Dretgs umans

Sco dretgs umans vegnan designads dretgs subjectivs che cumpetan a moda eguala a mintga uman. Il concept dals dretgs umans parta dal fatg che tut ils umans sajan munids pervi da lur esser uman cun ils medems dretgs e che quests dretgs egalitars sajan universals, inalienabels ed indivisibels. L’idea dals dretgs umans è colliada stretgamain cun l’umanissem e cun l’idea dal dretg natiral ch’è sa sviluppà dal temp da l’illuminissem.

Eleanor Roosevelt cun la versiun spagnola da la ‹Decleraziun universala dals dretgs umans› (1949)

Da princip renconuschan oz quasi tut ils stadis l’existenza da dretgs umans. L’universalitad da quels furma però tuttina la basa da debattas e cuntraversas politicas.

Ils dretgs umans vegnan oz per ordinari sutdividids en dretgs da defensiun dal burgais cunter il stadi per proteger sia sfera da libertad (1. generaziun), dretgs da pretensiun areguard in standard degn d’in uman (2. generaziun) ed en tipics dretgs umans collectivs (3. generaziun).

Perquai che dretgs umans vegnan er smanatschads da vart da terzs, vegn partì dal fatg ch’igl existia tar mintga dretg uman er in’obligaziun da protecziun statala; pir uschia sa laschan ils singuls dretgs umans realisar cumplettamain. Tras la ratificaziun da convenziuns dals dretgs umans internaziunalas e lur fixaziun en constituziuns naziunalas s’obligheschan ils stadis da metter en vigur ils dretgs fundamentals e dretgs dal pievel e da realisar quels en furma da dretg accusabel.

En in senn pli vast è il term ‹dretgs umans› er da chapir sco extensiun dals ‹dretgs da burgais›: el stat lura per dretgs fundamentals che cumpetan a mintg’uman independentamain da la naziunalitad.

Caracteristicas dals dretgs umans

Universalitad

‹Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais› (1789)

Universalitad munta en connex cun ils dretg umans ch’els han valaivladad generala; quai vul dir ch’ils dretgs umans èn valaivels dapertut e per tut ils umans. Per che l’emprima muntada subjectiva sa laschia realisar en la pratica sto er esser ademplida sia segunda muntada pratica, numnadamain ch’il dretg uman vegnia renconuschì e valia per mintga uman. Quai sa lascha be realisar cun obligar mintga uman da respectar ils dretgs umans da ses conumans. Pertge che sch’insatgi sa referescha als dretgs uman, ma quels na vegnan betg renconuschids en ses ambient, n’è l’appellaziun da mintga singul uman sin ils medems dretgs umans per proteger ses interess elementars betg vegnida ademplida. Perquai vegnan duvrads instruments solids e legalmain liants per pudair garantir la renconuschientscha generala dals dretgs umans. En quest senn èn tut ils stadis ch’èn daventads commembers da las Naziuns unidas vegnids obligads da metter en vigur ils dretgs umans en lur sistems da dretg naziunal a moda cumplaina. Cunter la pretensiun universala, sco ch’ella è surtut cuntegnida en la ‹Decleraziun universala dals dretgs umans›, sa drizza il relativissem cultural.

Egualitad

Il princip da l’egualitad statuescha che mintga uman haja ils medems dretgs. Nagin na dastga pia vegnir dischavantagià u privilegià pervi da sia schlattaina, sia derivanza, sia razza, sia lingua, sia patria, sia cretta, sias opiniuns religiusas u politicas u ses impediment. Ils dretgs umans scumondan en pli mintga discriminaziun areguard la facultad, la naschientscha u in auter status.

L’egualitad da las schanzas na fa percunter betg part da la regulaziun. Da vulair cuntanscher quella da vart dal stadi sin l’in u l’auter champ u champ parzial collidescha inevitablamain cun la maxima centrala dals dretgs umans, numnadamain cun ses princip universal resp. cun il scumond da differenziaziun.

Indivisibladad

En cumplettaziun da la maxima da l’universalitad dals dretgs umans vegn er statuida la pretensiun da lur indivisibladad. Tenor quella ston ils dretgs umans adina vegnir realisads a moda cumpletta. Da vulair metter en vigur ils dretgs da libertad n’è betg pussaivel, sch’i na vegn betg realisà a medem temp il dretg a nutriment. E violaziuns da dretgs economics u culturals – sco bandischadas, scumonds da linguas u la privaziun da basas da viver – èn savens er colliadas cun la violaziun da dretgs burgais e politics.

Valur normativa dals dretgs umans

Funtaunas da dretg

La funtauna centrala areguard il cuntegn e la cuntinuitad dals dretgs umans a nivel internaziunal furma l’‹International Bill of Human Rights› das las Naziuns unidas. Sper la ‹Decleraziun universala dals dretgs umans› da l’onn 1949 – tar la quala i sa tracta però be d’ina decleraziun ch’è vegnida relaschada da l’Assamblea generala e che n’è betg directamain lianta per ils stadis commembers – èn cuntegnids en quest corpus ils suandants instruments centrals areguard ils dretgs umans:

1. il Patg internaziunal davart ils dretgs civils e politics
2. il Patg internaziunal davart ils dretgs economics, socials e culturals

Omadus patgs èn vegnids deliberads il 1966 da l’Assamblea generala da las Naziuns unidas e mess en vigur diesch onns pli tard, suenter ch’els eran vegnids ratifitgads d’in dumber suffizient da stadis commembers. Per tut ils stadis commembers ch’als han ratifitgà, furman quests patgs dretg liant.

Ultra da quai datti in grond dumber da convenziuns che reglan a fund la protecziun da singuls dretgs umans, sco per exempel

1. la ‹Convenziun da Genevra davart il statut dals fugitivs›
2. la ‹Convenziun davart ils dretgs da l’uffant›
3. la ‹Convenziun davart l’eliminaziun da mintga furma da discriminaziun da la dunna›
4. la ‹Convenziun da las Naziuns unidas cunter la tortura›
5. la ‹Convenziun internaziunala davart l’eliminaziun da mintga furma da discriminaziun da las razzas›
6. la ‹Convenziun per la preservaziun e la puniziun dal genocid›
7. la ‹Convenziun internaziunala per la protecziun dals dretgs da tut ils lavurants migrants e da lur cunfamigliars›
8. la ‹Convenziun davart ils dretgs da las persunas cun impediments›

Vitiers vegnan sin ils differents continents cunvegnas regiunalas davart ils dretgs umans. En l’Europa è quai la ‹Convenziun europeica dals dretgs umans› (er numnada ‹Convenziun per la protecziun dals dretgs umans e da las libertads fundamentalas›). Quella cuntegna in catalog da dretgs fundamentals e dretgs umans. La convenziun è vegnida elavurada dal Cussegl da l’Europa, suttascritta il november 1950 a Roma ed è ida en vigur il fanadur 1953. Er l’Africa ed il continent dubel american disponan d’atgnas cunvegnas regiunalas davart ils dretgs umans.

Dretgs dal burgais e politics

Dretgs persunals (dretgs fundamentals)

Demonstraziun a favur dal dretg sin libra orientaziun sexuala (India 2013)

• il dretg da la vita e d’integritad corporala

• il dretg da protecziun cunter tortura, experiments cun umans senza il consentiment dal pazient, cunter la sterilisaziun e chastraziun sfurzada, protecziun cunter chastis corporals ed in tractament degradant (sco per exempel chastis sin l’onur) sco er cunter puniziuns en l’educaziun ed en scola

Dretgs da libertad

• il dretg sin libertad, proprietad e segirezza da la persuna

• la libertad d’agir generala che sa lascha be limitar tras lescha

• la libertad cunter intervenziuns arbitrarias en la sfera privata (inviolabilitad da l’abitaziun, secret da posta e.a.)

• la libertad d’opiniun

• la libertad dal patratg, da conscienza e da religiun

• la libertad da viadi

• la libertad da reuniun

• la libertad d’infurmaziun

• la libertad da professiun

Dretgs umans giudizials

• la protecziun giuridica efficazia en cas da violaziuns dal dretg

• il dretg sin ina procedura faira davant in tribunal independent e nunpartischant cun derschaders legitims

• il dretg sin udida giuridica (audiatur et altera pars)

• nagina puniziun senza lescha (nulla poena sine lege)

• la presumziun d’innocenza (in dubio pro reo)

Dretgs umans socials

Tar las normas da dretg ch’èn vegnidas fixadas en il Patg internaziunal davart ils dretgs economics, socials e culturals tutgan t.a.

• il dretg sin autodeterminaziun (art. 1)

• l’egualitad tranter um e dunna (art. 3)

• il dretg sin lavur e sin ina paja adequata (art. 6/7)

• il dretg da fundar sindicats (art. 8)

• la protecziun da famiglias, dunnas en speranza, mammas ed uffants (art. 10)

• il dretg sin in standard da viver commensurà, incl. in nutriment adequat (art. 11)

• il dretg sin il meglier stadi da sanadad che sa lascha cuntanscher (art. 12)

• il dretg sin furmaziun (art. 13)

• il dretg sin la participaziun a la vita culturala (art. 15)

Cunter l’existenza da dretgs economics, culturals e socials vegn per part mess en discussiun ch’il vegl dretg da defensiun (status negativus) cupitgia qua en in status positivus (l’‹empermischun› ch’i vegnian concedidas prestaziuns socialas positivas).

Da vulair caracterisar ils dretgs dal burgais e politics sco dretgs puramain defensivs maina però betg main en errur che da vulair reducir ils dretgs economics, socials e culturals sin l’aspect da la ‹garanzia›.

Uschia èn per exempel er la garanzia da la segirezza interna ed externa e d’ina giustia che funcziuna da resguardar sco prestaziuns statalas positivas. Quai vegn però resguardà per ordinari sco intent dal stadi sco tal e vala per quai per se sco giustifitgà. Il medem vala per la realisaziun d’elecziuns generalas e libras.

Da l’autra vart cumparan dretgs socials, economics e culturals savens en ina funcziun sco dretgs da defensiun. Quai è per exempel il cas sch’i vegn desistì en cas d’in conflict a l’intern dal pajais da far bandischadas sfurzadas; u er sch’i vegn respectà il dretg d’in pievel indigen da mantegnair e promover sia lingua, ses sistem da dretg u sias instituziuns.

A basa da questas ponderaziuns prevesan ils princips da Limburg, ils quals ina gruppa d’experts da dretgs umans da las Naziuns unidas ha elavurà il 1986, per tut ils dretgs umans trais geners d’obligaziuns, ils quals in stadi ha d’observar:

1. L’obligaziun d’als respectar: ils stadis èn obligads da tralaschar violaziuns dals dretgs.
2. L’obligaziun da protecziun: Il stadi ha da proteger ils dretgs cunter violaziuns da vart da terzs.
3. L’obligaziun da garanzia: Il stadi ha da procurar per la realisaziun cumpletta dals dretgs umans là nua che quai n’è anc betg il cas.

L’interpretaziun dals dretgs umans sco dretgs da caracter unicamain defensiv cumpiglia be l’emprima da questas trais obligaziuns. Entaifer il sistem da dretgs umans da las Naziuns unidas è però renconuschida en il fratemp la chapientscha pli vasta dals dretgs umans, sco ch’ella resorta dals princips da Limburg.

En general pon ins ultra da quai constatar che la tradiziun europeica interpretescha ils dretgs dal burgais e politics savens sco ils sulets ‹vairs› dretgs. En pajais en ils quals la fom, bandischadas u l’access a l’aua furman problems centrals, vegn percunter savens dà dapli pais als dretgs economics, socials e culturals. La ‹Convenziun europeica dals dretgs umans› lascha per exempel davent dal tuttafatg quests aspects, entant che la convenziun africana als attribuescha ina rolla centrala. E cun quai è er pledentà il problem fundamental, schebain dretgs da libertad individuals sa laschian pir trair a niz a moda efficazia a basa da standards collectivs minimals.

Istorgia dals dretgs umans

Las ragischs dals dretgs umans en l’antica

Cilinder da Kyros (539 a.C.)

En l’antica hai gia da fitg baud en l’Europa emprovas da sviluppar ina basa statala en il senn dals dretgs umans. L’onn 624 a.C. è la giurisdicziun arbitraria vegnida limitada ad Athen. Dapi il 6avel tschientaner è vegnì pussibilità ed accordà a tut ils burgais il dretg da cundecisiun politica, a l’entschatta en ina graduaziun tenor possess. E suenter che la democrazia attica è stada sviluppada, èn la finala bunamain tut ils uffizis vegnids attribuids als umens libers legitimads cun trair la sort. Tar la surdada da posts e repartiziun da lavurs èn uschia tuts vegnids resguardads a moda eguala.

Sco pajais d’origin per propi dals dretgs umans vala però la Persia. L’onn 539 a.C. han las armadas da Kyros il Grond, l’emprim retg da la Persia veglia, conquistà la citad Babilon. El ha liberà ils sclavs e declerà che tut ils umans hajan il dretg d’eleger lur atgna religiun. Medemamain ha el accentuà ch’ils umans da tut las parts dal mund enconuschent sajan tuttina. Quests ed auters decrets èn vegnids nudads sin in cilinder da ton – il Cilinder da Kyros – che vegn renconuschì uffizialmain da vart da las Naziuns unidas sco emprima decleraziun dals dretgs umans. Ses cuntegn è vegnì translatà en tut las sis linguas uffizialas da las Naziuns unidas; las determinaziuns correspundan als quatter emprims artitgels da la ‹Decleraziun universala dals dretgs umans›.

Exclus dals dretgs eran en l’antica en general tut ils abitants senza dretgs da burgais (p.ex. sclavs, dunnas ed uffants), pia la maioritad da la populaziun. En si’ovra ‹Politica› (1. cudesch, chap. 5, 1254b) fa Aristoteles valair l’opiniun che tscherts umans sajan da natira ennà sclavs e subdits. Sa basond sin la filosofia da la stoa èn sa sviluppadas en la Roma antica emprimas ideas d’in dretg che cumpetia a tut ils umans. Ma d’ina emprova per propi da far valair dretgs eguals per tut ils umans pon ins pir discurrer dapi l’epoca da l’illuminissem.

Ragischs gidieuas e cristianas

In’ulteriura premissa per recepir pli tard en il vest a moda uschè vasta l’idea filosofica dals dretgs umans ha furmà la Bibla. Gia en il Vegl Testament, pia en la part da la Bibla che vala sco sontga scrittira tant per ils gidieus sco er per ils cristians, vegn ditg che Dieu haja creà um e dunna tenor sia sumeglia (Gen 1,27). Ma er il dretg biblic na vegniva betg applitgà a moda universala: reglamentaziuns spezialas valevan per stgatschar ed extirpar pievels d’autra cretta (Ex 23,23-32) e per sclavs (Lev 25,44). Tuttina enconuscha gia il Vegl Testament l’obligaziun da betg supprimer persunas da l’exteriur (Ex 22,20 e 23,9), mabain d’als charezzar (Lev 19,34, Dtn 10,19), da proteger sclavs envers lur signurs (Ex 21,20-32) e da metter en libertad uschenumnads sclavs ebraics suenter sis onns (Ex 21,2).

Cun questa tradiziun ha cuntinuà il Nov Testament, per exempel cura che Paulus prenda en protecziun Onesimus ch’era scappà da ses signur (Filem 1,1ss.) u sch’el scriva als Galats ch’i dettia en Cristus ni sclavs ni libers (Gal 3,28). Ultra da quai vegnan las ideas dal giudaissem extendidas en il cristianissem ad ina purtada universala; quai cumenza cun l’incumbensa da Jesus da missiunar (Mt 28,16-20) e culminescha en ils viadis da missiun da Paulus (Gal 2,1-10).

Ils dretgs umans dapi l’illuminissem

Dal temp da l’illuminissem èn surtut ils filosofs Thomas Hobbes, John Locke, Jean-Jacques Rousseau ed Immanuel Kant stads da muntada centrala per sviluppar l’idea dals dretgs umans e fullar via a l’implementaziun da quella en il dretg statal.

Il term sco tal ha gia duvrà il muntg dominican Bartholomé de Las Casas il 1552. Cun l’intenziun da proteger il pievel autocton peruan cunter la sclavaria dovra el en in scriver l’expressiun «las reglas de los derechos humanos».

Thomas Hobbes (1588–1679) merita da vegnir menziunà qua, cumbain ch’el n’è betg stà in filosof cun intenziuns illuministicas. Tar el na chattan ins bain nagina formulaziun concreta areguard ils dretgs umans; ma pervi da sia filosofia dal stadi vegn el resguardà sco precursur dals dretgs umans. Tenor quella cumpeta a mintga uman en il stadi natiral il dretg da conservar sasez. Ma pervi da la malsegirezza e dals privels dal stadi natiral desista l’uman da quel ed affida ses dretgs natirals al stadi. Uschia surdat el a quel ina pussanza illimitada e suttametta il dretg uman a la pussanza statala. Malgrà ch’il dretg uman ha tar Thomas Hobbes ina posiziun flaivla, ha be gia l’idea ch’i possia dar in tal dretg influenzà blers filosofs. Las ideas da Hobbes han intimà il 1679 il parlament englais da pretender dal retg Charles II l’Acta da Habeas Corpus.

Samuel Pufendorf è l’emprim illuminist che resguarda la ‹dignatio›, la dignitad umana, explicitamain sco part dal stadi natiral, en il qual ils umans èn eguals e libers: «A l’uman cumpeta la pli auta dignitad, perquai ch’el ha in’olma ch’è segnada da la glisch da l’intelletg, da l’abilitad da giuditgar las chaussas e da sa decider tenor atgna voluntad e la quala è da chasa en blers arts.»

Sa basà explicitamain sin las ideas fundamentalas da Hobbes è John Locke (1632–1704). El ha però interpretà quellas autramain, damai ch’el ha attribuì al stadi natiral ina muntada pli auta, pli positiva ed a la colliaziun cun il stadi ina muntada main impurtanta. Tenor Locke ha il stadi la funcziun da segirar e mantegnair il dretg natiral da l’uman. En il cas ch’el n’è betg bun da far quai, perda el sia legitimaziun. Locke na surdat al stadi nagina pussanza illimitada, mabain pretenda da divider quella en legislativa ed executiva; pli tard ha Charles de Montesquieu (1689–1755) anc agiuntà a quai la giudicativa. Tar Locke stattan ils dretgs natirals da l’individi sur il stadi ed il singul po far valair quels envers il stadi. Las ideas da John Locke han gì gronda influenza sin la Decleraziun d’independenza americana dal 1776. Quella è vegnida formulada da Thomas Jefferson e statuescha ils dretgs inalienabels da la vita e libertad sco er d’aspirar la fortuna.

Jean-Jacques Rousseau (1712–1778) è l’emprim illuminist che discurra directamain da dretgs umans, cumbain ch’el ha in’imaginaziun fitg specifica da quels. Per Rousseau è la libertad il fundament da l’esser uman. Damai che tut ils umans èn da natira libers ed eguals, duain els er esser quai entaifer il stadi. Rousseau differenziescha tranter libertad natirala, burgaisa e morala. En il stadi natiral, munì cun la libertad natirala infinita, n’è l’uman betg liber per propi, damai ch’el vegn dominà da ses regls e da ses egoissem. Vairamain liber è el pir en quel mument ch’el sa decida sco creatira morala da sa suttametter da libra voluntad a leschas ch’el ha sez stgaffì. A favur da la libertad morala desista el uschia sapientivamain da la libertad natirala. La transiziun da la libertad natirala a la libertad morala furma quasi il perfecziunament da la libertad entaifer il stadi. Ils burgais, munids cun libertad morala, furman la basa da la legislaziun; damai ch’els èn moralmain libers, sa tegnan els vi da las leschas ch’els han sezs statuì. En quest senn è Rousseau da l’avis ch’ils dretgs umans na sajan betg accusabels visavi il stadi. Il dretg uman da la libertad furma la basa dal stadi, senza il qual il stadi na sa lascha betg imaginar. Las ideas da Rousseau han giugà in’impurtanta rolla a chaschun da la Revoluziun franzosa. Il fanadur 1789 ha Marquis de La Fayette, cumandant da la garda naziunala, preschentà in sboz d’ina decleraziun dals dretgs umans. Quella aveva el elavurà cun sustegn da Thomas Jefferson ch’era da quel temp ambassadur a Paris.

In ulteriur cunfundatur tant da l’illuminissem sco er da l’idea dal stadi da dretg è Immanuel Kant (1724–1804). Per el furma la libertad il sulet dretg uman; sin quel sa basan tut ils auters dretgs umans sco egualitad u independenza. Quest dretg na sa lascha betg deducir da la natira da l’uman. I sa tracta pia d’in dretg da la raschun che sto valair independentamain da l’ambient istoric, cultural, social u religius. La legitimaziun ed incumbensa primara dal stadi da dretg è tenor Kant da segirar e mantegnair ils dretgs da libertad. Uschia n’èsi betg pussaivel al stadi da metter en dumonda ils dretgs umans, damai ch’el tangass tras quai si’atgna legitimaziun. Ils dretgs umans daventan en quest senn la legitimaziun sco tala dal stadi. In cuntrast in pau curius furma però il fatg che Kant ha refusà decididamain il dretg da far resistenza cunter leschas statalas che violeschan ils dretgs umans.

Contemplond las ideas da quests filosofs, sa lascha constatar in svilup da la renconuschientscha dals dretgs natirals tar Hobbes, che vegnan però suttamess al stadi, sur la surordinaziun dals dretgs umans sur il stadi tar Locke fin a la renconuschientscha dals dretgs umans sco basa e legitimaziun dal stadi tar Rousseau e Kant.

Structuras da legitimaziun filosoficas dals dretgs umans suenter l’illuminissem

Er suenter l’illuminissem èn divers filosofs sa fatschentads cun la dumonda co legitimar la validitad universala dals dretgs umans. Da numnar è qua surtut l’etica dal discurs ch’è vegnida sviluppada da Jürgen Habermas e Karl-Otto Apel. Er Heiner Bielefeldt ha publitgà davart questa tematica cumparegliond structuras da legitimaziun areguard la validitad dals dretgs umans. La filosofa irlandaisa Mette Lebech ha argumentà en sia lavur ‹On the problem of Human Dignity› (2011) che la dignitad umana saja in axiom en il senn dad Aristoteles, partind dal qual i saja pir pussaivel da deducir tut las autras valurs.

Cronologia

‹Bill of Rights› (1689)

• Ca. terz millenni a.C.: La pli veglia collecziun da dretg ch’è vegnida dada vinavant en furma scritta, il ‹Codex dad Ur-Nammu›, prevesa l’egualitad dals burgais.

• Mesadad dal 6avel tschientaner a.C.: L’uschenumnada ‹Scrittira da sacerdots›, in document fundamental dal Pentateuch, discurra ch’ils umans sajan creads en sumeglientscha da Dieu. Um e dunna vegnan resguardads sco partenaris eguals (Gen 1, 27). Ils diesch cumandaments (Ex 20) tschentan la vita, la lètg, il possess ed il bun num (onur, dignitad) da l’uman sut protecziun divina.

• 1215: ‹Magna Charta›. Il retg englais John I sto confermar en furma constituziunala da proteger ses subdits cunter l’arbitrariadad da l’aristocrazia. Il possess, il dretg fiscal e l’access a la persuna vegnan reglads per l’emprima giada dal stadi sco dretgs da protecziun dal subdit envers la curuna.

• 1525: A Memmingen vegnan cumpilads ils ‹Dudesch artitgels› che furman l’emprima decleraziun dals dretgs umans en l’Europa.

• 1542: A basa da las propostas da Bartolomé de las Casas relascha Karl V las ‹Leyes Nuevas› a favur da la libertad dals Indios ed in scumond general da lavur sfurzada. Sut pressiun dals colonisaturs spagnols vegnan las novas leschas puspè abolidas il 1545.

• 1628 ‹Petition of Rights› (Engalterra)

• 1679: ‹Habeas Corpus Act›. L’act da metter en fermanza burgais vegn lià a reglas fitg strictas. Nagin na dastga pli vegnir mess a ferm arbitrariamain.

• 1689: ‹Bill of Rights› (Engalterra, 23 d’october)

• 1776: Ils 12 da zercladur relascha la Virginia Convention of Delegates la ‹Virginia Bill of Rights›.

• 1776: Il Congress da las 13 anteriuras colonias englaisas da l’America dal Nord approvescha ils 4 da fanadur la ‹Decleraziun d’independenza dals Stadis Unids da l’America› che furma la dissoluziun uffiziala da la Gronda Britannia. Il document enumerescha sco dretgs inalienabels la vita, la libertad e l’aspiraziun da la fortuna.

• 1789: Ils 26 d’avust relascha l’Assamblea naziunala franzosa la ‹Déclaration des droits de l’homme et du citoyen› (‹Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais›) sco dretg constituziunal. Il sboz dal document avevan preparà Marquis de La Fayette e Thomas Jefferson.

• 1791: ‹Déclaration des droits de la femme et de la citoyenne› (‹Decleraziun dals dretgs da la dunna e da la burgaisa›) tras Olympe de Gouges cun l’intenziun da laschar approvar quella tras l’Assamblea naziunala franzosa.

• 1791: Ils ‹Bill of Rights› vegnan recepids dals Stadis Unids da l’America sco agiuntas a la constituziun (15 da december).

• 1794: ‹Codex civil prussian›: «Ils dretgs generals da l’umanitad cumpetan er als uffants nunnaschids anc avant il temp da lur concepziun.»

• 1948: L’Assamblea generala da las Naziuns unidas deliberescha la ‹Decleraziun universala dals dretgs umans› (10 da december). In impuls decisiv per far quest pass han furmà las violaziuns dals dretgs umans durant la Segunda Guerra mundiala. Blers stadis han recepì questa decleraziun en lur constituziuns. Dapi lura vegn celebrà ils 10 da december il di dals dretgs umans.

• 1950: A Roma vegn relaschada la ‹Convenziun europeica dals dretgs umans› (4 da november).

• 1966: Las Naziuns unidas delibereschan ils 19 da december duas convenziuns davart ils dretgs umans che furman dretg internaziunal liant: il ‹Patg internaziunal davart ils dretgs civils e politics› (‹Patg civil›) ed il ‹Patg internaziunal davart ils dretgs economics, socials e culturals› (‹Patg social›). Omaduas cunvegnas entran en vigur il 1976, suenter ch’ellas èn vegnidas ratifitgadas d’in dumber da stadis suffizient.

• 1979: ‹Convenziun davart l’eliminaziun da mintga furma da discriminaziun da la dunna›.

• 1993: Suenter la conferenza dals dretgs umans mundials a Vienna vegn endrizzà l’Autcumissariat da las Naziuns Unidas per ils dretgs umans.

• 2000: L’Uniun europeica relascha sia ‹Charta dals dretgs fundamentals› (7 da december a Nizza).

Classificaziun tenor ‹generaziuns›

En il decurs dal 20avel tschientaner èsi daventà usit da divider ils dretgs umans en trais ‹generaziuns›.

Questa sutdivisiun è bain vaira frequenta, ma er dispitaivla, perquai che la successiun da las ‹generaziuns› implitgescha ina valitaziun ed ierarchisaziun dals singuls dretgs umans. Tenor quella pudessan ils dretgs da ‹l’emprima generaziun› valair sco ils dretgs umans ‹per propi›, entant che quels da la segunda e terza generaziun pudessan vegnir mess en dumonda. Ultra da quai sugerescha il term da las ‹generaziuns› ina successiun cronologia che na correspunda betg al svilup istoric effectiv.

Emprima generaziun

Questa categoria cumpiglia ils dretgs dal burgais e politics, vul dir ils dretgs da defensiun liberals e da cundecisiun democratics. Partind dal concept classic dals dretgs umans or dal temp da l’illuminissem han ils pajais dal vest resguardà quels sulets sco dretgs ch’il singul individi duaja pudair far valair envers il stadi be gia sin fundament da si’existenza sco esser uman. Questa perspectiva restrenschida resorta per part er da las constituziuns dals stadis dal vest, en la teoria dals dretgs fundamentals liberala u en la giurisdicziun dal Tribunal europeic dals dretgs umans.

A l’emprima generaziun appartegnan ils suandants dretgs:

• la dignitad umana

• il fatg ch’ils dretgs valan per tut ils umans en tut ils pajais e territoris, independent da lur posiziun internaziunala

• il dretg sin vita, libertad e segirezza

• il scumond da sclavaria u serviladad

• il scumond da tortura u d’in tractament crudaivel ed inuman

• il dretg da vegnir renconuschì sco persuna giuridica

• l’egualitad davant la lescha

• il dretg da protecziun giuridica

• il scumond da vegnir arrestà u expulsà a moda arbitraria

• il dretg d’ina procedura publica davant in tribunal legal ed independent

• las garanzias dal stadi da dretg: la presumziun d’innocenza e nagina puniziun senza lescha

• la protecziun da la sfera privata

• il dretg sin libra circulaziun a nivel naziunal ed internaziunal

• il dretg d’asil

• il dretg da naziunalitad

• il dretg da matrimoni e la protecziun da la famiglia

• il dretg sin possess

• la libertad da religiun

• la libertad da manifestar l’atgna opiniun

• la libertad da reuniun e d’associaziun

Secunda generaziun

La segunda generaziun furman ils dretgs da prestaziun economics, socials e culturals en il senn da dretgs da pretensiun e da participaziun. Quels vegnan ademplids da vart dal stadi en furma da prestaziuns positivas (p.ex. lavur, segirezza sociala, nutriment, abitaziun, furmaziun, sistem da sanadad).

A quels appartegnan:

• il dretg da pudair sa participar a la concepziun da l’urden public

• il dretg sin segirezza sociala

• nutriment

• il dretg sin lavur pajada e sin in’indemnisaziun eguala per lavur equivalenta.

• il dretg sin recreaziun, temp liber e vacanzas pajadas

• il dretg sin ina moda da viver suffizienta, sin segirezza en cas da dischoccupaziun, malsogna, invaliditad, vaivanza e vegliadetgna sco er ina protecziun specifica da mammas ed uffants

• il dretg sin furmaziun e scolaziun

• il dretg da pudair sa participar a la vita culturala; la libertad da la scienza e furmaziun

Terza generaziun

La terza generaziun furman ils dretgs collectivs dals pievels. Igl è quai ina pretensiun dals pajais dal sid global che sa lascha deducir da l’art. 28 da la ‹Decleraziun universala dals dretgs umans›: «Mintga persuna ha il dretg ch’i regia sin il champ social e sin il champ internaziunal in urden, en il qual ils dretgs e las libertads menziunads en la preschenta Decleraziun possian cuntanscher in effect cumplain.»

Enstagl da be survegliar ch’ils dretgs umans vegnian observads, duain ils stadis dal vest plitost garantir envers il sid global dretgs da solidaritad collectivs, per pudair gidar uschia a moda effizienta tar la realisaziun dals dretgs umans. Tar ils dretgs collectivs fundamentals sa tracti dal dretg d’autodeterminaziun dals pievels e lià cun quai il dretg sin svilup, il dretg sin pasch, sin in ambient schuber, sin la communicaziun sco er sin ina cumpart gista als stgazis natirals e culturals. En connex cun la debatta davart la renconuschientscha dal dretg sin svilup sto vegnir tratg en consideraziun che l’effect da la politica naziunala na sa ferma da princip strusch pli als cunfins statals.

Il 2010 han las Naziuns unidas er declerà il dretg sin aua schubra sco dretg uman, quai però en rom d’ina resoluziun che n’è betg lianta tenor dretg internaziunal.

Protecziun dals dretgs umans tras las Naziuns unidas

‹Charta da las Naziuns unidas›

Als commembers fundaturs da las Naziuns unidas n’èsi betg reussì da formular in catalog da dretgs umans cumplessiv. En la ‹Charta da las Naziuns unidas› sa laschan perquai be chattar singulas disposiziuns d’ina protecziun dals dretgs umans internaziunala. En il preambel affirmeschan ils pievels da las Naziuns unidas la «cardientscha en ils dretgs fundamentals da l’uman, en la dignitad e la valur da la persunalitad umana, en l’egualitad dals umens e da las dunnas e da tut las naziuns, grondas e pitschnas» e decleran da vulair promover «il progress social ed in meglier standard da viver en pli gronda libertad». En pli statuescha l’art. 1 sco ina da las finamiras da las Naziuns unidas da «promover e rinforzar il respect dals dretgs umans e da las libertads fundamentalas per tuts, senza differenzas da razza, schlattaina, lingua u religiun».

L’artitgel 55 sa cloma: «Per cuntanscher il stadi da stabilitad e bainesser necessari per garantir tranter las naziuns relaziuns paschaivlas ed amicablas fundadas sin il respect dal princip da l’egualitad e da l’autodecisiun dals pievels, promovan las Naziuns unidas a) in meglier standard da viver, l’occupaziun cumplaina e las premissas per in progress economic e social; b) la soluziun da problems internaziunals da caracter economic, social, da la sanitad publica ed auters problems sumegliants sco er la collavuraziun internaziunala sin ils champs da la cultura e da l’educaziun; c) il respect general e la realisaziun dals dretgs umans e da las libertads fundamentalas per tuts senza differenza da razza, schlattaina, lingua u religiun.»

E per pudair realisar quai statuescha l’art. 56: «Tut ils stadis commembers s’obligheschan da collavurar cun l’organisaziun cuminaivlamain e per sasez per cuntanscher las finamiras determinadas en l’artitgel 55.»

En l’art. 13 vegn la via, co che la realisaziun, il svilup e la cooperaziun areguard il tema dals dretgs umans duaja avair lieu concretisada sco suonda: «L’Assamblea generala procura per studis e fa recumandaziuns (...) per promover la collavuraziun internaziunala sin ils secturs economics, socials, culturals, sin ils champs da l’educaziun e da la sanadad e per garantir ils dretgs umans e las libertads fundamentalas per tuts senza differenza da razza, schlattaina, lingua u religiun.»

L’art 62 autorisescha il Cussegl economic e social da «far recumandaziuns per promover per tuts il respect e la realisaziun dals dretgs umans e da las libertads fundamentalas.» En pli incumbensescha l’artitgel 68 il Cussegl d’instituir ina cumissiun «per la promoziun dals dretgs umans». Quella è vegnida fundada da nov il 2006 e sut in auter num.

Dal temp da la fundaziun da las Naziuns unidas ed uschia er dal temp che la ‹Charta da las Naziuns unidas› è vegnida formulada n’existivan anc naginas cleras ideas areguard in concept dals dretgs umans. Las perscripziuns numnadas survart servivan plitost a preparar la via al svilup e la realisaziun dals dretgs umans. Ord vista giuridica correspunda quai plitost ad ina decleraziun d’intenziun politica che ad in’incumbensa giuridicamain lianta. Suenter il 1945 èn vegnidas publitgadas diversas decleraziuns dals dretgs umans ed èn vegnids sviluppads divers standards minimals concernent ils dretgs umans. La communitad internaziunala exprima regularmain sia fidaivladad envers las decleraziuns dals dretgs umans; perquai datti vuschs ch’attribueschan als standards minimals areguard ils dretgs umans la qualitad da dretg internaziunal abitual, uschia che quels avessan dad esser liants per tut ils pievels.

‹Decleraziun universala dals dretgs umans›

Ina da las emprimas decleraziuns internaziunalas che concerna ils dretgs umans è vegnida deliberada da la radunanza plenara da las Naziuns unidas en furma d’ina resoluziun, numnadamain la ‹Decleraziun universala dals dretgs umans›. Quella è vegnida acceptada ils 10 da december 1948 cun 48 vuschs, naginas cuntravuschs ed 8 abstenziuns.

Tut en tut sa cumpona l’Universal Declaration of Human Rights da 30 artitgels. Ils artitgels 1 e 2 tractan dumondas organisatoricas. Alura suonda in catalog da dretgs da libertad (art. 3–20) e da dretgs da participaziun politica (art. 21) sco er ils dretgs d’egualitad areguard ils champs economics, socials e culturals (art. 22–28). Ina garanzia da proprietad sa lascha chattar en l’artitgel 17, il qual è però integrà en ils dretgs da libertad. L’art. 19 enumerescha limitaziuns admissiblas dals dretgs numnads. Impurtant è en quest connex però l’art. 30 che di cleramain che las pussaivladads da restricziun na possian betg manar a la dissoluziun cumpletta dals dretgs tenor ils art. 3–28.

A basa da questa glista da dretgs fitg vasta han las Naziuns unidas relaschà il 1966 ils dus impurtants pacts davart ils dretgs burgais e politics resp. davart ils dretgs economics, socials e culturals.

La ‹Decleraziun universala dals dretgs umans›, il ‹Patg internaziunal davart ils dretgs civils e politics› ed il ‹Patg internaziunal davart ils dretgs economics, socials e culturals› furman ensemen l’Universal Declaration of Human Rights u ‹Charta internaziunala dals dretgs umans›, la quala po valair sco fundament da tut las normaziuns da dretgs umans a nivel universal.

‹Patg internaziunal davart ils dretgs civils e politics›

Betg tut ils dretgs umans èn vegnids renconuschids a medem temp sco tals. Per quest motiv differenziesch’ins tranter trais generaziuns da dretgs umans. L’emprima generaziun cumpiglia ils dretgs da defensiun liberals dal burgais cunter il stadi, pia ils dretgs da libertad burgais e politics classics, sco ch’els vegnan pretendids dapi la Revoluziun franzosa. Ils dretgs da la segunda generaziun furman ils dretgs economics, socials e culturals ch’èn sa sviluppads en rom da la Revoluziun industriala. Tar ils dretgs da la terza generaziun sa tracti da dretgs collectivs sco per exempel il dretg sin svilup, pasch, protecziun da l’ambient, participaziun, communicaziun ed autodeterminaziun. Il concept dals dretgs da la terza generaziun ed ils dretgs sco tals èn contestads en la litteratura, èn però vegnids tractads dapi il 1969 tras las Naziuns unidas.

Dretgs e libertads entaifer il patg civil

Ina gronda part dals dretgs e da las libertads ch’èn cuntegnids en il ‹Patg internaziunal davart ils dretgs civils e politics› existivan gia en la ‹Decleraziun universala dals dretgs umans›. Da quels fan t.a. part:

• l’egualitad tranter um e dunna areguard l’execuziun da tut ils dretgs ch’èn cuntegnids en quest patg (art. 3)

• il dretg da la vita innata (art. 6)

• il scumond da tortura (art. 7)

• il scumond da la sclavaria (art. 8)

• il dretg sin libertad e segirezza persunala (art. 9, alin. 1)

• ils dretgs da persunas che vegnan messas en fermanza (art. 9, alin. 2, 3 e 4)

• il dretg da sa mover libramain (art.12)

• il dretg da vegnir tractà a moda eguala davant dretgira (art. 14)

• la garanzia da standards minimals en il cas d’ina persecuziun penala (art. 14, 15)

• il dretg dad um e dunna da maridar e da fundar ina famiglia (art. 16)

• la libertad dal patratg, da conscienza e da religiun (art. 18)

• la libertad da sa radunar paschaivlamain (art. 21)

• il dretg da s’alliar libramain cun auters (art. 22)

• la garanzia d’in dumber da dretgs spezialmain per uffants (art. 24)

• il dretgs da pudair sa participar ad elecziuns u d’er sez vegnir elegì (art. 25 b).

Il dretg dals stadis da limitar ils dretgs e las libertads garantidas

Art. 4 prevesa in’excepziun dals dretgs garantids, dal qual ils stadis pon far diever sut tschertas circumstanzas. In exempel per ina tala pussaivladad da limitar ils dretgs furma in stadi d’urgenza public. I dat però in dumber da dretgs, sin ils quals questas restricziuns na sa laschan betg applitgar, numnadamain il dretg da vita, il scumond da tortura, il scumond da sclavaria, la libertad dal patratg, da conscienza e da religiun sco er plirs dretgs da libertad e garanzias giuridicas. Ultra da quai sto in stadi, uschespert ch’el vul limitar sa basond sin l’art. 4 ils dretgs garantids, infurmar il secretari general da las Naziuns unidas.

Pussaivladad da far valair ils dretgs e las libertads dal Patg civil

En la pratica èsi relativamain difficil da far valair ils dretgs ch’èn cuntegnids en contracts internaziunals. Il Tribunal internaziunal po derschar sur da stadis ed uschia er sentenziar quels. Ma quai vala be, sch’ils stadis correspundents han dà lur consentiment latiers.

Igl è evident ch’ils creaders dal Patg avevan ponderà ina retscha da mecanissems per far valair il Patg. Divers artitgels prevesan per las parts contrahentas obligaziuns spezialas. Tenor art. 2 alin. 1 èn ils stadis per exempel obligads da renconuscher e da garantir ils dretgs cuntegnids en il Patg. Medemamain ston ils stadis prender las mesiras ch’èn necessarias per ch’ils dretgs ch’èn cuntegnids en il Patg cuntanschian lur vigur legala (art. 2 alin. 2) e garantir pussaivladads da far recurs per il cas che las perscripziuns dal Patg vegnan surpassadas. Da questas formulaziuns resorta ch’ils concepiders dal Patg na vulevan betg laschar ruassar ils dretgs cuntegnids en quel sin in nivel da decleraziuns d’intenziun.

Instruments da controlla e d’intervenziun areguard convenziuns dals dretgs umans internaziunalas

Sala da sedida da l’Autcumissariat da las Naziuns unidas per ils dretgs umans a Genevra

Giuridicamain n’è la ‹Decleraziun universala dals dretgs umans› bain betg lianta per ils stadis ed i n’exista er nagina pussanza surordinada che pudess procurar ch’ils stadis sa tegnian vi da quella; tuttina ha il document ina gronda muntada tant politicamain sco moralmain. Las determinaziuns cuntegnidas en quella èn vegnidas integradas en bleras constituziuns naziunalas. E bleras convenziuns e contracts ch’èn vegnids concludids dapi il 1848 partan da las definiziuns da basa da la Decleraziun.

Ils dus patgs internaziunals davart ils dretgs civils e politics resp. davart ils dretgs economics, socials e culturals sco er las convenziuns spezialisadas han il status da cunvegnas internaziunalas e furman uschia acts giuridics liants. Da survegliar che quels vegnian observads è l’incumbensa da l’Autcumissariat da las Naziuns unidas per ils dretgs umans (UNHCHR) a Genevra, dal qual fan part otg comités. Il Cussegl dals dretgs umans da las Naziuns unidas po decider da trametter observaturs en in stadi commember per observar al lieu la situaziun dals dretgs umans.

Cun segnar las cunvegnas respectivas s’obligheschan ils stadis da rapportar periodicamain davart l’observaziun da lur obligaziuns areguard ils dretgs umans. Per ordinari succeda quai mintga tschintg onns. Parallelamain pon organisaziuns nunguvernamentalas inoltrar rapports alternativs che vegnan medemamain resguardads dal comité. Sco resultat d’in ciclus d’observaziun publitgescha il comité in catalog d’observaziuns finalas e da recumandaziuns per mauns da la regenza respectiva. Tar quest instrumentari sa tracti bain d’in mecanissem da sancziuns ordvart miaivel; ma tuttina ha quel gia pudì cumprovar repetidamain ses effect.

Per il Patg internaziunal davart ils dretgs civils e politics exista ultra da quai la pussaivladad d’inoltrar in recurs individual tar il comité dals dretgs umans da las Naziuns unidas a Genevra. La medema pussaivladad emprov’ins d’etablir per il Patg social.

A nivel europeic è vegnì stgaffì ensemen cun la ‹Convenziun europeica dals dretgs umans› il Tribunal europeic dals dretgs umans a Strasbourg. Dapi il 1998 po mintga singula persuna recurrer cunter ina violaziun da ses dretgs che resultan da la Convenziun. Daspera han er ils stadis commembers la pussaivladad d’inoltrar in plant cunter in auter stadi commember.

Aspects da la critica en connex cun il discurs davart ils dretgs umans

Areguard il discurs davart ils dretgs umans datti ina critica che sa drizza cunter differents aspects. Discussiunadas vegnan surtut las furmas d’instrumentalisaziun politica dals dretgs umans. Quai è spezialmain il cas là nua ch’il discurs davart ils dretgs umans legitimescha intervenziuns militaras. La dumonda che sa tschenta qua è, schebain ils dretgs umans na vegnian betg malduvrads sco alibi per auters interess politics. Il status dals migrants e da las persunas senza naziunalitad ha gia Hannah Arendt prendì sco basa per ina reflexiun critica areguard il fatg ch’ils dretgs umans vegnan liads al construct d’ina naziun. Ella ha constatà che persunas sin la fugia ed en champs da fugitivs n’hajan betg la pussaivladad d’accusar ad ina dretgira in dretg uman ed ha pretendì il «dretg da pudair avair dretgs». En la medema direcziun va la critica da Giorgio Agamben che cumpareglia il status dals migrants cun la situaziun proscrita dal homo sacer en l’antica.

Thomas Carlyle (1795–1881) ha rendì attent a l’urden ierarchic en la natira ed a la giustia perpetna che sa fundescha sin la tutpussanza. Partind da quest concept ha el ditg ch’i saja in privilegi dals tups da vegnir regids dals sabis e da vegnir manads sin la dretga via da quels ch’enconuschian quella meglier ch’els sezs; quai saja l’emprim dretg dals umans ed en congual cun quel sajan tut ils auters dretgs irrelevants. Tegnend quint da talas ponderaziuns na fai betg surstar che blers auturs da la critica postcoloniala renvieschan ad ina relaziun ierarchica dal vest e da l’Europa envers las autras regiuns e ch’els tractan il discurs davart ils dretgs umans sin fundament d’ina istorgia coloniala e d’in temp preschent postcolonial. Da menziunar èn en quest connex surtut auturas ed auturs sco Frantz Fanon, Stuart Hall, la titulara dal Premi Nobel Toni Morrison, Homi K. Bhabha, Edward Said, Gayatri Chakravorty Spivak u Gauri Viswanathan.

Collià cun quai è ina critica envers l’eurocentrissem, tranter auter areguard il fatg ch’il concept dals dretgs umans haja sias ragischs en la filosofia dal vest. Ils filosofs da l’illuminissem n’hajan betg mo suandà projects emancipatorics, mabain er tals ch’hajan giustifitgà la politica da colonisaziun. En quest connex vegn renvià al fatg ch’i saja s’etablida en il decurs dal temp ina cultura da dominanza alva. E tar ils mecanissems da segirar ils privilegis da quella tutgia er il fatg ch’ils alvs fantiseschian davart la dumonda tge che saja bun per ils umans e las culturas ch’als sajan esters. I correspundia ad ina percepziun reducida da resguardar umans en autras regiuns permanentamain or da la perspectiva da las unfrendas. Cun quai è manegià in process social, il qual auturs sco Slavoj Žižek u Alain Badiou numnan ‹victimisaziun›.

Ma betg be envers sasez, mabain er envers tut ils auters, en spezial envers las elitas en il Terz Mund vegnia sugerida questa buna finiziun da l’istorgia: «The promise of human rights to the Third World is that problems of cruel conditions of life, state instability, and other social crises can be contained, if not substanially eliminated, through the rule of law, grants of individual rights, and a state based on constitutionalism. (...) Salvation in the modern world is presented as only possible through the holy trinity of human rights, political democracy, and free markets.»

In’autra lingia da la critica emprova da tschiffar las consequenzas problematicas che resultan dal fatg ch’ils dretgs umans vegnan codifitgads pli e pli a nivel internaziunal. I vegn tschentada la dumonda sch’i na resultia da quai betg ina legitimaziun creschenta da tutta pussanza statala e da tut las relaziuns da proprietad d’enfin qua sco er in’extensiun cuntinuanta da l’infrastructura dals stadis industrials.

Quai mainia al fatg ch’ina vasta paletta d’imperis, valurs e concepts differents e da princip eguals en tut ils pajais dal mund vegnia omogenisada, e quai en furma d’ina clera ierarchisaziun: «In a sense the United States chief executive sits atop a global empire. It is an empire governed by the cultures, traditions, and norms of the European West.»

Or da quest dretg resultian normas e decisiuns che possian er manar a la svalitaziun e schizunt al cumbat cunter tut quai che na correspundia betg a las valurs postuladas. Tgi che promovia famiglias, abitaziuns e scolas, quel cumbattia – en ina moda u l’autra – culturas che n’enconuschian naginas famiglias, abitaziuns e scolas. Quai che cumparia a l’emprima egliada sco dretgs sa transfurmia uschia en obligaziuns. Da quellas fetschia part il pensar en spezias (cun ils animals, las plantas e la natira senza nagins dretgs), il naziunalissem, la famiglia, il stadi federativ ‹Naziuns unidas› sez, il possess, la vita sedentara, l’urden e l’autoritad, l’indoctrinaziun dals agens ideals, la scola, las votaziuns, la tutpreschientscha da las medias, puniziuns e praschuns, creschientscha economica resp. svilup e las scienzas.

Ch’i na vegnian betg resguardadas las generaziuns futuras (giustia tranter las generaziuns) e l’ambient natiral (er numnà interspecies justice) vegn er crititgà dal moviment da la ‹Charta da la terra›. Quel è sa furmà en il context da la conferenza da l’ambient da las Naziuns unidas il 1992 a Rio de Janeiro. Il moviment è da l’avis ch’i saja impurtant d’integrar ils aspects numnads en la giurisdicziun futura per evitar crisas socialas ed ecologicas. En cumplettaziun da las convenziuns dals dretgs umans duaja perquai vegnir munida la ‹Charta da la terra› cun il status da soft law resp. dal dretg da disa dals pievels. Ultra da quai vegn crititgà che las convenziuns actualas prevesian surtut acturs statals sco garants dals dretg umans; er qua vul la ‹Charta da la terra› satisfar ad in basegn cun resguardar organisaziuns da la societad civila, interpresas ed individis.

Ma la finala croda la critica co che vegnian tractadas las parts dal mund ‹main sviluppadas› e ritgas e la natira er enavos sin il vest sez e sin ses fundaments statals: En grondas societads cun spartiziun da la lavur vegnian ils umans represchentads dals intellectuals sco «animal artistic che furma stadis». Uschia vegnia nutrida en la populaziun la cretta ch’i na sa tractia tar l’uman en mintga cas betg d’ina creatira che vivia en gruppas pitschnas (stirpas, tribes).

Ultra da quai sa laschia l’existenza sco «animal da triep che lavura en ina massa organisada a moda ierarchica» cumportar meglier cun avair la persvasiun d’esser in individi unic e gea betg in purtader da dretgs umans che stat forsa sut in dictat ester. Da qua resortia l’aduraziun da la raschun e dal construct da l’‹atgna voluntad›. Partind da talas constataziuns vegn er crititgà che la filosofia dals dretgs umans haja cuntanschì, surtut en ils stadis dal vest, in status quasi religius (‹religiun statala adascusa›) che sclaudia entaifer las atgnas instituziuns mintga critica envers quella.

Documents e cunvegnas en versiun rumantscha

• ‹Decleraziun universala dals dretgs umans›
• ‹Convenziun europeica per la protecziun dals dretgs umans e da las libertads fundamentalas›

Litteratura

• Hans Jörg Sandkühler: Menschenrechte (PDF; 64 kB), en: id. (ed.): Enzyklopädie Philosophie, Hamburg 1999.
• Studien zu Grund- und Menschenrechten – texts cumplessivs tar il Menschenrechtszentrum der Universität Potsdam.
• Menschenrechte/Menschenrechtspolitik – texts cumplessivs en la Bibliothek der Friedrich-Ebert-Stiftung Bonn.
• Universalität, Diskriminierungsverbot, Gleichstellung Frau – Mann, Rassismus, Minderheitenrechte, Sozialrechte, Transnationale Unternehmen, WTO – dossiers tematics tar humanrights.ch.
• Subjektive Rechte und Menschenrechte. Trivium, Zeitschrift für Geistes- und Sozialwissenschaften, nr. 3, 2009. Ed. Catherine Colliot-Thélène & Christoph Menke.
• Igumen Philaret Bulekov: Die ökumenische Diskussion über die Menschenrechte.

Colliaziuns

• Amnesty International, rapport annual davart ils dretgs umans (PDF; 3,7 MB)
• Bundeszentrale für politische Bildung: Menschenrechte, Informationen zur politischen Bildung, nr. 297, 63 p. (consultà ils 12 da favrer 2008)