cambodia Webpage, Bonn Om Touk, the Water and Moon Festivals; Besoek op 24 Julie 2006 Geargiveer 11 Oktober 2007 op Wayback Machine
- ↑ (en) Earthtrends.org Cambodia Counrtry Profile Geargiveer 21 Mei 2005 op Wayback Machine
- ↑ (en) "Member Associations – Cambodia". ASEAN Football Federation. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Junie 2008. Besoek op 26 Junie 2008.
- ↑ 39,0 39,1 (en) CountryData.com
- ↑ (en) "Picking Up Speed: As Cambodia's Traffic Levels Increase, So Too Does the Road Death Toll," The Cambodia Daily, Saturday, March 9-10, 2002."
Bronnelys
wysig- Algemeen
- (en) "Cambodia". Encyclopædia Britannica. Besoek op 10 Maart 2024.
- (en) "Cambodia". Central Intelligence Agency. Besoek op 10 Maart 2024.
- Geskiedenis
- (en) Morris, Stephen J. (1999). Why Vietnam Invaded Cambodia. Stanford University Press. ISBN 0-8047-3049-0.
Eksterne skakels
wysig| Wikimedia Commons bevat media in verband met Kambodja. |
- (en) Toerisme-inligting oor Kambodja op Wikivoyage
- (en) (km) Amptelike webwerf van die Kambodjaanse koning
- (en) (km) Amptelike webwerf van die Kambodjaanse Departement van Buitelandse betrekkinge
