Filosofia

La filosofia (grec φιλοσοφία philosophía, verbalmain ‹l’amur per la sabientscha›) è l’emprova da chapir ed interpretar il mund e l’existenza umana. Ella sa differenziescha da las autras scienzas entras quai ch’ella na po betg vegnir caracterisada tras in champ tematic cunfinà.

Ils cumenzaments dal pensar filosofic occidental han lur ragischs en il 6avel tschientaner a.C. Sper e per part cunter il maletg dal mund irraziunal dal mitus è il pensar sistematic e scientific uman sa furmà en la filosofia antica e la matematica. En il decurs dals tschientaners èn las differentas metodas e disciplinas da l’access al mund e da las scienzas sa sviluppadas directamain u indirectamain or da la filosofia.

Domenas centralas da la filosofia èn la logica (la scienza dal pensar logic), l’etica (la scienza da l’agir correct) e la metafisica (la scienza dal fundament da l’esser e da la realitad). Las teorias da l’enconuschientscha e da la scienza tractan en pli las premissas e metodas d’acquistar enconuschientschas fundadas.

Introducziun

I dat problems ch’ins na po betg schliar cun agid da las scienzas ‹normalas›. Per exempel las dumondas tge che saja ‹bun› u ‹nausch›, tge che ‹giustia› signifitgeschia, sch’i dettia in Dieu, sche l’uman haja in’olma immortala u tge che saja il ‹senn da la vita›. Era ulteriuras classas da dumondas na pon betg esser champs scientifics. Qua intgins exempels: La biologia perscrutescha il mund vivent, na po dentant betg definir tge ch’è l’‹esser› dal vivent, sche e cura organissems vivents dastgan vegnir mazzads u tge dretgs ed obligaziuns che la vita umana ha. Cun agid da la fisica e da la matematica pon ins bain exprimer leschas da la natira, ma a la dumonda, schebain la natira saja insumma confurma a la lescha na po la scienza natirala betg respunder. La giurisprudenza examinescha e determinescha la concordanza cun las leschas, na po dentant betg definir il cuntegn ideal dal cudesch da leschas. La fin finala datti era problems che fruntan sin ils cunfins dal pensar, sco per exempel la dumonda schebain la realitad vivida individualmain existia era propi. En tuts quests cas na bastan ils models d’explicaziun da las singulas scienzas betg per chattar respostas cuntentaivlas. Tar quests problems sa tracti da dumondas ‹filosoficas›.

Gia avant dapli che dus millennis ha il filosof grec Platon gì dubis davart il maletg che l’uman aveva stgaffì da sasez e dal mund. En sia ‹sumeglia dal cuvel›^[1] ha el reflectà la capacitad da percepir e scuvrir restrenschida dals umans: Umans sesan en ina lingia en in cuvel, tuts èn liads e vesan mo la paraid davant els. La glisch vegn d’in fieu ch’arda lunsch davos lur dies. Tranter ils umans ed il fieu stat in mir e davos quel vegnan purtads e muventads differents objects. Quels surpassan il mir e cumparan als umans sco sumbrivas mobilas. Per ils umans ston las vuschs e las ramurs dal travasch davos il mir pia nascher or da las sumbrivas. – Cun quest scenari ha Platon mess en dumonda il mund ‹real› che cumpara per nus en la glisch dal sulegl dador il cuvel. El ans ha vulì mussar, pertge ch’ils filosofs mettan en dumonda la ‹vardad› sco ella cumpara en la percepziun umana.

La filosofia tracta surtut fatgs dal mintgadi che paran l’emprim evidents: ‹Ti na dastgas betg mazzar›, ‹la democrazia è la meglra furma da stadi›, ‹vardad è quai ch’è verifitgablamain vair›, ‹il mund è quai che sa chatta en l’univers› u ‹il pensar è liber›. Pir cur che talas persvasiuns, pia quai ch’ins accepta per regla senza dumandar, vegnan messas en dumonda, nascha la filosofia. Umans che na dumondan betg, na chattan era betg la via a la filosofia. L’esser surprais, l’esser stut dals uffants, il malesser cun il mund u cun sasez: tut quai po esser il cumenzament dal pensar filosofic. La mirveglia originara dals umans ha Platon descrit suandantamain:

«L’esser stut è la tenuta d’in um ch’ama la vardad. I na dat betg in auter cumenzament da la filosofia che quest.»

– Platon: Theaitetos 155 D

ed era ses scolar Aristoteles ha constatà:

«L’esser stut ha chaschunà e chaschuna anc adina ch’ils umans filosofeschan.»

– Aristoteles: Metafisica I 2, 982 b 12

Auter che las religiuns, las cuminanzas e las ideologias religiusas sa basa la filosofia sulettamain sin la raschun, quai vul dir sin argumentaziuns raziunalas che na pretendan naginas ulteriuras premissas (sco p.ex. la cretta en ina teoria da basa specifica).

Tge è filosofia?

Survista dals lieus europeics nua che filosofs impurtants han lavurà

Tge che la ‹filosofia› è na sa lascha betg definir generalmain, cunquai che mintgin che filosofescha sviluppa in’atgna vista da las chaussas. Tras quai datti almain tantas respostas pussaivlas sco filosofas e filosofs. Carl Friedrich von Weizsäcker di: «La filosofia è la scienza davart la quala ins na po betg discurrer senza la pratitgar a medem temp.»^[2]

Als champs da lavur filosofics appartegna sco emprim la perscrutaziun da metodas, da princips e da la valaivladad da mintga scuverta sco era dals arguments e da las teorias sin nivel scientific. En quest connex pon ins definir la filosofia sco scienza da basa, cun quai ch’il pensar filosofic ed il metter en dumonda ha adina gidà las singulas scienzas en lur svilup. La filosofia fa dumondas che las scienzas spezialas n’han (fin ussa) betg pudì respunder e che n’èn era betg da respunder tras experiments u calculaziuns. Impuls da la filosofia areguard tals problems pon dentant manar la perscrutaziun sin novas vias. Il medem vala per novas dumondas da perscrutaziun che vegnan sviluppadas da la filosofia e cumpigliadas en las singulas scienzas. En quest senn presta la filosofia ina contribuziun al svilup d’ipotesas che tanscha lunsch sur ses agen champ ora. In’ulteriura stenta da la filosofia è da tractar a moda sistematica il savair ed agir da l’uman areguard las valurs, ils dretgs e las incumbensas umanas (etica).

Il senn e las modas dal filosofar

Emblem da la sabientscha (1635). Translatà libramain vul il text dir: «Tgi che cuntanscha la sabientscha vardaivla vegn ad esser il signur sur da tut las stailas.»

Blers umans filosofeschan per chapir sasez ed il mund e per tschentar lur agir e lur maletg dal mund sin ina basa bain motivada. Tgi che filosofescha seriusamain tschenta dumondas criticas al mund exteriur e na sa lascha betg engianar u manipular uschè svelt. Il potenzial constructiv da la filosofia sa basa sin il metter en dumonda las relaziuns socialas ed il lavurar vi da models alternativs sco era sin ina relativaziun da las pretaisas da las scienzas e religiuns. En quest senn è la finamira dal filosofar individual da manar ina vita autonoma e raschunaivla a basa da l’agen pensar (sapere aude).

Tar la filosofia individuala datti duas modas u direcziuns:

La ‹tschertga d’ina sabientscha mundiala› duai dar a la raschun orientaziun e segirezza e gidar a classifitgar logicamain tut quai ch’ins scuntra. Mesirar e ‹glimar› l’atgna raschun vi dals eveniments en il mund renda l’intelletg madir da sa confruntar suveranamain cun tut las situaziuns da la vita. Ina persuna, a la quala vegn attribuida sabientscha, exprima tras sias reacziuns e remartgas ch’ella posseda ina tala suveranitad.

Da l’autra vart metta la ‹filosofia sco maniera da viver› l’accent sin la realisaziun dals resultats da la reflexiun filosofica entaifer l’atgna vita. Per viver en maniera gista e pudair crear in mintgadi ston ins exercitar e sviluppar in pensar ‹gist›. Ma per la verificaziun dal pensar filosofic èsi necessari ch’el sa reflectescha en la maniera da viver.

Jean-Léon Gérôme, Diogenes (1860). Maletg fantastic che mussa ils chauns (grec vegl κύων) che dattan il num als cinics. Las ovras da Gérôme han gì grond success en il Salon de Paris che prescriveva in academissem, vul dir: ins na dastgava vesair betg ina penellada.

Manar ina vita dominada da la filosofia era fitg derasà en l’antica, surtut tar ils stoichers, ils epicureers ed ils cinics. Per la concordanza dal pensar e da l’agir ideala ha il cinic Diogenes da Sinope statuì cun sia maniera da viver abstinenta in exempel tant per ils aderents sco per ils adversaris da questa maniera filosofica. L’unitad da la teoria e da la pratica vegn dentant era accentuada en la filosofia orientala.

Diogenes che mussava ses pensar filosofic cun viver abstinent dal travasch mundial, dat era perditga da la quietezza e dal temp liber ch’èn necessaris per pudair filosofar. (Er noss pled ‹scola› sa basa sin il pled grec σχολή, scholé che munta temp liber).

In grond gudogn dal filosofar è la scolaziun dal pensar e da l’argumentar. Il discurs filosofic tschenta numnadamain grondas pretaisas retoricas, e quai tant en la metoda sco en l’expressiun linguistica. Er il filosofar ‹academic› na sa distingua betg dal filosofar ‹da mintgadi› tras las dumondas, mabain tras las cunvegnas che valan per las furmas d’argumentar e da la publicaziun scientifica sco er per la terminologia speziala.

Umans scolads en filosofia n’han betg dapli savair util, ma ina survista pli gronda dals arguments ch’èn gia vegnids duvrads en ina debatta filosofica davart in tema da discussiun specific. Uschia poi esser nizzaivel tar in problem actual (p.ex. eutanasia) da clamar en memoria las respostas che la filosofia ha purschì en ils ultims 2500 onns e co che las debattas èn sa sviluppadas. Dasper questa savida istorica duai in filosof scolà esser capabel da differenziar las posiziuns centralas, da prevair lur consequenzas e da vesair ils problems e las cuntradicziuns.

Ulteriuras finamiras da la filosofia èn:

da tematisar las noziuns, dumondas, tesas e posiziuns da basa che las scienzas specificas utiliseschan. Tar discussiuns da la giurisprudenza u da la sociologia reflectescha in filosof per exempel davart la noziun da la ‹dignitad›.
d’elavurar noziuns, dumondas, tesas e posiziuns betg formuladas che furman la basa d’autras scienzas. L’etica dumonda: ‹Tge è giustia?› ed examinescha era la noziun, las cundiziuns e las premissas da la giurisprudenza insumma.
da scuvrir musters da pensar en temps passads, per exempel là nua che artefacts na pon betg dar resposta.

Metodas

Filosofar cumpiglia tant l’elavurar ed examinar opiniuns sco er l’occupaziun cun tradiziuns e scolas filosoficas. Ina rolla centrala gioga en mintga cas il pensar, saja quai en furma da reflectar, analisar u sistematisar. Scuvertas intuitivas, vardads da cretta ed arguments raziunals vegnan examinads sin basa da la realitad da l’uman che filosofescha, e quai cun agid dal pensar raschunaivel, raziunal e critic.

Tar in dubi metodic è la mentalitad filosofica capabla da metter tut en dumonda – era la filosofia sezza. En quest senn cumenza la filosofia cun mintga persuna che filosofescha danovamain tar nulla.

Igl è la finamira d’in uman che filosofescha da pudair metter en dumonda segirtads apparentamain da basa u da mintgadi. Per umans che n’han betg dumondas u problems areguard la realitad da la vita, para in tal dubi fundamental fitg agen.

Sur lungs temps sa fatschenta la filosofia dentant en champs centrals adina puspè cun las medemas dumondas fundamentalas. Tut tenor ils midaments istorics e socials daventan necessarias novas formulaziuns per las respostas sin las dumondas fundamentalas da l’uman. Auter ch’en las scienzas specificas n’accumuleschan ni la filosofia ni ils singuls filosofs ina savida u enconuschan ils resultats definitivs ed en general acceptads. Il cuntrari ramassan els respostas istoricas, reflecteschan quellas e collian ellas cun novas ponderaziuns che naschan en lur temp ed ambient specific. Uschia pon ins considerar il discurs filosofic sco in process etern – sco in discurs cuntravers tras ils tschientaners.

En general pon ins differenziar tranter duas metodas da filosofar, numnadamain l’access ‹istoric› e l’elavuraziun ‹sistematica›:

Ils filosofs lavuran istoricamain, sch’els emprovan da reconstruir ed interpretar las posiziuns e tesas da pensaders sco per exempel Platon, Tomas d’Aquin u Immanuel Kant. Era l’elavuraziun da tendenzas e discussiuns en l’istorgia ed il suandar l’istorgia da noziuns ed ideas fa part da questa lavur.
Ils filosofs lavuran sistematicamain, sch’els emprovan d’elavurar e defender posiziuns tar in problem definì, da respunder dumondas entaifer las differentas disciplinas filosoficas u d’analisar las premissas avertas respectivamain betg formuladas d’ina dumonda u tesa specifica. Lavurar sistematicamain vul en pli dir da sclerir las noziuns utilisadas en dumondas, tesas u posiziuns specificas. Sch’ins dumonda per exempel: ‹Ha l’uman ina libra voluntad?›, lura ston ins l’emprim analisar las noziuns ‹voluntad›, ‹libertad› ed ‹uman› e forsa era la significaziun d’‹avair›.

Questas duas modas cumpletteschan ina l’autra tras quai ch’ils documents d’auturs filosofics cuntegnan era reflexiuns sur da dumondas sistematicas actualas. Da l’autra vart gidan las elavuraziuns sistematicas a precisar las posiziuns dals classics. En pli pon ins ozendi en blers cas mo dumandar e respunder precisamain, sch’ins enconuscha la culissa istorica per la cumparsa da las dumondas e respostas e chapescha las noziuns e soluziuns pussaivlas ch’èn vegnidas formuladas dapi lura.

L’istorgia da la noziun e da la scienza

La noziun

La noziun ‹filosofia›, cumponida or dal grec φίλος (phílos) ‹ami› e σοφία (sophía) ‹sabientscha›, signifitga pled per pled ‹amur per la sabientscha› respectivamain ‹per la savida› – cun quai che sophía signifitgava oriundamain mintga savida u enconuschientscha, era artisanala u tecnica. Il verb ‹filosofar› cumpara l’emprima giada tar l’istoricher grec Herodot (484–425 a.C.) (I, 30, 2) che circumscriva la brama da savair dal politicher d’Athen Solon (ca. 640–559 a.C.). Che Heraklit utilisava gia la noziun philósophos^[3] n’è betg probabel. En l’antica attribuiv’ins l’invenziun da la noziun ‹filosofia› a Pythagoras da Samos. Il platonic Herakleides Pontikos ha dà vinavant l’istorgia da Pythagoras. Quel haja ditg che mo Dieu possedia sophía, l’uman possia mo sa stentar da survegnir ella. Qua definesch’ins sophía gia sco savida metafisica. L’autenticitad da quest raquint tradì mo indirectamain e fragmentarmain è contestada. Pir tar Platon chatt’ins las noziuns ‹filosof› e ‹filosofar› en il senn da Herakleides. En ses dialog Phaidros (278d) constatescha Platon ch’il ‹sa stentar› per sabientscha (il filosofar) ed il ‹possess› da la sabientscha s’excludian e ch’il possess tutgia mo a Dieu.

Atras si’entira istorgia è la filosofia vegnida definida sco sforz per il bun, il vair ed il bel (Platon) u per la sabientscha, la vardad e l’enconuschientscha (Hobbes, Locke, Berkeley). Ella tschertga ils princips ils pli auts (Aristoteles) ed ha en mira l’acquist dal savair gist (Platon). Ella cumbatta per l’enconuschientscha da tut las chaussas, era da quellas invisiblas (Paracelsus), è scienza da tut las pussaivladads (Wolff) e da l’absolut (Fichte, Schelling, Hegel). Ella fa urden e colliescha tut las scienzas (Kant, Mach, Wundt) e represchenta la ‹scienza da tut las scienzas› (Fechner). En il center stat l’analisa, l’elavuraziun e la definiziun exacta da noziuns (Sokrates, Kant, Herbart). La filosofia è dentant a medem temp era l’art d’emprender a murir (Platon), è scolaziun da valur normativa (Windelband) ed il sforz raziunal per beadientscha (Epikur, Shaftesbury) respectivamain il sforz per virtid ed abilitad (Aristoteles, Stoa).

Or dal punct da vista occidental s’unescha la noziun ‹filosofia› cun ils origins en la Grezia antica. Las tradiziuns da pensar orientalas – medemamain anticas – vegnan savens survesidas u sutstimadas. A la filosofia appartegnan en pli ideologias religiusas, uschè lunsch che lur represchentants n’argumenteschan betg teologicamain, mabain filosoficamain.

Scienza spezialisada ed identitad

L’identitad da la filosofia sco scienza è adina sa midada durant si’istorgia. Ils emprims filosofs grecs fin al temp da Sokrates e Platon han accentuà la raschun per sa distanziar d’in maletg dal mund mitologic u da tradiziuns religiusas. Uschia è il pensar s’emancipà dal mitus, senza dentant sbittar quel dal tuttafatg. Ils filosofs faschevan numnadamain gugent diever dal mitus e da meds d’expressiun poetics per promover lur teorias.

Cuntrari a Sokrates e ses scolars che consideravan ils sforzs per l’enconuschientscha sco atgna finamira, dumandavan ils sofists ina recumpensa per lur instrucziun. Per intgins sofists gievi surtut per l’art da batter in adversari en ina debatta cun meds retorics e trics logics. Lur finamira era ‹da transfurmar la vart pli debla en quella pli ferma›, e quai tant cun arguments sco tras engion.

La filosofia trona entamez ils set arts libers. Maletg or dal Hortus Deliciarum da Herrad von Landsberg (12avel tschientaner).

Suenter ch’il cristianissem è sa fatg valair en l’antica tardiva, è la filosofia stada imaginabla sur blers tschientaners mo sin basa da l’ideologia religiusa da quel temp; ella na dastgava betg vegnir en conflict cun las ideas fundamentalas da la teologia cristiana. Ina tala cunfinaziun regnava era tar l’islam ed il giudaissem. En l’Europa Occidentala dominava tras quai per lung temp il maletg da la filosofia sco ‹fantschella da la teologia› (ancilla theologiae), d’ina scienza auxiliara che dueva sustegnair las palentadas divinas cun arguments raziunals.

En las universitads dal temp medieval ha la filosofia survegnì il status d’in rom d’instrucziun fundamental (propedeutica). Il center dal studi era definì tras ils uschenumnads artes liberales. Tar quels appartegnevan la ‹grammatica›, la ‹dialectica›, la ‹retorica›, la ‹geometria›, l’‹aritmetica›, l’‹astronomia› e la ‹musica›. In diplom da quest studium generale en la facultad artistica era necessari per studegiar ils roms ‹pli auts› sco la medischina, la giurisprudenza e la teologia. (Sin questa tradiziun basan las noziuns academicas d’ozendi B.A., M.A., Ph.D. respectivamain Dr. phil.).

En il 13avel tschientaner ha l’occupaziun cun la filosofia d’Aristoteles manà en l’Europa Occidentala ad ina pli gronda suveranitad da la filosofia che surpassava ils cunfins da las set disciplinas. Numerus filosofs e teologs sco Albertus Magnus e Tomas d’Aquin han recepì Aristoteles sur scrittiras orientalas ed han empruvà da cumbinar sia filosofia cun las teorias da la baselgia catolica per cuntanscher in’interpretaziun da la realitad pli cumplessiva. Ina tala sintesa ha Tomas d’Aquin preschentà en sia ‹Summa theologica›. Independentamain han ins gia cumenzà en il 12avel tschientaner a stimar puspè dapli il savair ch’è sa sviluppà a basa da l’atgna experientscha. Quai ha furmà la premissa per la naschientscha dal pensar dal temp modern e da la metoda experimentala sco basa per las scienzas natiralas.

A partir da la renaschientscha ha la filosofia surpassà pli e pli ils cunfins da la teologia. Ils filosofs n’avevan betg pli tema da preschentar ideas incumpatiblas cun las teorias da la baselgia u schizunt cun il cristianissem. Dapi il temp da l’umanissem e da l’illuminissem ha la filosofia confruntà e cunfinà la religiun criticamain e sa veseva savens superiura ad ella. Igl existivan dentant era numerus filosofs che mettevan pais sin l’accord da lur posiziun filosofica cun quella religiusa.

Surtut en il temp modern han ins vis la filosofia sco scienza universala situada sur las singulas scienzas e destinada per tschiffar la realitad sco entir. Cun agid da la filosofia vulevan ins penetrar en las ultimas causas e princips per scuvrir e render accessibel las vardads eternas e generalas (philosophia perennis).

Fin il 18avel tschientaner è la filosofia restada ina da las quatter facultads classicas. Ina scolaziun fundamentala en filosofia era vinavant necessaria, avant ch’ils students dastgavan s’occupar per exempel cun dumondas e perscrutaziuns da la scienza natirala. En tschertas universitads tradiziunalas furma il philosophicum fin oz in duair per tut ils students durant il studi da basa.

En il 19avel tschientaner èn las scienzas natiralas, pli tard era ils roms filologics e sociologics, s’emancipads pli e pli e daventads independents. Las professuras filosoficas han patì sut quest squitsch da spezialisaziun; savens restava mo pli l’incumbensa da reflectar davart las scienzas specificas e lur premissas.

La scienza da filosofia moderna sa giustifitgescha sin basa da la pretaisa che metodas filosoficas possian era esser utilas per auters champs scientifics e pratics. Ultra da quai vesan ils filosofs la discussiun da tematicas eticas e dumondas fundamentalas sco lur champ originar. Las universitads èn marcadas da l’instrucziun da las disciplinas filosoficas tradiziunalas, sco la logica, l’etica, la teoria d’enconuschientscha, la teoria scientifica e l’istorgia da la filosofia per ina scolaziun da magisters e magistras. Savens vegn intermediada ina filosofia teoretica cun l’accent sin la teoria scientifica, l’analisa linguistica e la logica. Tuttina sa porscha adina puspè la chaschun da participar nà da la filosofia a debattas publicas d’ozendi e da prender posiziun, per exempel tar dumondas eticas en connex cun l’utilisaziun da la tecnica, l’ecologia, la genetica, la medischina u la convivenza interculturala.

Sper la filosofia universitara hai dentant adina era dà pensaders independents ordaifer las instituziuns. Dapi ch’ins ha numnà ils illuminists franzos Voltaire, Rousseau e Diderot les philosophes, chapiv’ins sut questa noziun en general era scripturs studegiads che scrivevan sur da tematicas d’interess public – uschia era scienzads universals sco Goethe e Schiller. Ils pensaders dal 18avel e dal 19avel tschientaner Adam Smith, Abraham Lincoln, Jean Paul, Friedrich Nietzsche, Émile Zola, Leo Tolstoj, Karl Marx, Sigmund Freud u Søren Kierkegaard n’eran tuts betg liads ad in’universitad e na pratitgavan nagina filosofia da scola. Tuttina han els dà impuls filosofics bainvis dal public ed han reflectà l’istorgia da la filosofia en lur atgna moda – cumparegliabel cun ils pensaders d’ozendi Paul Watzlawick, Umberto Eco u Peter Sloterdijk.

Disciplinas filosoficas

Survista da las disciplinas da la filosofia tenor in urden usità

Normalmain vegn la filosofia sutdividida en in champ teoretic ed in pratic. La filosofia teoretica perscrutescha las pussaivladads ed il cunfins da l’enconuschientscha e las structuras generalas da la conscienza umana. Ultra da quai fa ella constataziuns fundamentalas davart l’‹esser›. Sias disciplinas èn tranter auter l’ontologia, la metafisica, la logica, la teoria da l’enconuschientscha e da la scienza. La filosofia pratica da l’autra vart tracta l’agir uman. Sias disciplinas èn tranter auter l’etica, la filosofia dal dretg, la filosofia politica e la filosofia sociala.

Era sch’ins na po betg cunfinar il champ che la filosofia occupescha (cun quai ch’ella tracta ‹tut›), datti bain tschertas domenas, en las qualas ella agescha en emprima lingia. Il filosof Immanuel Kant ha definì quellas cun formular las suandantas dumondas:^[4]

Tge poss jau savair?
Tge duai jau far?
Tge pos jau sperar?
Tge è l’uman?

A questas dumondas sa laschan attribuir praticamain tut las disciplinas filosoficas:

Co pudain nus scuvrir insatge e co duain nus valitar las scuvertas? (teoria da l’enconuschientscha e da la scienza, logica)
Co duain nus agir? (etica)
Tge è il mund? Pertge datti insumma insatge e ‹betg plitost nagut›^[5]? Datti in Dieu u tge pon ins s’imaginar sut la noziun ‹Dieu›? Va l’istorgia vers ina finamira e sche gea, vers tgenina? (metafisica, filosofia religiusa ed istorica)
Tge creatiras essan nus? Co è la relaziun tranter nus ed il mund? (antropologia filosofica, filosofia culturala e sociala, estetica)

I suonda ina curta preschentaziun da las disciplinas filosoficas las pli impurtantas. La successiun s’orientescha a la differenziaziun tradiziunala tranter filosofia teoretica e pratica. En pli vegnan preschentads ils svilups pli generals dals ultims decennis.

Filosofia teoretica

La logica, la teoria da l’enconuschientscha e la metafisica sa dispitan per la curuna da la disciplina filosofica la pli auta. Tuttas trais pretendan pli u main da pudair preschentar ils fundaments ils pli profunds da tut il pensar e da tut la vardad, quai vul dir las leschas e structuras fundamentalas da la realitad.

Logica

La logica na s’interessescha betg per cuntegns concrets, mabain po vegnir definida sco scienza dal concluder correctamain. Ella dumonda co ch’ins po vegnir sin basa da tschertas premissas e cun agid da tschertas reglas a conclusiuns fundadas. Uschia tematisescha ella la basa da tut las sorts da scienza che sa basan sin arguments.

Pli baud duvrav’ins la noziun ‹logica› en ina significaziun pli vasta ch’ozendi. Quella cumpigliava era la teoria da l’enconuschientscha, problems da la filosofia linguistica e la retorica. En la filosofia moderna cumpiglia la noziun ‹logica› percunter mo la logica formala che furma champs specifics da la matematica e da l’informatica. Quant enavant che la logica s’extenda era sin champs na matematics (p.ex. la teoria d’argumentaziun u la teoria da l’acziun dal discurrer) è contestà.

Tar ils logichers impurtants da l’istorgia da la filosofia appartegnan Aristoteles, Chrysipp, Johannes Buridanus, Gottlob Frege, Charles Sanders Peirce, Bertrand Russell, plinavant Alfred N. Whitehead, Kurt Gödel ed Alfred Tarski.

Critica da l’enconuschientscha e teoria da l’enconuschientscha

Dapi la ‹vieuta copernicana› en la filosofia, instradada tras Immanuel Kant, vala la critica da l’enconuschientscha sco disciplina fundamentala da la filosofia. Ella perscrutescha las premissas da basa, las pussaivladads ed ils cunfins da l’enconuschientscha umana. Auter che la teoria da l’enconuschientscha ch’examinescha era la reussida ed il svilup da l’act da l’enconuschientscha uman, tematisescha la critica da l’enconuschientscha las cundiziuns e la pussaivladad da l’enconuschientscha insumma.

Sistem figurativ dal savair uman. Translaziun tudestga da ‹l’arber genealogic dal savair uman› a l’entschatta dal volum 1 da l’Encyclopédie da D’Alembert e Diderot (1751).

La teoria da l’enconuschientscha dumonda suenter la pussaivladad d’obtegnair il savair e d’al segirar. Ella emprova da marcar ils cunfins da l’enconuschientscha e da definir quai ch’ins po numnar ‹scientific›. En quest connex sa fatschenta ella cun la dumonda co che teorias sa laschan verifitgar u falsifitgar. En pli examinescha ella la percepziun da la realitad sco era l’influenza da la lingua e dal pensar sin l’act da l’enconuschientscha.

Impurtants teoretichers da l’enconuschientscha èn tranter auter Platon, Aristoteles, René Descartes, John Locke, David Hume, Immanuel Kant, Auguste Comte, Edmund Husserl e Ludwig Wittgenstein.

Teoria da la scienza

La teoria da la scienza è colliada stretgamain cun la teoria da l’enconuschientscha. Ella analisescha e postulescha las premissas, las metodas e las finamiras da la scienza. La teoria da la scienza definescha ils criteris per las noziuns ‹scienza› e ‹scientific› e las cunfinescha tras quai da las pseudo-scienzas. A quests axioms fundamentals appartegnan directivas sco la necessitad da repeter u il princip da pudair falsifitgar experiments.

La teoria da la scienza tracta en pli la relaziun tranter las enconuschientschas scientificas ed ils concepts da vardad respectivamain realitad. Medemamain fan l’urden e l’ierarchia da la savida umana e la perscrutaziun dals princips dal svilup scientific (cf. midada da paradigmas) part da questa disciplina.

Impurtants represchentants da la teoria da la scienza èn Aristoteles, Francis Bacon, Rudolf Carnap, Karl Popper, Thomas Kuhn, Paul Feyerabend e Hilary Putnam.

Metafisica ed ontologia

La metafisica examinescha ils fundaments e las structuras generalas dal mund ed emprova da metter la realitad en in context pli vast (savens cun agid d’in sistem universal). Ultra da quai tschenta ella las ‹ultimas dumondas› suenter il senn ed il scopo da tut l’esser.

Tradiziunalmain part’ins la metafisica en in rom general ed en in rom spezial. La metafisica generala sa numna ontologia e dumonda suenter las structuras da basa da tut la substanza e l’esser. La metafisica speziala sa divida en trais disciplinas tenor las suandantas dumondas:

Datti in’existenza divina e tgeninas èn alura sias caracteristicas (raziunalas resp. natiralas)?
Datti in’olma immortala ed ina libra voluntad e datti differenzas tranter spiert e materia (psicologia raziunala)?
Tge è la raschun, la cumposiziun ed il scopo da l’univers (cosmologia raziunala)?

Or da raschuns da princip na pon e na vulan las scienzas natiralas cun lur instrumentari betg tractar talas dumondas. Ils objects da la metafisica èn numnadamain privads da tut la pussaivladad umana d’experientscha empirica (sensitiva). Ma er ordaifer las scienzas natiralas è la metafisica vegnida crititgada ils davos tschientaners cun metter en dumonda l’existenza u la relevanza da champs betg examinabels empiricamain. En il decurs dal 20avel tschientaner è questa critica sa manifestada en duas modas. D’ina vart han il positivissem ed ils represchentants da la filosofia analitica pretendì da remplazzar la metafisica tras l’analisa logica da la lingua. Da l’autra vart ha per exempel Martin Heidegger stgaffì ina disposiziun per ina metafisica main religiusa e ‹da l’auter mund›, cun la finamira d’analisar l’esser uman (ontologia fundamentala, filosofia da l’existenza).

Impurtants filosofs ch’han tractà dumondas da la metafisica èn Platon, Aristoteles, Tomas d’Aquin, Gottfried Wilhelm Leibniz, René Descartes sco era represchentants da l’idealissem tudestg e da la nova scolastica.

Filosofia da la lingua

La filosofia da la lingua perscrutescha la relaziun tranter la lingua, il pensar e la realitad. L’analisa da la lingua, per exempel cun ina demontascha da noziuns, è in vegl proceder. L’impurtanza da la lingua per process communicativs, per chattar la vardad, per las pussaivladads d’enconuschientscha e per la descripziun e percepziun dal mund ha adina furmà in tema central da la filosofia.

Uschia han ins gia discus en il temp antic la dumonda, schebain in object obtegnia sia noziun particulara ‹tras la natira› u mo grazia ad ina fixaziun arbitrara tras ils umans. Era in dals temas centrals da la filosofia medievala – la dispita d’universalias – pon ins attribuir a quest champ.

La filosofia da la lingua moderna – ch’ha chaschunà en il 20avel tschientaner l’uschenumnada ‹midada linguistica› (‹linguistic turn›) – tracta tranter auter l’interdependenza tranter lingua e pensar (cf. ipotesa da Sapir-Whorf), la dumonda, tge che ‹significaziun› è insumma (cf. semantica), la producziun da la vardad, da l’enconuschientscha e dal savair tras la communicaziun (cf. pragmatica) e l’influenza sfalsifitganta da la lingua sin la realitad (p.ex. en la linguistica feministica).

Als filosofs linguistics appartegnan Gottlob Frege, Charles S. Peirce, George Edward Moore, Bertrand Russell, W.v.O. Quine e Ludwig Wittgenstein. Impurtantas contribuziuns èn era vegnidas da Ferdinand de Saussure (structuralissem), Martin Heidegger (etimologia e neologissems), Michel Foucault (analisa dal discurs) e Jacques Derrida (poststructuralissem).

Filosofia pratica

Etica e metaetica

L’etica filosofica construescha criteris per la valitaziun d’acziuns ed analisescha quellas areguard lur motivs e consequenzas. En quai sa differenziescha ella da la morala che prescriva tschertas acziuns a moda imperativa. La basa da l’etica furma la metaetica. Ella analisescha il discurrer davart l’etica e davart noziuns sco ‹bun›, ‹nausch› u ‹acziun›.

L’etica sco tala sa lascha divider en ‹etica descriptiva› ed ‹etica normativa›. ‹L’etica descriptiva› tracta las differentas ideas moralas ed emprova da las tschiffar e descriver exactamain. Questa etica fa plitost part da las scienzas umanas empiricas che da la filosofia.

La finamira da ‹l’etica normativa› è da giustifitgar normas e valurs generalmain valaivlas. Tenor opiniun da blers filosofs na sa lascha questa finamira dentant betg cuntanscher, e quai per motivs da la logica. Tenor la logica deontologica e sin basa da la lescha da Hume èsi numnadamain nunpussaivel da deducir normas or da frasas betg normativas. Or da quai resulta che tschertas valurs, normas u preferenzas ston gia esser avant maun per ch’ulteriuras normas possian vegnir deducidas. Per quest motiv saja l’etica be duvrabla per controllar sche normas cun ina finamira surordinada èn colliablas logicamain ina cun l’autra u betg.

Auters filosofs emprovan tuttina da chattar giustificaziuns absolutas per normas, e quai cun applitgar concepts fitg differents che sa cuntradin per part. La pli enconuschenta giustificaziun per l’etica discursiva en Germania è quella dad Apel. El di che mintga dubitader saja gia in participant d’in discurs ed haja tras quai acceptà las reglas discursivas.

Ils filosofs pratics emprovan savens da chattar ina regla suprema u in criteri universal per l’agir moral. La regla d’aur n’è betg uschè populara, cun quai ch’ella premetta ils medems giavischs da tut ils participants. Tenor l’utilitarissem è il princip moral suprem quel da cuntanscher la fortuna maximala per in dumber maximal. Era derasà è l’imperativ categoric da Kant:

«Agescha mo tenor quellas maximas che ti vuls ch’ellas daventian ina lescha universala.
Agescha uschia che ti na dovras l’umanitad – tant en tia persuna sco en la persuna da mintgin – mai mo sco med, mabain adina era sco mira.»

– Immanuel Kant: Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, ediziun academica ovras da Kant IV, p. 421 resp. p. 429, 10–12

L’etica è ina da quellas disciplinas da la filosofia che n’è fin ussa betg vegnida crititgada u messa en dumonda fermamain da las autras scienzas. Quai n’è era betg pussaivel, cunquai che las scienzas empiricas descrivan mo fatgs e sviluppan e megliereschan meds per cuntanscher scopos, ma na pon betg dir tge finamiras ch’ins sto insumma suandar.

Il metter en dumonda tut las valurs eticas tras l’amoralissem ed il relativissem cuntrastescha cun la dumonda da la societad suenter eticas tenor secturs (da l’etica da medischina, l’etica dals animals u l’etica da la scienza fin tar l’etica dals hackers e l’etica da l’informatica), ma era suenter la creaziun d’instituziuns sco il cussegl d’etica naziunal.

Etichers cun influenza èn tranter auter Aristoteles, ils stoichers ed ils epicureers, Tomas d’Aquin, Immanuel Kant, Jeremy Bentham e John Stuart Mill sco er Max Scheler, Hans Jonas e Karl-Otto Apel.

Filosofia dal dretg

Maletg da cuverta dal Leviathan da Hobbes (1651). Il corp dal suveran cun las ensainas da la pussanza mundiala e spiertala sa cumpona da blers singuls corps dals subdits.

In diever direct da l’etica è da chattar en la filosofia dal dretg che furma a medem temp ina disciplina da basa da las scienzas dal dretg. La dumonda suenter dretg e giustia e la consequenza da la violaziun da normas moralas ed eticas sa basa sin la percepziun d’acziuns sco ‹bunas› e ‹nauschas›. Natiralmain dumonda la filosofia dal dretg era suenter la naschientscha, l’instituziun e la legitimaziun dal dretg, la relaziun dal ‹dretg natiral› (cf. dretgs da l’uman) e dal ‹dretg tschentà› (‹dretg positiv›) e suenter l’impurtanza da normas da dretg e lur abrogaziun. Qua datti colliaziuns tar la filosofia politica.

Filosofs dal dretg impurtants èn Hugo Grotius, Niccolò Machiavelli, Thomas Hobbes, Hans Kelsen, Gustav Radbruch, H.L.A. Hart, Niklas Luhmann, Jürgen Habermas, John Rawls, Ronald Dworkin e Robert Alexy.

Filosofia politica

Sco la filosofia dal dretg è era la filosofia politica vegnida absorbada per gronda part da las scienzas vischinas. Uschia han grondas parts da las discussiuns filosoficas lieu en las scienzas dal dretg respectivamain da la politica. La naschientscha, la legitimitad e la cumposiziun d’in stadi vegnan analisads da la teoria dal stadi. La teoria politica e l’istorgia d’ideas dumondan suenter la meglra furma da guvern, la relaziun tranter il burgais ed il stadi, suenter l’urden da pussanza, leschas, possess, segirtad e libertad.

Impurtants impuls vegnan tranter auter dals pensaders politics Platon, Aristoteles, Augustinus, Marsilius da Padua, Niccolò Machiavelli, Thomas Hobbes, John Locke, Jean-Jacques Rousseau, Immanuel Kant, Karl Marx, Michail Bakunin, Carl Schmitt, Hannah Arendt, Karl Popper e Michel Foucault.

Novas disciplinas

La filosofia dal spiert e da la conscienza

La filosofia dal spiert respectivamain da la conscienza tractan atgnamain tematicas fitg veglias. Tuttina èn ellas disciplinas giuvnas ed interdisciplinaras che cunfinan a las scienzas da cogniziun ed a las neuroscienzas. En il center stattan dumondas davart l’esser dal spiert e da la conscienza u la relaziun tranter corp ed olma respectivamain tranter materia e spiert. Era la pussaivladad d’ina libra voluntad, l’esser da stadis mentals, ils cuntegns da la conscienza ed emoziuns vegnan examinads. Ultra da quai s’occupa quest champ cun la valitaziun da differents stadis da conscienza, cun reflexiuns davart in’intelligenza artifiziala, cun l’identitad da sasez e cun dumondas davart la cuntinuaziun dal spiert e da la conscienza suenter la mort fisicala.

Represchentants èn Gottfried Wilhelm Leibniz, Baruch de Spinoza, Alan Turing, Hilary Putnam, John Searle e Donald Davidson. Era las teorias dal budissem èn fitg impurtantas.

Antropologia filosofica moderna

L’antropologia filosofica moderna tracta l’esser da l’uman sco spezia biologica e sco creatira sociala. Cun quai ch’ella vegn pratitgada d’umans, è ella ina reflexiun da sasez che mussa a medem temp ina perspectiva interna sco externa. La situaziun da l’uman vegn examinada sin basa da tut las enconuschientschas da las singulas scienzas.

La posiziun da l’uman en il cosmos, la relaziun tranter cultura e natira, l’isolaziun e la collectivisaziun, ils problems da la sexualitad u la rolla da l’amur e da la mort furman tematicas fundamentalas da l’antropologia filosofica. En pli sa dumonda questa disciplina sche l’uman saja tenor sia natira bun u nausch, sche violenza e dolur appartegnian a l’existenza umana u sche la vita haja in senn. L’antropologia filosofica perscrutescha era basegns fundamentals e capacitads da l’uman sco la realisaziun da sasez, la creativitad, la mirveglia e la brama da savair, il sforz da pussanza e l’altruissem, il fenomen da la libertad e la percepziun da l’auter.

Surtut en la segunda mesadad dal 20avel tschientaner han tscherts filosofs crititgà las teorias ch’èn s’etablidas en l’antropologia filosofica davart ils tratgs caracteristics da l’uman. Tranter quels tutgan Michel Foucault u Jürgen Habermas (mintgamai cun differents motivs ed accents).

Filosofs impurtants ch’han lavurà vi da problems antropologics èn Tomas d’Aquin, Immanuel Kant, Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Søren Kierkegaard, Max Scheler, Arnold Gehlen, Ernst Cassirer, Helmuth Plessner ed ils represchentants da la filosofia da l’existenza.

Paul Gauguin, Da nua vegnin nus? Tgi essan nus? Nua giain nus? (1897/98). Il maletg, picturà a Tahiti, fa part da las ovras las pli enconuschentas da Gauguin. Ses motivs da la Mar dal Sid èn vegnids enconuschents en il ravugl d’experts a Paris grazia a l’exposiziun da l’onn 1893. Durant la finiziun dal maletg aveva l’artist empruvà da sa prender la vita. El è mort 1903 pervia d’ina blessura vi dal pe.

Teoria da la raschunaivladad, da l’acziun e dal gieu

Als problems actuals da la perscrutaziun filosofica appartegna era l’analisa da las acziuns umanas sut l’aspect da la raschunaivladad. Resguardads na vegnan betg motivs etics, mabain ponderaziuns ‹matematicas› dals custs e dal gudogn u dal calcul logic partind da la premissa che l’uman agescha normalmain a moda raziunala.

Tscherts filosofs fan er diever da la teoria dal gieu per explitgar dumondas e furmas da la convivenza. Tant ils paradoxons individuals (p.ex. il dilemma dals arrestads) sco era quels socials (p.ex. la tragedia dals bains cumins) pon ins attribuir a quest rom. In ulteriur champ da perscrutaziun furma la teoria da l’acziun. Questa teoria tracta ils motivs per l’agir da l’uman e s’occupa cun dumondas davart la libra voluntad.

Davart la noziun ‹raschunaivladad› è adina puspè vegnì debattà intensivamain en il decurs da l’istorgia da la filosofia, surtut en connex cun la raschunaivladad d’acziuns. En il temp modern èsi daventà pli e pli problematic da vulair definir tge ch’è ‹raschunaivel› e tge betg. Uschia stat la filosofia qua davant la sfida da metter en dumonda si’atgna definiziun.

Mistica filosofica

Elements mistics èn adina puspè stads preschents en las tradiziuns filosoficas da l’occident e da l’orient. La noziun da la ‹mistica filosofica› è dentant giuvna. D’ina vart resta ella fidaivla a l’idea ch’i dat vardads eternas, nunmidablas ed universalmain valaivlas areguard la realitad e l’uman. Da l’autra vart accentuescha ella, sco tut las tendenzas misticas, che l’esser qua ed ussa è central, che la contemplaziun senza scopo è impurtanta, che la creaziun ha ina dignitad e che l’existenza individuala è inserida en l’entir dal mund.

En sia lavur surpassa la mistica filosofica ils cunfins da la raschun e da l’intelletg e tematisescha er experientschas perceptiblas che sa laschan tractar filosoficamain e ch’èn communitgablas tranter ils subjects. Aspects centrals da la mistica filosofia èn l’experientscha da l’annullaziun da la divisiun en subject ed object, il dar ensemen da tut ils cuntrasts en Dieu (coincidentia oppositorum), l’unitad pussaivla da l’uman cun tut l’univers (unio mystica) ed il fastiz dal divin en l’esser uman (scintilla animae).

Filosofs occidentals tar ils quals ins po chattar elements mistics èn Plotin, Meister Eckhart, Nikolaus von Kues, Jakob Böhme, Gottfried Wilhelm Leibniz, Blaise Pascal, Baruch de Spinoza, Martin Heidegger, Simone Weil e Ken Wilber. En la filosofia occidentala gioga la mistica ina rolla tut speziala. Ella na surpassa betg mo ils cunfins da la filosofia, mabain era quels da la religiun, sco per exempel tar il zen, il joga, il sufissem, en la Kabbala ed en la mistica cristiana.

Svilup istoric

L’istorgia da la filosofia occidentala cumenza en il 6avel tschientaner a.C. en la Grezia antica e cuntinuescha fin oz. Ella sa definescha tras las respostas ch’ins ha chattà e discutà en las differentas epocas areguard las dumondas fundamentalas da la filosofia. Ch’ils accents sa differenzieschan d’epoca tar epoca resplenda d’ina vart ils differents basegns da mintga temp, da l’autra vart ils svilups da las autras scienzas. ‹Progress› en il senn d’in cumprovar definitiv da las teorias na datti però betg ord vista dals filosofs:

«Il pensar filosofic n’ha era betg in caracter d’in progress. Nus essan pli enavant che Hippokrates, ma nus n’essan betg pli enavant che Platon.»

– Karl Jaspers: Introducziun en la filosofia (1950)

Il filosof Alfred North Whitehead ha schizunt caracterisà ina giada l’istorgia da la filosofia europeica dapi Aristoteles sco ‹nota pe da Platon›.^[6] Cun quai ch’ideas e noziuns filosoficas na daventan betg veglias, è la perscrutaziun da si’atgna istorgia bler pli impurtanta per la filosofia che per las autras scienzas – ses passà è adina era ses temp actual. Ina buna savida da las differentas ideas e noziuns da l’istorgia dal pensar è necessaria per evitar vegls sbagls e per sviluppar e communitgar novas ideas ed interpretaziuns.

Epocas e tendenzas da l’istorgia filosofica en survista cronologica

L’antica

La citad-stadi da la Grezia antica è stada marcada d’in grond svilup cultural e da contacts multifars cun las culturas vischinas. Tras quai è creschida la critica vi dal maletg dal mund tradiziunal ch’era influenzà dal mitus. L’istorgia da la filosofia occidentala è naschida en quest’atmosfera spiertala, influenzada dals pre-socrats sco ins numna ils filosofs ch’agivan durant u avant Sokrates. Lur pensar documentà mo per part era dominà da dumondas da la filosofia natirala. Cun ina maschaida da speculaziun ed observaziun empirica empruvavan els da chapir la natira e ses fenomens. Els vulevan attribuir tut las chaussas ad in princip primar (grec ‹arché›), ad ina ‹materia originara›. Per l’emprim filosof enconuschent, Thales da Milet, furmava l’aua questa ‹materia originara›. Empedokles ha sviluppà l’idea dals quatter elements aua, fieu, terra ed aria che furman tut las chaussas. Quest’imaginaziun è restada dominanta fin il 18avel tschientaner.

Dasper questas disposiziuns existivan era auters models per ina decleraziun dal mund. Pythagoras e sia scola han declerà la cifra sco princip universal ed han stgaffì cun quai la basa per las scienzas natiralas modernas. Heraklit ha accentuà il ‹daventar› e ‹sparir› da tut l’esser. Sco basa da la realitad ha el declerà il logos, in princip unifitgant d’‹opposiziuns›. La filosofia da Parmenides che crajeva vi da l’unitad e l’immortalitad da l’esser pon ins vesair sco basa da l’ontologia.

Cun ils sofists è la finala l’uman daventà vers la mesadad dal 5avel tschientaner a.C. il center da l’observaziun filosofica (Protagoras: «L’uman è la mesira da tut las chaussas»)^[7]. Ils sofists tractan surtut problems etics e politics, per exempel la dumonda, sche las normas e las valurs sajan definidas tras la natira u tras l’uman.

Sokrates d’Athen è daventà in ideal per la filosofia europeica. Sia metoda, la mäeutica (‹l’art da la spendrera›), consistiva d’ina tecnica da dumandar cun intenziun ma apparentamain cun naìvitad e da demussar las cuntradicziuns en il pensar dal partenari da discussiun. La finamira era da ‹gidar a parturir›, vul dir da svegliar enconuschientschas che mainan ad in punct da vista transfurmà. Si’autonomia spiertala mussada demonstrativamain e ses depurtament nunconform han gì per consequenza ch’el è vegnì sentenzià a mort pervia d’impietad e corrupziun da la giuventetgna.

Cun quai che Sokrates n’ha betg scrit si sias ideas, è il maletg dad el dominà per gronda part da ses scolar Platon. Si’ovra en furma d’in dialog furma il punct da partenza central per la filosofia occidentala. A basa da la dumonda socratica ‹tge è...› (‹tge è la virtid? la giustia? il bun?›) ha Platon stgaffì entschattas d’ina definiziun. Ultra da quai è el stà l’autur da la teoria da las ideas che basa sin l’imaginaziun d’ina realitad dualistica: visavi a l’object real perceptibel cun ils organs sensitivs stat, sin il livel da las ideas, in’analogia abstracta e generala perceptibla mo per l’intelletg sensibel. Tenor l’avis da Platon maina la savida davart questas ideas ad ina chapientscha pli profunda da la realitad.

Sectur da la Scola d’Athen da Raffael (1510–11). Fresco en la Stanza della Segnatura (Vatican). Preschentads vegnan tranter auter Zenon da Kition, Epikur, Averroes, Pythagoras, Alkibiades, Xenophon, Sokrates, Heraklit, Platon, Aristoteles, Diogenes, Euklid, Zarathustra e Ptolemäus. La disposiziun cun perspectiva centrala dal maletg da paraid en il Vatican ha la finamira da preschentar Platon ed Aristoteles en il center da la cumposiziun. Visavi al fresco sa chatta l’ovra parallela Disputa del Sacramento da Raffael.

Il scolar da Platon, Aristoteles, ha sbittà la teoria da las ideas sco ‹dublaziun dal mund›. Per el na consistiva l’esser d’ina chaussa betg en in’idea supplementara, mabain en la furma ch’exista en la chaussa. Sia scola ha cumenzà a far urden ed ad analisar la realitad perceptibla – la natira e la societad – cun agid da differents champs da savair. Ultra da quai ha Aristoteles fundà la logica classica (sillogistica), la sistematica da la scienza e la teoria da la scienza. Uschia ha el introducì noziuns fundamentalas filosoficas ch’èn anc ozendi en diever.

Tar la transiziun dal quart al terz tschientaner a.C. (hellenissem) èn naschidas ad Athen duas scolas filosoficas ch’han accentuà – en confruntaziun cun l’academia da Platon ed il peripatos dad Aristoteles – il salid da l’olma individual. Per Epikur e ses aderents d’ina vart e per ils stoichers enturn Zenon da Kition da l’autra vart aveva la filosofia surtut il duair da gidar a cuntanscher in bainstar respectivamain ina quietezza psichica cun meds etics. Epikur ha sviluppà l’idea d’ina vita plaschaivla cun mesira che s’abstegna da la politica. Ils stoichers aspiravan ina quietezza da l’olma tras restar calm tar mintga provocaziun externa u interna. Quai era da cuntanscher cun controllar las atgnas emoziuns e cun agid dad in’ideologia optimistica che steva en accord cun l’urden da l’univers; a medem temp duev’ins conuscher ils duairs envers ils conumans e la societad. Questa teoria ha pli tard gudagnà aderents en ils circuls decisivs da la Republica romana.

Entant ch’ils aderents da la sceptica da Pyrrhon dad Elis snegavan la pussaivladad da giuditgar cun segirtad e da savair insatge senza dubis, ha Plotin transfurmà en il terz tschientaner la teoria da las ideas da Platon (neoplatonissem). Sia concepziun dals stgalims da l’esser (da l’‹in› fin tar la materia) ha offert al cristianissem pussaivladads da nuar e da daventar la filosofia dominanta en l’antica tardiva.

Temp medieval

En il temp medieval è la filosofia mo sa distatgada plaun a plaun da la teologia ed è stada dependenta d’instituziuns, furmas da viver e teorias religiusas. Metodicamain ed era areguard il cuntegn è ella s’orientada ferm vi da las tradiziuns e las autoritads. En il context cristian furmavan las teorias dals babs da baselgia da la patristica il fundament ed il punct da referenza essenzial.

Fin al cumenzament dal temp medieval tardiv èn las ideas d’Augustinus da Hippo stadas impurtantas e decisivas. Per el era l’istorgia dal mund in cumbat permanent dal nausch cunter il bun. La societad e la baselgia, la teologia e la filosofia furmavan tenor el in’unitad che na permetteva nagins dubis envers las decisiuns da la baselgia.

L’‹ultim roman› ed ‹emprim scolasticher› Boethius è situà a l’entschatta da las emprovas medievalas da furmar ina sintesa tranter il pensar platonic ed il pensar aristotelic. El ha fundà la logica medievala, furmà noziuns sco ‹persuna› u ‹natira›, provocà la dispita da las universalias e sviluppà ina concepziun da scienza ch’ha chattà aderents sco la scola da Chartres.

Entant ch’il reginam bizantin ha conservà parts impurtantas dal savair grec e roman, ha ‹l’occident latin› mantegnì mo parts da l’ierta antica (en spezial en las claustras). Fin l’onn 1100 hai dà mo paucs filosofs, tranter quels Anselm da Canterbury, ch’han formulà ina cumprova da Dieu puramain filosofica cun effect a lunga vista.

Benozzo Gozzoli, Il triumf da Tomas d’Aquin sur Avveroes (1468/84), detagl. Tomas sesa tranter Aristoteles e Platon, dals quals el ha empruvà da cumbinar las teorias, davant el abattì il filosof spagnol-arab Averroes. (Purtrets da fantasia).

A partir dal 11avel tschientaner ha la filosofia occidentala fatg in grond svilup e progress. Quai è per part d’attribuir ad ovras da filosofs arabs ch’èn vegnidas translatadas da quel temp. Lezzas eran colliadas bler pli ferm cun las tradiziuns anticas.

Ina da las tematicas centralas da la filosofia medievala furmava la dispita da las universalias. Quella consistiva en la dumonda, schebain noziuns generalas sajan mo abstracziuns mentalas e convenziuns per la communicaziun, u sch’ellas furman realitads objectivas ed independentas (sco che la tradiziun platonica cun sia teoria da las ideas ha pretendì). En connex cun quest problem èn blers pensaders s’occupads cun la logica da la lingua; uschia è naschida la ‹grammatica speculativa› che dumonda suenter ina colliaziun tranter ina teoria da la grammatica ed ina teoria da la realitad. Blers filosofs han gì posiziuns mediantas, tranter quels era Petrus Abaelardus. El ha gì grond’influenza sin il svilup da la metoda scolastica da confruntar e ponderar differentas teorias ed ideas.

En il 13avel tschientaner èn ovras d’Aristoteles che n’eran anc betg enconuschentas en il vest vegnidas disponiblas grazia a novas translaziuns. Ultra da quai han ins gì access a commentaturs arabs d’Aristoteles. Questas ovras duevan furmar la basa da l’instrucziun universitara. Surtut Albertus Magnus e ses scolar Tomas d’Aquin han pruvà da derasar l’aristotelissem. Quel è sa fatg valair envers il platonissem respectivamain augustinissem ed è restà la forza filosofica decisiva fin en il temp modern tempriv. Tomas d’Aquin ha fundà il tomissem, in’emprova da colliar la filosofia aristotelica cun las teorias da la baselgia catolica. Grazia a l’urden dals dominicans ha questa concepziun pudì sa profilar, entant ch’ils pensaders dals franciscans han formulà alternativas. Il pli impurtant dad els, Johannes Duns Scotus, ha tranter auter renconuschì l’autonomia da la filosofia en cumparegliaziun cun la teologia. L’object da la metafisica n’era per el betg Dieu (Averroes), mabain l’‹esser sco esser› (Avicenna). Ultra da quai insistiva el sin la differenza tranter il Dieu ‹cret› ed il ‹pensà› da la filosofia, quai ch’ha impedì numerusas proceduras da cumprova (sco quella da l’immortalitad da l’olma).

Ils concepts, en ils quals l’enconuschientscha spiertala mirava betg sin il general mabain sin l’individual, han pussibilità da sviluppar ina scienza orientada a l’experientscha. Quai ha era in auter precursur dal pensar da la scienza natirala, Roger Bacon, pretendì: ins duaja sa distatgar da speculaziuns e da la fiduzia en las autoritads. In ulteriur preparader dal temp modern è stà il piunier prominent dal nominalissem, Wilhelm von Ockham, ch’ha inizià ina nova via da la filosofia (‹via moderna›) en il 14avel tschientaner tempriv. Marsilius da Padua ha sviluppà ina nova teoria dal stadi, en la quala ins vesa gia ideas impurtantas dal temp modern (contract social, separaziun da baselgia e stadi).

Il pli impurtant represchentant da la mistica cristiana en il temp medieval è stà Meister Eckhart. El veseva sasez sco ‹expert da la vita› ed accentuava ch’ins duaja duvrar las enconuschientschas filosoficas en l’atgna vita. Nikolaus von Kues, era el in aderent da questa tradiziun, ha anticipà blers svilups dals tschientaners suandants. Sias ideas – da la nunenconuschientscha da Dieu fin a las leschas ed ils cunfins da la fisica u da l’enconuschientscha – renvieschan a pensaders sco Immanuel Kant, Isaac Newton ed Albert Einstein.

Il temp modern tempriv

La transiziun dal temp medieval al temp modern è marcada da la renaschientscha e da l’umanissem. Sper la tendenza da la scolastica tradiziunala è era s’etablida en quest’epoca la filosofia dal temp modern.

Albrecht Dürer, Autopurtret (1500). In individi sa preschenta en la posa da Cristus, pia d’in Dieu. Quai mussa la midada fundamentala da la vista da Dieu tar la transiziun dal temp medieval a la renaschientscha.

Surtut la filosofia politica è vegnida en moviment: La tesa da Niccolò Machiavelli che la pussanza politica na saja betg da giustifitgar moralmain, mabain sut l’aspect da l’utilitad, vegn anc attatgada ozendi. Ina via dal tuttafatg autra ha prendì Thomas Morus. En si’utopia (Utopia, 1516) ha el propagà in stadi cun educaziun per tuts, cun libertad religiusa e senza proprietad privata. Tras quai ha el anticipà ideas dal temp modern.

Entant che l’umanist Pico della Mirandola vuleva cumprovar in accord da tut las tradiziuns filosoficas, han umens sco Johannes Kepler, Nicolaus Copernicus u Giordano Bruno empruvà da colliar la filosofia e la scienza natirala. Las ideas dal maletg dal mund heliocentric, dal cosmos etern u dal panteissem èn vegnidas attatgadas fermamain da la baselgia.

Il maletg dal mund tenor la scienza natirala, las metodas da la matematica ed il crair en la raschun han dominà la filosofia dal temp modern dal 17avel e 18avel tschientaner. En la teoria ha questa filosofia anticipà las midadas politicas ch’han culminà en la Revoluziun franzosa.

La basa per la decleraziun dal mund tenor il raziunalissem furman ‹argumentaziuns raschunaivlas› ed il cartesianissem da René Descartes. Sia frasa ‹Cogito ergo sum (Jau pens, pia sun jau)›^[8], cun la quala el crajeva d’avair chattà l’origin nunballuccant da tut las tschertezzas, è ina da las tesas las pli enconuschentas. Ils pensaders Spinoza e Leibniz han sviluppà vinavant si’idea cun crear entirs sistems metafisics (cf. monada). Questa moda da proceder a basa da teorias da l’enconuschientscha è vegnida utilisada en tut ils champs da la filosofia. Ins ha empruvà da deducir era ils princips da la morala umana ils pli elementars or da reflexiuns ‹raschunaivlas›; quels duevan esser uschè obligants sco las cumprovas geometricas (Ethica, ordine geometrico demonstrata, 1677).

Tar il tip da teoria da l’empirissem accept’ins percunter mo talas ipotesas che sa laschan gudagnar a moda inductiva, pia a basa da la ‹percepziun sensitiva›. Aderents da quest’idea eran tranter auter Thomas Hobbes, John Locke e David Hume. Il princip d’elavurar tut las enconuschientschas a basa d’experientschas sensitivas furma fin oz il fundament da las scienzas natiralas. Er la filosofia analitica ha sias ragischs en questa tradiziun da pensar.

L’illuminissem è stà in moviment d’emancipaziun dals burgais ch’ha etablì la raschun sco basa per tut l’enconuschientscha e sco mesira per tut l’agir uman. L’illuminissem ha requirì ils dretgs da l’uman e dumandà suenter ina ‹moda da viver natirala e nunfalsifitgada›. Politicamain ha quest moviment etablì la separaziun da las pussanzas statalas (Montesquieu) ed ils dretgs da cogestiun surtut da la burgaisia. La basa teoretica furmava l’idea d’in contract social (p.ex. tar Jean-Jacques Rousseau); las constituziuns avevan l’incumbensa da segirar ils novs dretgs. Ils illuminists franzos Voltaire e Diderot han crititgà la pussanza da la baselgia e dals monarcs absolutistics. Ils enciclopedists (D’Alembert) han per l’emprima giada empruvà d’unir tut il savair da lur temp en in lexicon. Represchentants pli radicals da l’illuminissem franzos eran Holbach ch’ha skizzà sco emprim ina vista natiralistica da l’uman en il senn da la scienza natirala senza Dieu e metafisica. LaMettrie veseva l’uman sco maschina e la voluptad sco finamira da la vita. Sade ha tratg or da tuttas duas ideas la consequenza ch’ins duai snegar in’etica lianta.

En il decurs dals davos decennis dal 18avel tschientaner ha plinavant in dals filosofs-clav dal temp modern, Immanuel Kant, elavurà sia critica da l’enconuschientscha, ina teoria fitg revoluziunara per ses contemporans. La teoria di che nus na sappian betg enconuscher las chaussas sezzas, mabain adina mo lur appariziuns che vegnan furmadas da las pussaivladads purschidas da la raschun e dals senns. Tenor quai è mintg’enconuschientscha adina dependenta dal subject enconuschent. Era ulteriuras lavurs da Kant – tranter auter davart l’etica (‹imperativ categoric›), l’estetica ed il dretg internaziunal public (Zum ewigen Frieden, 1795/96) – han gì enorm’influenza sin las proximas generaziuns.

Il 19avel tschientaner

En il 19avel tschientaner tempriv è ina part da la filosofia stada dominada dal sforz da ‹cumplenir› ed ‹optimar› u da superar las enconuschientschas da Kant. Caracteristic per l’idealissem tudestg (Fichte, Schelling, Hegel) èn sistems metafisics speculativs, en ils quals il ‹jau›, l’‹absolut› respectivamain il ‹spiert› domineschan ils fundaments dal mund.

Adolph von Menzel, Das Eisenwalzwerk (1872/75). La catastrofa sociala per ils lavurers da paja ch’è vegnida cun l’industrialisaziun ha gidà las teorias dominantas a sa sviluppar per ils proxims 150 onns. Menzel aveva dà a ses maletg il titel Moderne Kyklopen.

In’autra via han prendì las ideas empiristicas sco il positivissem che vuleva declerar il mund mo cun agid da las scienzas empiricas, quai vul dir senza metafisica. En l’Engalterra han Jeremy Bentham e John Stuart Mill creà l’utilitarissem. Lur concepts d’ina valitaziun dals custs e dal gudogn consequenta e l’idea dal ‹bainstar per tuts› (il princip da la ‹fortuna la pli gronda per il dumber il pli grond›) han dà novs impuls a l’economia ed a l’etica. Dasper la filosofia istorica è l’economia era stada fitg impurtanta per la filosofia da Karl Marx. Suenter Friedrich Hegel ed ils materialists ha el fundà il communissem e pretendì da mesirar las reflexiuns teoreticas vi da la transfurmaziun da las relaziuns socialas concretas:

«Ils filosofs han mo interpretà il mund en differentas manieras; i sa tracta d’al transfurmar.»

– Karl Marx: Thesen über Feuerbach, MEW tom 3, p. 535 (1845)

Pensaders prominents ch’han prendì la nova via èn stads Arthur Schopenhauer, Sören Kierkegaard e Friedrich Nietzsche. Influenzà da la filosofia indica ha Schopenhauer accentuà la prioritad e la surpussanza da la voluntad envers la raschun. Sia vista dal mund pessimistica ch’è dominada da l’experientscha da la suffrientscha parta era d’ideas budisticas. Friedrich Nietzsche, sco Schopenhauer era el fitg impurtant per ils arts, ha numnà sasez in immoralist. Per el eran las valurs da la morala cristiana antiquads e furmavan in’expressiun da flaivlezza e decadenza. El ha tematisà las ideas dal nihilissem, dal ‹suruman› e dal ‹return etern›, en pli la repetiziun da l’istorgia senza fin. Il pensader religius Sören Kierkegaard vala sco precursur da l’existenzialissem. El represchenta in individualissem radical che na dumonda betg suenter l’agir gist en general, mabain suenter l’agir da l’individi en ina situaziun concreta.

Il 20avel tschientaner

La filosofia dal 20avel tschientaner cumpiglia in grond spectrum da posiziuns e tendenzas. A l’entschatta era quest tschientaner dominà da la ferma cretta al svilup ed a la scienza. Quest maletg è sa mida suenter l’experientscha da las duas guerras mundialas, da la shoa e da la smanatscha dal planet tras armas nuclearas. En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner èn era ils sceptichers dal svilup – ch’eran vegnids stuschads a l’ur suenter Rousseau – daventads impurtants.

Ils success da la tecnica en il 19avel tschientaner han rinforzà las posiziuns neopositivisticas. L’empirist logic Rudolf Carnap ha pledà per in remplazzament da la filosofia tras ina ‹logica scientifica› – quai vul dir tras in’analisa logica da la lingua scientifica.

Il raziunalist critic Karl Popper ha argumentà ch’il svilup scientific succedia surtut cun ‹refutar› las singulas teorias tras experiments (‹falsificaziun›). Tenor ses avis sa fetschian quellas teorias scientificas che stettian il pli damanaivel a la vardad valair en in process da selecziun sco tar l’evoluziun. Per Thomas S. Kuhn da l’autra vart èn differentas teorias incumparablas ina cun l’autra ed ina superiuradad d’ina u l’autra betg motivada ‹dals fatgs›. Tras quai daventass la dominanza d’ina teoria ina chaussa da la retorica. En la medema direcziun va era il pledoyer da Paul Feyerabend a favur d’ina libertad metodica. Tenor il pragmatissem duain las singulas teorias vegnir giuditgadas sut l’aspect da lur utilisabladad ed applitgabladad en la pratica.

Franz von Stuck, Sisifus (1920). Il mitus da Sisifus è vegni duvrà d’Albert Camus per simbolisar l’absurditad da la vita che l’uman modern resenta. Sisifus accepta l’absurd da si’existenza en in mund dominà da casualitad e caos. Il maletg fa part da la fasa tardiva dal ‹prinzi da pictura da Minca› Franz von Stuck.

Questas modas da pensar che tractan dal singul e da la vita pon ins chapir sco reacziun sin la tendenza da scientifitgar tut ils champs da la vita. L’encletga fundamentala da la filosofia da la vita consista en il fatg ch’ins na po betg descriver la totalitad da la vita tras scienza, noziuns e logica. Henri Bergson per exempel ha tematisà la differenza fundamentala tranter il temp vivì individualmain ed il temp analitic da la scienza natirala. En medema moda ha Edmund Husserl, il fundatur da la fenomenologia, pretendì da sa tegnair a l’entschatta d’ina examinaziun analitica vi da quai che sa preschenta immediatamain a la schientscha per evitar l’interpretaziun dal mund precipitada. Grond’influenza ha la filosofia d’existenza da ses scolar Martin Heidegger gì. Ses punct da partenza ha furmà l’analisa dal stadi psichic da l’uman; quai al ha manà a la dumonda suenter il ‹senn› da l’esser insumma.

Suenter Heidegger ha l’existenzialissem, represchentà surtut da Jean-Paul Sartre, defendì la tesa che l’uman saja ‹condemnà a la libertad›. Cun mintg’acziun fetschia el ina tscherna per la quala el saja sez responsabel.

«I dat mo in problem serius da la filosofia: il suicidi. Sa decider sche la vita valia la paina da viver u betg vul dir da respunder a la dumonda fundamentala da la filosofia. Tut l’auter – sch’il mund ha trais dimensiuns u sch’il spiert ha nov u dudesch categorias – vegn pli tard. Quai èn termagls; l’emprim ston ins dar ina resposta.»

– Albert Camus: Der Mythos des Sisyphos, chap. ‹Das Absurde und der Selbstmord› (1942)

Il 20avel tschientaner è stà dominà da midadas socialas e dal conflict tranter il communissem sovietic e furmas da la societad chapitalisticas. Durant questa confruntaziun – ch’ha culminà en la Guerra fraida e ch’ha survegnì cun la globalisaziun dimensiuns mundialas – èn dumondas da la filosofia istorica e sociala vegnidas accentuadas fermamain.

Il ‹reginam da la libertad›, empermess da Karl Marx a la fin da tut ils cumbats da las classas, furmava er per Ernst Bloch e ses ‹princip da speranza› ina cumprova per l’utopia concreta. Envers tut las autras utopias haja ella l’avantatg da sa basar sin il fundament dal materialissem dialectic. Era Herbert Marcuse ed ils fundaturs da la teoria critica, Theodor W. Adorno e Max Horkheimer, han sviluppà lur ideas filosoficas areguard la problematica da l’alienaziun davant la culissa da las analisas socialas da Marx e Friedrich Engels. En il medem context è situada la ‹teoria critica› (era numnada scola da Frankfurt) fundada da Jürgen Habermas. Cun sia teoria da l’agir communicativ e l’ideal dal ‹discurs senza pussanza› è questa moda da pensar obligada a las lingias directivas d’ina societad liberada da las relaziuns da dependenza, ma che stima ils potenzials da las democrazias occidentalas. Il visiunari dal communitarissem, Charles Taylor, avertescha dals privels d’in ‹individualissem atomistic› en societads modernas. El vesa la via per il mantegniment respectivamain la creaziun da cundiziuns da vita umanas per la societad ma era ecologicas en ina ballantscha tranter ils dretgs individuals ed ils duairs socials.

Tendenzas actualas

Areguard la filosofia dal preschent sa laschan be preschentar intginas tendenzas, cunquai ch’ins na po anc betg far ina valitaziun retrospectiva da l’impurtanza da las differentas ideas. La teoria scientifica è dentant sa sviluppada vinavant ed ha chattà furmas pli stringentas areguard la ‹conferma› e ‹reducziun› da teorias.

Dapi la fin dal 19avel tschientaner ha la lingua ina posiziun adina pli centrala en la filosofia. Ludwig Wittgenstein ha skizzà in’encletga dal tuttafatg nova da la lingua ch’el ha definì sco conglomerat nunsurvesaivel da differents ‹gieus linguistics›. En quels tractia la filosofia mo ‹problems fictivs›, quai vul dir ella guareschia mo sias atgnas ‹confusiuns linguisticas›. Il filosofar saja pia mo in’acziun ‹explicativa› e betg ina ‹terapeutica›.

«La filosofia è in cumbat cunter il striegn da nossa intelligenza cun ils meds da nossa lingua.»

– Ludwig Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, p. 109 (1953)

La filosofia analitica orientada l’emprim a la filosofia linguistica dominescha la metoda da la filosofia academica en contexts anglosaxons e pli e pli era en il territori linguistic tudestg. A la gronda part da las universitads regna dentant in pluralissem areguard ils temas e las tendenzas filosoficas.

Era la neoscolastica, surtut il neotomissem, represchenta ina tendenza da la filosofia actuala cun grond’influenza (che n’è dentant betg uschè enconuschenta en ils pajais da lingua tudestga). A la fin dal 19avel tschientaner l’aveva la baselgia catolica elevà a la posiziun d’instrucziun tranter auter per ils sacerdots.

La postmoderna (p.ex. Gilles Deleuze, Jean-François Lyotard, Jean Baudrillard, Jacques Derrida) è in moviment cunter las ideas da la moderna. Ella accentuescha las differenzas dals munds dal pensar e dal viver. Era l’identitad umana vegn valitada sco instabila. La filosofia feministica, damanaivla a la postmoderna, ha la finamira da nuar l’interpretaziun dal mund vi da la schlattaina.

Epoca	Direcziuns
Antica	presocratics – sofists – classica greca – hellenissem (academia, peripatos, stoa, epicureissem, alexandrins, scepticissem) – antica tardiva (neoplatonissem)
Temp medieval	gnosis – patristica – scolastica – scolastica tardiva spagnola – tomissem – scotissem
Temp modern tempriv	umanissem – renaschientscha – scolastica barocca – raziunalissem – empirissem – sensualissem – occasiunalissem – illuminissem
19avel tschientaner	romantica – idealissem – positivissem – materialissem – pensaders autonoms – neokantissem – neotomissem – psicologissem – filosofia da la vita – pragmatissem
20avel tschientaner	fenomenologia – realissem critic – antropologia filosofica – neopositivissem – filosofia analitica / filosofia linguistica – filosofia existenzialistica – ermeneutica – filosofia dal process – neomarxissem / teoria critica – raziunalissem critic / filosofia da la scienza – structuralissem
Temp preschent	poststructuralissem – postmoderna

Annotaziuns

↑ Platon, Politeia 514a–520d (la finamira da l’argumentaziun da Platon – numnadamain da recumandar ils filosofs sco manaders politics – pon ins excluder en noss context).
↑ Carl Friedrich von Weizsäcker, Die Einheit der Natur (1971).
↑ Fragment 35 DK, https://web.archive.org/web/20081209041542/http://de.wikisource.org/wiki/Fragmente_(Heraklit)
↑ Immanuel Kant, Kritik der reinen Vernunft, II 2 2.
↑ Martin Heidegger, Einführung in die Metaphysik (1935).
↑ Alfred N. Whitehead, Prozess und Realität (1929), p. 91.
↑ Protagoras vegn cità da Platon en il Theaitetos (152a): «L’uman è la mesira da tut las chaussas. Da quellas ch’èn, sco ch’ellas èn. Da quellas che n’èn betg, sco ch’ellas n’èn betg.»
↑ René Descartes, Discours de la méthode (1637) respectivamain Meditationes de prima philosophia (1641).

Litteratura

Introducziuns

Thomas Nagel: Was bedeutet das alles? Eine ganz kurze Einführung in die Philosophie. Reclam, Stuttgart 2002 (Repr.). ISBN 3-15-008637-X
Karl Jaspers: Einführung in die Philosophie. 1953.
Rafael Ferber: Philosophische Grundbegriffe. 2 toms. Beck, München 2003. ISBN 3-406-45654-5
Arno Anzenbacher: Einführung in die Philosophie. Herder, Freiburg i.Br. e.a. 2004 (10. ed.). ISBN 3-451-27851-0
David Papineau (ed.): Philosophie. Eine illustrierte Reise durch das Denken. WBG, Darmstadt 2006. ISBN 3-89678-565-6
Jay Rosenberg: Philosophieren. Ein Handbuch für Anfänger. Klostermann, Frankfurt am Main 2002. ISBN 3-465-01718-8
Jens Soentgen: Selbstdenken!, 2003, ISBN 3-87294-943-8
Kwame Anthony Appiah: Thinking it Through - An Introduction to Contemporary Philosophy. Oxford Univ. Press, Oxford e.a. 2003. ISBN 0-19-516028-2

Meds auxiliars / dicziunaris

Lexicons cumpacts

Robert Audi (ed.): The Cambridge dictionary of philosophy. Cambridge Univ. Press, Cambridge 1995, 1999. ISBN 0-521-63136-X, ISBN 0-521-63722-8
Walter Brugger S.J.: Philosophisches Wörterbuch. Herder, Freiburg i. Br. 1998 (23. ed.). ISBN 3-451-13638-4
Ted Honderich (ed.): The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press, Oxford 2005 (2. ed.). ISBN 0-19-926479-1
Anton Hügli, Poul Lübcke (ed.): Philosophielexikon. Personen und Begriffe der abendländischen Philosophie von der Antike bis zur Gegenwart. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2003 (5. ed.). ISBN 3-499-55453-4
Lexikonredaktion (ed.): Der Brockhaus Philosophie. Ideen, Denker und Begriffe. Brockhaus, Leipzig/Mannheim 2004. ISBN 3-7653-0571-5
Bernd Lutz: Metzler Philosophen Lexikon. Metzler, Stuttgart 2003 (3. ed.). ISBN 3-476-01953-5
Arnim Regenbogen, Uwe Meyer (ed.): Wörterbuch der Philosophischen Begriffe. Meiner, Hamburg 2005. ISBN 3-7873-1738-4
Georgi Schischkoff: Philosophisches Wörterbuch. Kröner, Stuttgart 1991 (22. ed.). ISBN 3-520-01322-3
Alexander Ulfig: Lexikon der philosophischen Begriffe. Komet, Köln 2003. ISBN 3-89836-373-2
Franco Volpi, Julian Nida-Rümelin: Lexikon der philosophischen Werke. Kröner, Stuttgart 1988. ISBN 3-520-48601-6

Dicziunaris cumplets

Historisches Wörterbuch der Philosophie, ed. da Joachim Ritter e.a., cuntinuà da Karlfried Gründer e.a. [= 2. ed. da: Rudolf Eisler: Wörterbuch der philosophischen Begriffe], I–XII Basel [e Darmstadt] 1971–2005.
Jürgen Mittelstraß (ed.): Enzyklopädie Philosophie und Wissenschaftstheorie. Gesamtwerk in acht Bänden. Metzler, Stuttgart 2005ss. 2. ed. surlavurada. ISBN 978-3-476-02108-3
Hans Jörg Sandkühler (ed.): Enzyklopädie Philosophie. 2 toms, Meiner, Hamburg 1999, ISBN 3-7873-1452-0
Edward Craig (ed.): The Routledge Encyclopedia of Philosophy. 10 toms. Routeledge, London 1998.
Hermann Krings, Hans Michael Baumgartner, Christoph Wild (ed.): Handbuch Philosophischer Grundbegriffe. 6 toms. Kösel, München 1973–74, 2003 (CD-Rom). ISBN 3-936532-22-2
Franco Volpi (ed.): Großes Werklexikon der Philosophie. 2 toms. Ediziun da giubileum. Kröner, Stuttgart 2004. ISBN 3-520-83901-6
Dictionnaire des philosophes. 2 toms. 2. ed. da Denis Huisman. Presses universitaires de France, Paris 1993. ISBN 2-13-045524-7

Varia

Norbert Retlich: Literatur für das Philosophiestudium. Metzler, Stuttgart e.a. 1998. ISBN 3-476-10308-0
Annemarie Pieper, Urs Thurnherr: Was sollen Philosophen lesen? Schmidt, Berlin 1994. ISBN 3-503-03079-4
Handbuch Philosophie, ed. dad Elisabeth Ströker e Wolfgang Wieland. 10 toms. Alber, Freiburg / München 1981–1996.