Kuka

Kuka (Erythroxylon coca) nisqaqa huk thansam. Raphinkunapiqa huk kukayna nisqa musphachina imayay kaptinmi, runakuna lliipht'awan chaqruspa akullinmi mana yarqanapaq allin llamk'anapaq. Kuka ( aru simi); Kuka ( Kulli simi); coke ( inlis simi).

Inkakunap yupaychasqan yuras karqan. Kunankamapas Pachamamaman kuku raphi q'uwatam qaranku.

Kukayna qhatuq nisqakunaqa raphinkunamanta kukaynata hurquspa, ama nisqa kaptinpas, Hukllachasqa Amirika Suyukunaman qhatunku, USA-pi wayna runakuna kukaynawan musphakuyta munaptinmi. Chayraykum USA pusaqkunaqa Uralan Abya Yala mama llaqtakunapi sat'irikunku mana kukata puquchinapaq.

Evo Morales USA-man "ama sat'ikuwaykuchu" nispa Buliwyapi akllanakuypi atirqan, umalliq tukuspa.

Mariscal Andrés Avelino Cáceres ( Awilinu Kasiris)kukata chaqchapar chiliki awqakunata tsarapuran waqatsiran, hirkakunapa ukrukunapa purikachar.

Aya sutariptin ampikunachaw takipar kukata wakinkuna akullipayan, warat rikchayanapaqn Limaq llaqtapipas..

Rikchakuna

• 
  Kukap puka rurunkuna, raphinkunapas
• 
  Kuka thansa.
• 
  Kuka raphi.
• 
  Kukap raphin, rurunpas.
• 
  Kuka q'uñi yaku (kuka mati nisqapas).
• 
  Amarumayu suyupi

Acullicu - Kintu

Nisqakuna

• Imayllaqa Mama Kuka kutimunqaqam
• ¿Ima kuka chakrata waykanki? ( Qullqa kamariq, Panchu Karansa Rumiru)
• Kintu kintullantam mikurqani ( Taqi ruwaq Awyun Yaranqa Waltirama)
• Kukam willakamun Limaqpmanta chayamunqa nanichaw harkakayashqa ( Kuka qatipaq Karminchu Haara).
• Unaymi yarparaa kuka mana alli rapra, patsan runakunata yukan; chaypita maakushkaa alli kukapa rurayninta, chay raprakuna, qullmiraq, mana mushkuqraq, mana kuyuqnaw, kallpan akulliqkaqta. ( Hipólito Ruiz, Jefe de la Expedición Botánica a los Reynos de Perú y Chile, a fines del siglo XVIII, lo cita Javier Pulgar Vidal).

Simi tinkuqkuna

• Tuqra, llipta, isku
• Kuka akulliy, kuka chaqchay, kuka qatpay.
• Kuka chakra
• Qachuy, aqñuy.
• Kuka pallay
• Sakapa, qarapa, wankuna hacha
• Qallay haruy, shuuratsiy haruy
• Kuka runqu, kuka kustal.
• Kuka piksha, kuka chuspa
• Kuka yaku
• Apachitaman churakuy

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqapi suyukunata uyarinakunatapas tarinki kaymantam: Kuka.

• Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Kuka
• Nonato Rufino Chuquimamani Valer: Kuka mama uywaymanta. Tarea Asosiación de Publicaciones Educatives, Lima 2015.