Furmla 1

La furmla 1 (curt F1) è in sport d’autos tenor furmlas (vul dir reglas tecnicas) fixadas da la Federaziun internaziunala da l’automobil (Fédération Internationale de l’Automobile, FIA). Constructurs dad autos sviluppan autos da cursa ch’èn cumpatibels cun las prescripziuns da la furmla 1; questas ‹furmlas› duain garantir ch’ils autos da tut ils concurrents correspundian pli u main a las medemas premissas tecnicas. Ils pilots sa mesiran en rom dal campiunadi mundial da la furmla 1 (uffizial: FIA Formula One World Championship) en cursas ch’han lieu en radund 20 lieus ad onn. A la fin da la stagiun vegn eruì a basa dals puncts il campiun mundial dals pilots da cursa sco er il campiun mundial dals constructurs.

Grand Prix da la Malaisia 2015

La furmla 1 è la pli auta seria da cursas dal sport da furmlas che la FIA organisescha. Ella vala sco classa roiala dal sport d’automobil, damai ch’ella tschenta las pli autas pretensiuns areguard la tecnica da l’auto da cursa e las abilitads da manischar dal pilot da cursa. Correspundentamain è la furmla 1 er fitg pretensiusa quai che concerna las finanzas e la logistica, e quai tant da vart dals teams che sa participeschan a las cursas sco er da vart dals lieus d’occurrenza.

Campiunadi mundial

Pajais che mainan tras in Grand Prix

Dapi la stagiun 1950 vegn la furmla 1 manada tras mintg’onn en furma da campiunadi mundial. Quel sa cumpona da radund 20 cursas singulas che vegnan mintgamai numnadas Grand Prix.

Ils resultats da las singulas cursas vegnan valitads tenor in sistem da puncts. Il titel dal campiun mundial retschaiva il pilot da cursa ch’ha cuntanschì a la fin da la stagiun en la summa da tut las cursas che quintan il pli aut dumber da puncts.

Al campiunadi mundial sa participeschan ils constructurs en furma da teams che ston mintgamai cumpigliar dus autos da cursa dal medem tip ed uschia er dus pilots da cursa. Per ordinari èn ils pilots engaschads durant l’entira stagiun exclusivamain per in team. Midadas da pilot durant la stagiun èn bain pussaivlas, han però lieu be darar – per ordinari sch’in pilot regular è blessà. Premissa per pudair sa participar sco pilot a cursas da la furmla 1 è la superlicenza che vegn emessa da la FIA.

Sper il campiun mundial dals pilots da cursa vegn er distinguì dapi la stagiun 1958 in team sco campiun mundial dals constructurs. Quel eruesch’ins cun adir ils puncts ch’ils dus pilots han cuntanschì.

Grand Prix

Lieu d’occurrenza

Mintga stagiun consista da pliras cursas singulas che vegnan numnadas Grand Prix u Grond Premi. In Grond Premi vegn per ordinari numnà tenor il pajais en il qual el ha lieu, pia per exempel Grond Premi d’Italia. Han lieu en in onn duas occurrenzas da furmla 1 en il medem pajais, vegn per ordinari elegì per il segund Grand Prix in auter num. Exempels èn il Grond Premi d’Europa ch’ha gia gì lieu sin trajects da cursa en la Gronda Britannia, en Spagna, en Germania ed Aserbaidschan, il Grond Premi da Luxemburg ch’è vegnì realisà duas giadas sin il Nürburgring en Germania, il Grond Premi da San Marino sin il traject ad Imola ils onns 1981 fin 2006 sco er il Grond Premi dal Pacific ch’ha gì lieu ils onns 1990 en il Giapun.

Dapi l’emprima stagiun l’onn 1950 han gì lieu 35 Gronds Premis da different num en 25 pajais sin 68 trajects da furmla 1 (tut las indicaziuns en quest artitgel: situaziun dal 2018). La gronda part dals Gronds Premis èn vegnids manads tras en l’Europa, ma er en l’America dal Nord ed America dal Sid, en l’Asia e l’Australia han lieu regularmain cursas da furmla 1. En l’Africa han gì lieu fin la stagiun 1993 intginas giadas il Grond Premi da l’Africa dal Sid ed ina giada il Grond Premi dal Maroc.

Ils emprims diesch onns ha il campiunadi mundial da furmla 1 cumpiglià damain che diesch cursas singulas. Dal 1958 fin il 1972 èn quai stadas mintgamai nov fin 13 cursas e dapi il 1973 datti minimalmain 14 e maximalmain 21 cursas per stagiun.

Be dus Gronds Premis èn vegnids manads tras senz’excepziun durant mintga stagiun: il Grond Premi da la Gronda Britannia ed il Grond Premi da l’Italia. Il pli grond dumber da cursas en il medem pajais ha gì lieu durant la stagiun 1982 en ils Stadis Unids (Detroit, Long Beach e Las Vegas). Ils Gronds Premis da Singapur ed Abu Dhabi vegnan manads tras la notg e dapi il 2014 vegn er charrà al Grond Premi da Bahrain cun glisch indirecta.

Cursas senza status da campiunadi mundial

Fin ils onns 1970 devi sper las curas cun status da campiunadi mundial regularmain cursas che vegnivan bain manadas tras tenor il reglament da furmla 1, ma che na faschevan betg part dal campiunadi mundial da furmla 1 (uschenumnads Non Championship Races). Exempels furman en Germania il Grosser Preis der Solitude (1961 fin 1964), en Gronda Britannia il Race of Champions ed en l’Europa dal Sid il Gran Premio di Siracusa. Questas cursas eran per tscherts temps ordvart popularas, damai ch’ellas devan als teams e pilots dal campiunadi mundial la chaschun da testar lur material e lur abilitads. Ellas servivan en in tschert senn sco preparaziun per las cursas che quintavan per il campiunadi mundial. Talas cursas èn daventadas obsoletas en quel mument ch’ins ha pussibilità als teams da far cursas da prova privatas.

Decurs d’ina fin d’emna da cursa

Fermada da provediment

In Grond Prix cumenza il venderdi (Monaco: gievgia) cun duas unitads da trenament libras che duran mintgamai 90 minutas.

La sonda ha lieu il terz trenament liber che dura in’ura. Almain duas uras pli tard cumenzà il qualifying che dura medemamain in’ura. Quel serva ad eruir ils lieus da partenza per la cursa da la dumengia. Durant e suenter il qualifying na dastgan vegnir fatgs nagins midaments tecnics pli.

La cursa sezza cumenza cun ina runda preparatorica che serva a sa famigliarisar cun las relaziuns actualas. Avant e suenter quella ha la successiun dals autos da cursa en la zona da partenza da correspunder al resultat dal qualifying. Il start sez vegn dà liber cun agid d’in sistem da tschintg amplas. L’emprim vegnan activadas ina suenter l’autra tschintg chazzolas cotschnas; suenter che tuttas tschintg èn sa stizzadas (a medem temp) è la partenza dada libra.

Durant la cursa sezza pon ils pilots far fermadas da provediment per midar pneus u per lavurs da reparatura pli pitschnas, ma betg per tancar (dapi il 2010). D’eleger il dretg mument per far questas fermadas po esser decisiv per il decurs da la cursa: tant il stadi dals pneus sco er il pais da l’auto (il qual dependa surtut da la quantitad da benzin ch’è anc avant maun en il tanc) pon numnadamain avair ina grond’influenza sin il temp da las singulas rundas. En cas da plievgia è ultra da quai da planisar cura midar sin tge tip da pneus. Durant ina fermada da provediment ordinaria èn en acziun 18 commembers dal team (mecanists): dus per auzar ad aut l’auto, mintgamai trais mecanists per roda per midar il pneu, dus per nettegiar las entradas dal sfradentader d’insects, pulvra etc. ed in per schubregiar il visier e signalisar la fin da la fermada da provediment.

En situaziuns da privel, per exempel en cas da fitg ferma plievgia u sch’in auto defect pudess periclitar ils ulteriurs pilots, decida la direcziun da la cursa davart ina fasa da safety car. En quest cas sa metta il safety car davant l’auto da cursa che sa chatta a la testa e reducescha uschia il tempo sin ina sveltezza segira. Durant la fasa da safety car na dastgan ils pilots betg surpassar. Las rundas che vegnan fatgas cun il safety car quintan gist tuttina sco las autras, vul dir: Vegnan fatgas tar ina cursa da 50 rundas tschintg cun il safety car, pon be pli vegnir fatgas 45 en normala sveltezza da cursa. N’è ina cursa anc betg terminada suenter duas uras, vegn quella interrutta. Han ils pilots absolvì 75 % u dapli da la cursa, vegnan surdads tut ils puncts; ha l’auto che sa chatta a la testa absolvì almain duas rundas, vegn surdada la mesadad dals puncts; ha quel fatg damain che duas rundas, na quinta la cursa betg. Ina cursa po er vegnir interrutta en cas da fitg ferma plievgia, quai ch’è per exempel stà il cas al Nürburgring l’onn 2007.

Pilots

Il pilot da cursa ch’ha gì il pli grond success en l’entira istorgia da la furmla 1 è stà Michael Schumacher. Tar in dumber total da 307 starts ha el gudagnà 91 cursas ed è daventà set giadas campiun mundial.

Cun las differentas epocas da la furmla 1 èn mintgamai colliads differents pilots:

Ils emprims onns da l’istorgia da la furmla 1 han marcà nums sco Giuseppe Farina, Juan Manuel Fangio, Alberto Ascari, Stirling Moss, Mike Hawthorn, Tony Brooks e Jack Brabham. Cun tschintg titels da campiun mundial e dus titels da vicecampiun mundial ha surtut Fangio dominà ils emprims onns.

Ils proxims onns èn surtut colliads cun ils pilots da cursa Bruce McLaren, Graham Hill, Jim Clark, John Surtees, Denis Hulme, Jackie Stewart, Jochen Rindt, Jacky Ickx, Clay Regazzoni, Emerson Fittipaldi e Ronnie Peterson.

Vers la mesadad dals onns 1970 cumenza alura l’èra da Niki Lauda, Mario Andretti, Alan Jones, Carlos Reutemann e Gilles Villeneuve. Ultra da quai èsi reussì a Lella Lombardi sco emprima pilota da recaltgar puncts.

Ils onns 1980 èn stads a l’entschatta sut l’ensaina da Nelson Piquet. Ils proxims onns han surtut dominà Alain Prost, Ayrton Senna, Nigel Mansell sco er Gerhard Berger e Riccardo Patrese. Suenter la mort dad Ayrton Senna a l’entschatta da la stagiun 1994 ha cumenzà l’èra da Michael Schumacher. Ulteriurs fitg buns pilots èn stads Damon Hill, David Coulthard, Jacques Villeneuve e Mika Häkkinen.

A partir da la mesadad dals onns 2000 han Fernando Alonso, Kimi Räikkönen, Lewis Hamilton, Jenson Button, Sebastian Vettel e Nico Rosberg gudagnà ils titels da campiun mundial.

En l’istorgia da la furmla 1 hai er dà dunnas ch’èn sa participadas a cursas: Il 1958 ha Maria Teresa de Filippis prendì part da duas cursas e las stagiuns 1974 fin 1976 è Lella Lombardi stada da la partida.

campiun mundial dals pilots (stadi: 2021)

rangaziun	pilot	titel	onn
1	Michael Schumacher	7	1994–1995, 2000–2004
	Lewis Hamilton	7	2008, 2014–2015, 2017–2020
3	Juan Manuel Fangio	5	1951, 1954–1957
4	Alain Prost	4	1985–1986, 1989, 1993
	Sebastian Vettel	4	2010–2013
6	Jack Brabham	3	1959–1960, 1966
	Jackie Stewart	3	1969, 1971, 1973
	Niki Lauda	3	1975, 1977, 1984
	Nelson Piquet	3	1981, 1983, 1987
	Ayrton Senna	3	1988, 1990–1991
11	Alberto Ascari	2	1952–1953
	Graham Hill	2	1962, 1968
	Jim Clark	2	1963, 1965
	Emerson Fittipaldi	2	1972, 1974
	Mika Häkkinen	2	1998–1999
	Fernando Alonso	2	2005–2006

Teams e constructurs

Michael Schumacher, Ferrari F310 B, Hockenheim, 1997

Tut en tut èn sa participadas a la furmla 1 dapli che 300 differentas squadras da cursa. Dapi il 1981 sto la squadra da cursa a medem temp esser il constructur. Avant pudevan ils teams er far diever d’autos da cursa d’auters constructurs.

Sper intginas squadras cun be paucs starts èn 14 squadras sa participadas ad almain 250 cursas: Ferrari, McLaren, Williams, Lotus, Tyrrell, Brabham, Minardi, Ligier, Arrows, Renault, Benetton, Jordan, Red Bull e Sauber.

Ad indesch squadras èsi reussì da gudagnar il titel da campiun mundial dals constructurs (situaziun dal 2017). Fin uss ha Ferrari gudagnà 16 titels ed è uschia il constructur cun il pli grond success insumma; er en il temp avant il 1957, cura ch’il titel dal constructur na vegniva betg anc surdà, ha Ferrari gì fitg gronds success. A Williams èsi reussì ils onns 1980 e 1990 da gudagnar en tut nov titels da campiun mundial; alura suonda McLaren cun otg titels e Lotus cun set. Il team relativamain giuven Red Bull Racing ha gudagnà fin uss quatter titels da constructur en successiun, e quai tuts cun ils pilots Sebastian Vettel e Mark Webber.

campiuns mundial dals constructurs (stadi: 2021)

rangaziun	constructur	titel	onn
1	Ferrari	16	1961, 1964, 1975–1977, 1979, 1982, 1983, 1999–2004, 2007, 2008
2	Williams	09	1980, 1981, 1986, 1987, 1992–1994, 1996, 1997
3	McLaren	08	1974, 1984, 1985, 1988–1991, 1998
	Mercedes	08	2014–2021
5	Lotus	07	1963, 1965, 1968, 1970, 1972, 1973, 1978
6	Red Bull	04	2010–2013
7	Cooper	02	1959, 1960
	Brabham	02	1966, 1967
	Renault	02	2005, 2006
10	Vanwall	01	1958
	B.R.M.	01	1962
	Matra Sports	01	1969
	Tyrrell	01	1971
	Benetton	01	1995
	Brawn	01	2009

Svilup da la furmla 1

Origins

Er avant la Segunda Guerra mundiala devi gia ina furmla internaziunala da Grand Prix, en rom da la quala l’associaziun mundiala d’automobil AIACR fixava las reglas per realisar las cursas che sa numnavan Grandes Épreuves. Questas directivas cumpigliavan per l’ina indicaziuns davart la durada u la distanza minimala da las cursas; per l’autra però tuttavia er perscripziuns tecnicas sco la cilindrada maximala dal motor, limitaziuns dal consum da benzin u indicaziuns davart las dimensiuns da l’auto u il pais minimal e maximal da quel.

La moda e maniera da concepir questas furmlas è sa midada cuntinuadamain. Per part han ins applitgà perscripziuns tecnicas vaira severas ch’han reducì il dumber d’autos da cursa ch’eran insumma admess. Tras quai è sa sminuida l’attractivitad da las cursas ed il public mancava pli e pli; sco reacziun hai dà ina fasa durant la quala insumma tuttas restricziuns tecnicas èn vegnidas abolidas.

Il 1938 han ins alura per l’emprima giada introducì puspè ina furmla da cursa per propi. Ins ha fatg quai cun metter en relaziun in cun l’auter la cilindrada ed il pais minimal dals autos da cursa. En realitad èsi però sa mussà che be il Silberpfeil da fabricaziun tudestga (Mercedes) era bun da trair a niz dal tuttafatg il limit prescrit (motor a cumpressiun d’ina cilindrada da trais liters ed 859 kg pais minimal). Ils perdents èn stads ils motors a pumpa d’aspiraziun da 4,5 liters, sco ch’als preferivan ils teams franzos e las Voiturettes cun motors a cumpressiun da 1,5 liters ed in pais minimal da 560 kg ch’eran populars en l’Italia ed en la Gronda Britannia.

Applitgar la furmla internaziunala stueva facticamain però be ils organisaturs da las Grandes Épreuves. Perquai eran las cursas en ils trais pajais numnads sa spustadas gia a partir da la mesadad dals onns 1930 pli e pli sin autras categorias. En spezial la classa da las Voiturettes era uschia sa sviluppada ad ina sort segunda furmla da cursa inuffiziala.

Suenter la Segunda Guerra mundiala ha l’Associaziun internaziunala d’automobil, che sa numnava uss FIA, relaschà ina nova furmla da cursa internaziunala. Quella ha pli u main cumbinà las duas categorias da cursas d’autos las pli derasadas en l’Europa. Cun ina limita da la cilindrada da 1,5 liters per autos da cursa cun cumpressur e da 4,5 liters per autos senza cumpressur han tant ils autos da cursa franzos sco er las Voiturettes talianas ed englaisas pudì prender part da las cursas.

Tuttina ha la FIA apparentamain vis la necessitad da cumplettar questa nova furmla da Grand Prix internaziunala a partir dal 1948 tras in’ulteriura furmla ‹pli pitschna›, en la quala pudevan sa participar autos da cursa cun ina cilindrada da fin a 666 cm³ tar motors a chargiament e da fin a 2 liters tar motors a pumpa d’aspiraziun. Per differenziar questas duas categorias las han ins l’emprim numnà ‹furmla A› e ‹furmla B› ed or da quai è alura sa sviluppada la denominaziun ‹furmla 1› e ‹furmla 2›.

Ils onns 1950

Alfa Romeo 159, cun il qual Juan Manuel Fangio è daventà campiun mundial il 1951

L’emprima cursa ch’ha fatg part dal nov campiunadi mundial da furmla 1 è vegnida manada tras ils 13 da matg 1950 a Silverstone (Engalterra) sco Grond Premi da la Gronda Britannia.

Sper il Grond Premi da l’Argentinia avevan da quel temp quasi be lieu cursas en l’Europa. Per suttastritgar la pretensiun da realisar in campiunadi mundial han ins perquai er surdà ils onns 1950 e 1960 puncts per la cursa da 500 miglias ad Indianapolis, e quai cumbain che quella vegniva manada tras tenor tut autras reglas. Da quel temp hai dà emprovas da Ferrari da pudair concurrer er en ils Stadis Unids, e singulas emprovas da pilots dals Stadis Unids da sa far valair cun lur champ cars a Monza – ma tut questas tentativas han fatg naufragi.

Las emprimas duas stagiuns 1950 e 1951 ha dominà vinavant l’Alfetta, in auto cun motor a cumpressur dad Alfa Romeo. Tar ils autos da cursa da quel temp sa tractavi d’adattaziuns dals models da l’avantguerra che sumegliavan anc fitg quels. Ils emprims dus campiuns mundials da furmla 1 èn stads ils pilots dad Alfa Romeo Giuseppe Farina e Juan Manuel Fangio. Suenter dus decennis segnads da blers success è Alfa Romeo però sa retratg la fin dal 1951 dal sport da cursas dad auto.

Da quel temp era be pli Enzo Ferrari – l’anteriur schef d’equipa dad Alfa – abel da furnir autos da cursa da furmla 1 che pudevan concurrer. Perquai han ins scrit ora ils onns 1952 e 1953 excepziunalmain il campiunadi per ils vehichels main chars da la furmla 2. Damai che Ferrari dominava er qua, è il pilot da Ferrari Alberto Ascari daventà omadus onns campiun mundial.

L’onn 1954 èn alura entradas en vigur novas reglas per la furmla 1 che lubivan da concepir autos main chars (F1 cun motors a pumpa d’aspiraziun fin a 2500 cm³ u motors a chargiament fin 750 cm³, F2 cun 1500 cm³). Quai ha animà Mercedes da returnar en las cursas da Grand Prix cun il Mercedes-Benz W196.

Ils onns 1954 fin 1957 è Juan Manuel Fangio mintgamai daventà campiun mundial, e quai ils onns 1954 e 1955 per Mercedes-Benz, il 1956 per Ferrari ed il 1957 per Maserati. Il 1958 è suandà il pilot da Ferrari Mike Hawthorn ed il 1950 e 1960 Jack Brabham ch’è partì per Cooper.

Fin e cun il 1957 eri lubì da midar durant la cursa pilot. Ils puncts per il plaz final vegnivan alura repartids sin ils differents pilots. Aveva in pilot che dominava il classament dal campiunadi mundial in defect, surpigliava el uschia savens l’auto d’in da ses collegas da team per tuttina anc pudair far puncts.

Ils onns 1960

Dal 1961 fin il 1965 han ins definì las anteriuras reglas da furmla 2 sco il nov standard da furmla 1. Quai è succedì a disfavur dals pitschens teams britannics sco Vanwall, Cooper, Lotus e B.R.M. che dominavan da quel temp las cursas, ma che construivan per gronda part nagins agens motors. Per curt temp han els empruvà da boicottar la furmla 1 cun metter ad ir in’atgna seria, l’Intercontinental Formula. Ma la finala èn tut ils teams, er da la gronda Britannia, tuttina sa participads vinavant a la furmla 1. Danovamain ha Ferrari dominà la scena cun surpigliar in auto ch’era gia sa cumprovà en la furmla 2. Il 1962 èsi alura reussì a Dan Gurney da gudagnar in Grond Premi cun il nov Porsche 804. Pervi dals auts custs e perquai ch’ils autos da la furmla 1 vegnan sviluppads lunsch davent dals models da seria è Porsche però gia sa retratg la fin da la stagiun ed è puspè sa concentrà sin la scena d’autos da sport.

Ils campiuns mundials dals onns 1960 èn stads: Phil Hill (Stadis Unids), Graham Hill (dus titels), Jim Clark (dus titels), John Surtees e Jackie Stewart (tuts Gronda Britannia), Jack Brabham (Australia) e Denis Hulme (Nova Zelanda).

Da quel temp disponivan ils autos da sport e schizunt intgins autos da seria da dapli prestaziun che l’uschenumnada classa roiala cun ses motors ad otg cilinders cun 1500 cm³ e be 220 PS. Per il 1966 han ins perquai danovamain midà las reglas, e quai cun dublegiar la cilindrada (3000 cm³ per motors a pumpa d’aspiraziun, 1500 cm³ per motors a chargiament). Coventry Climax, ch’aveva producì fin qua la gronda part dals motors da furmla 1, è sinaquai sa retratga dal sport. Uss devi facticamain be trais tips da motors che correspundevan a las novas cundiziuns, numnadamain quels da Repco, Ferrari e Maserati. Quests motors vegnivan duvrads be da l’agen team (Ferrari) u mess a disposiziun exclusivamain ad in team da partenadi (Maserati-Cooper resp. Repco-Brabham). Surtut per ils teams da la Gronda Britannia eri perquai difficil da pudair disponer d’in motor adattà. Colin Chapman, il schef dal team Lotus, ha sinaquai appellà il 1966 a l’industria dad autos e la regenza britannica da sviluppar resp. da sustegnair il svilup d’in motor da gronda prestaziun a libra disposiziun per ils teams britannics. Sinaquai han ins sviluppà il Cosworth-DFV ch’è stà – en divers models e stadis da svilup – en diever fin il 1985. Il DFV, che dueva la finala esser disponibel sin fiera per tut ils teams, è stà fin oz il motor da furmla 1 ch’ha gì il pli grond success.

In’ulteriura innovaziun ch’è daventada caracteristica per il sport da furmla 1 han furmà ils spoilers e las alas ch’èn en diever dapi la stagiun 1968. En questa moda han ins pudì meglierar l’aderenza al terren (‹forza purtanta negativa›). Quai lubescha da charrar en las curvas cun ina spertadad bundant pli auta. La proxima stagiun ha la FIA scumandà suenter intgins accidents da far diever da construcziuns dad alas che vargan ora fitg ferm, uschia ch’è s’etablida la configuraziun sco ch’ella è anc oz usitada (in’ala davant ed ina en la part davos).

Ils onns 1970

James Hunt (1975)

Ils onns 1970 e fin il 1982 ha il motor da Cosworth dominà la furmla 1. Quel era gia vegnì testà il 1967 en il Lotus 49 ed aveva immediat gì grond success. Tut en tut han divers teams gudagnà cun quest motor cumpact e fidà 155 cursas e 12 titels da campiunadi mundial. Be a Ferrari èsi reussì cun ses V12 in pau pli ferm da medemamain gudagnar trais titels da campiunadi mundial. Maserati, Weslake, Honda, B.R.M. e Brabham-Alfa Romeo han ultra da quai gudagnà singuls Gronds Premis.

L’emprim titel da campiun mundial dals onns 1970 è ì postum a Jochen Rindt, il qual è sa disgrazià mortalmain ils 5 da settember 1971 durant il trenament per il Grond Premi d’Italia a Monza. Ils proxims titels ils onns 1971 fin 1974 èn ids a moda alternanta al Brit Jackie Stewart ed al Brasilian Emerson Fittipaldi. La segunda mesadad dal decenni ha il team da Ferrari dominà. Ils onns 1975 e 1977 ha l’Austriac Niki Lauda gudagnà il campiunadi mundial, il 1976 il Brit James Hunt, 1978 l’American Mario Andretti e 1979 il Sidafrican Jody Scheckter. Tar ils constructurs han dominà Lotus (1970, 1972–1973, 1978) e Ferrari (1975–1977, 1979); ils dus ulteriurs titels da constructurs èn ids a Tyrrell (1971) e McLaren (1974).

Ils onns 1970 han lungs trajects istorics sco il Nürburgring cun 22,835 km u Spa-Francorchamps cun 14,12 km betg pli pudì ademplir ils standards da segirezza. La midada dal Nürburgring al Hockenheimring sin l’onn 1977 era gia vegnì decidì avant il grev accident da Niki Lauda. A medema moda han ins er adattà auters trajects da cursa, sco per exempel Monza u Silverstone, per far vegnir quels pli plauns.

Vers la fin dals onns 1970 ed a l’entschatta dals onns 1980 hai dà intginas novaziuns tecnicas. Suenter la victoria da Mario Andretti en il Lotus 79 han dominà uschenumnads autos da cursa cun ground effect. Construcziuns lateralas – per part da dimensiun bizarra sco il Brabham ‹tschitschapulvra› cun il qual Niki Lauda ha gudagnà il 1978 ad Anderstorp (Svezia) – meglieravan l’aderenza al terren e pussibilitavan en las curvas sveltezzas anc pli autas. Cun adattaziuns successivas dal reglament han ins dà cuntrapais a quest svilup. A partir dal 1977 ha Renault ultra da quai introducì motors cun turbo, cun ils quals èn reussids il 1979 emprimas victorias.

Ils onns 1980

Fin il 1982 han per part er pudì concurrer motors senza turbo, ma a partir dal 1983 è questa novaziun tecnica, cun prestaziuns da lunsch sur 1000 PS, alura sa messa tras definitivamain. Ils Cosworth cun lur radund 500 S han ins sinaquai duvrà vinavant en la furmla 3000, la quala ha remplazzà la furmla 2 da lez temp cun ses motors da cursa da 2000 cm³ e 320 PS.

La stagiun 1986 ha furmà la culminaziun da l’uschenumnada èra da turbo. Da quel temp era in motor cun turbo schizunt prescrit tenor il reglament. Er in dals pli ferms autos da cursa da l’entira istorgia da la furmla 1 è stà al start da quel temp, il Benetton-BMW cun radund 1350 PS (en il trenament), il qual vegniva pilotà da l’Austriac Gerhard Berger. Cun quest auto ha el gudagnà il medem onn il Grond Premi dal Mexico, però cun ina prestaziun permanenta bundant pli bassa. Pli tard ha Berger ditg che quest auto «aveva uschè bler forza ch’el na pudeva strusch ir».

Suenter questa stagiun han ins però decidì da scumandar fin il 1989 ils motors cun turbo. Il 1988 èn intgins teams gia returnads tar motors a tschitsch per pudair rimnar emprimas experientschas, auters percunter han anc fatg in’ultima stagiun cun ils motors da turbo (ed han dominà quella cun 15 da 16 victorias).

Il 1989 èn alura definitivamain be pli stads admess tschitschaders cun fin a 3500 cm³ (per differenziar la furmla 1 da la F3000 cun 3000 cm³).

Ils pilot da cursa ch’han gì da quel temp il pli grond success, cun mintgamai trais titels da campiun mundial, èn stads il Brasilian Nelson Piquet (1981, 1983 e 1987) ed il Franzos Alain Prost (1985, 1986 e 1989). Ils ulteriurs titels da campiun mundial èn ids ad Alan Jones (Australia), Keke Rosberg (Finlanda), Niki Lauda (Austria) ed Ayrton Senna (Brasilia). Tranter ils constructurs han dominà, cun mintgamai quatter titels, Williams (1980, 1981, 1986, 1987) e McLaren (1984, 1985, 1988, 1989). Ferrari ha gudagnà dus titels ils onns 1982 e 1983.

Ils onns 1990

Monument ad Imola che regorda ad Ayrton Senna

L’entschatta dals onns 1990 è stada segnada d’innovaziuns electronicas sco charrets activs, controllas da la tracziun ed ABS; da la meglra tecnica disponiva da quel temp Williams-Renault. Il 1994 èn quests agids tecnics però vegnids scumandads. In ulteriur svilup ha pertutgà l’erodinamica da la part davant dals autos da cursa, uschia ch’in tip d’auto cun in nas in pau auzà dueva la finala sa far valair.

Suenter la stagiun 1994, ch’è vegnida sumbrivada da dus accidents mortals, han ins puspè reducì il 1995 la cilindrada sin 3000 cm³ e la prestaziun da 750 sin 650 PS.

Il 1996 ha er Ferrari midà dal V12 tradiziunal sin il V10 main grev; cun quel ha il nov pilot Michael Schumacher gudagnà trais cursas. Gia il 1997 han ins puspè cuntanschì il nivel da prestaziun da 750 PS ed il dumber da girs è s’augmentà sin dapli che 17 000 per minuta.

En il decurs dals onn 1990 han gudagnà mintgamai duas giadas il campiunadi mundial il Brasilian Ayrton Senna, il Tudestg Michael Schumacher ed il Finlandais Mika Häkkinen e mintgamai ina giada il Brit Nigel Mansell, il Franzos Alain Prost, il Brit Damon Hill ed ils Canadais Jacques Villeneuve. Tar ils teams ha l’emprim dominà McLaren (1990–1991), faschond diever da motors da Honda, alura puspè Williams (1992−1994, 1996–1997). Tranteren è il titel ì ina giada a Benetton (1995) ed a la fin dal decenni a McLaren-Mercedes (1998) e Ferrari (1999).

Ils onns 2000

Dal 2000 fin il 2004 ha Ferrari dominà la furmla 1. Omadus titels da campiun mundial èn ids durant quest temp a Ferrari resp. a Michael Schumacher. A moda la pli eclatanta è la dominanza sa manifestada il 2002 cura che Ferrari ha cuntanschì nov victorias dublas e fatg tut en tut tuttina blers puncts sco l’entira concurrenza.

A partir da la stagiun 2005 è il dumber da cilinders vegnì reducì l’emprim sin V 10, a partir dal 2006 sin V8. La stagiun 2007 è stada segnada d’ina affera da spiunascha ed il 2008, en rom da la crisa da finanzas mundiala, è Honda sortì da la furmla 1.

Ils onns 2000 fin 2004 ha Michael Schumacher gudagnà tschintg titels da campiun mundial en successiun. Ils ulteriurs campiuns mundials èn stads Kimi Räikkönen (2007), Lewis Hamilton (2008) e Jenson Button (2009). Entaifer il campiunadi da constructurs han per ordinari dominà ils teams dal campiun mundial, numnadamain Ferrari (2000–2004, 2007–2008), Renault (2005–2006) e Brawn (2009). La suletta excepziun ha furmà la stagiun 2008 cura ch’il pilot da McLaren Lewis Hamilton è daventà campiun mundial, entant ch’ils dus pilots Kimi Räikkönen e Felipe Massa han acquistà per Ferrari il titel da constructur.

Ils onns 2010

L’entschatta dals onns 2010 è stada segnada d’in’entira retscha da midadas da reglament. Tranter auter han ins adattà il sistem da puncts: per mintga victoria devi uss 25 puncts e da nov ha er il dieschavel survegnì in punct. Da tancar durant la cursa era vegnì admess il 1994, ma per motivs da segirezza han ins puspè scumandà quai.

Il 2011 è suandà il Drag Reduction System (DRS) che lubescha al pilot d’adattar la posiziun da l’ala davant. Sco ulteriura innovaziun è vegnì introducì il medem onn il pneu unitar che vegn construì da Pirelli. La stagiun 2014 è entrada en vigur ina reducziun da la prestaziun dals motors (motors cun turbo V6 à 1,6 liters enstagl dals motors V 8 à 2,4 liters). Gia il 2017 han ins però puspè admess adattaziuns tecnicas (surtut areguard l’erodinamica e la ladezza dals pneus) che servan a far vegnir pli sperts ils autos da cursa.

Ils onns 2010 fin 2014 ha Sebastian Vettel gudagnà quatter titels da campiun mundial en seria. Il 2014, 2015 e 2017 è suandà Lewis Hamilton ed il 2016 Nico Rosberg. Tar ils teams ha l’emprim dominà Red Bull Racing cun quatter titels en seria (2010–2013), dapi lura èn quatter titels ids a Mercedes AMG.

Pneus

Grand Prix dals Stadis Unids, 2003

Ils pneus tutgan en il fratemp tar ina da las parts principalas d’in auto da furmla 1. Il grip, pia l’aderenza dals pneus, è decisiv per la sveltezza en las curvas ed influenzescha uschia a moda decisiva il temp. La muntada dals pneus mussa il suandant exempel: Malgrà ch’ins aveva reducì il 2006 la prestaziun dals motors per 200 PS han ins, grazia al svilup sin il sectur dals pneus, cuntanschì sin cirquits cun bleras curvas (p.ex. il Circuit de Catalunya) rundas tuttina spertas u anc pli spertas che l’onn avant.

L’onn 2005 è vegnì scumandà da midar ils pneus. Surtut tar ils pneus da Michelin èn sinaquai sa mussads problems ch’han tranter auter manà ad in grev accident da Ralf Schumacher. Sin la stagiun 2006 han ins sinaquai puspè lubì da midar ils pneus. Dal 1998 fin il 2008 èn er stads en diever pneus cun rillas che sa differenziavan fermamain dals pneus dad autos ch’èn admess sin via.

Dal 2007 fin il 2010, suenter la retratga da Michelin, è Bridgestone stà il sulet fabricant da pneus per la furmla 1. Il 2010 è er Bridgestone sa retratg e vegnì remplazzà tras il producent talian Pirelli.

Cun excepziun da cursas da plievgia sto mintga pilot far diever almain ina giada dals pneus pli loms (segnads da la vart cun ina colur) ed ina giada dals pneus pli dirs. Ultra da quai stattan a disposiziun pneus per relaziuns da l’aura speziala e per trajects cun pretensiuns extraordinarias. In pneu custa radund 1000 euros ed è concepì per ina temperatura da manaschi da radund 95 grads.

Innovaziuns tecnicas

En la furmla 1 han ins sviluppà e testà numerusas innovaziuns tecnicas. Ina part da quellas, sco per exempel l’ischigl davant dubel dal Tyrrell P34 (1976) n’han betg pudì sa far valair per motivs tecnics. Auters svilups han augmentà il privel d’accidents ed èn perquai puspè vegnids scumandads. Igl ha però er dà diversas innovaziuns, che derivavan per part da la construcziun d’aviuns, ch’èn vegnidas applitgadas l’emprima giada en la furmla 1 e duevan silsuenter sa far valair er en la producziun da seria (p.ex. la construcziun leva cun aluminium e titan, materialias da fibras da carbon u frains a rudella cheramics).

Disgrazias

Durant rundas da trenament, las qualificaziuns e las cursas da Grand Prix sezzas hai dà numerus accidents, en rom dals quals radund 30 pilots da furmla 1 èn vegnids per la vita.

Wolfgang Graf Berghe von Trips è sa disgrazià mortalmain ils 10 da settember 1961 tar il Grond Premi d’Italia a Monza suenter ina collisiun cun Jim Clark. Suenter che Trips è vegnì bittà or dal cockpit è l’auto filà vinavant tras la saiv da fildarom ed ha mazzà 15 aspectaturs e blessà 60 ulteriurs.

A moda tragica è er ida a fin la carriera da Jochen Rindt che steva per gudagnar il campiunadi mundial. Durant il trenament per il Grond Premi d’Italia a Monza ils 5 da settember 1970 è el sa disgrazià mortalmain. El è il sulet pilot da cursa, al qual il titel da campiun mundial è vegnì surdà postum.

Surtut ils onns 1970 hai dà adina dapli accidents ch’èn ids a finir a moda tragica (p.ex. Roger Williamson il 1973 u Tom Pryce il 1977). Per l’ina eran ils autos daventads extremamain svelts, per l’autra n’eran ils trajects tradiziunals betg pli confurm al temp. Sinaquai è, per ina buna part sin iniziativa dals pilots sezs, vegnì lavurà cuntinuadamain vi da la segirezza activa e passiva da la furmla 1.

La pli gronda cumulaziun d’accidents ch’ha gì lieu dapi lura è succedida durant il Grond Premi da San Marino il 1994. Durant ils trenaments e la cursa èn sa blessads il Brasilian Rubens Barrichello ed il Portugais Pedro Lamy ed èn morts l’Austriac Roland Ratzenberger ed il Brasilian Ayrton Senna.

Reglaments e sistem da puncts

Ils reglaments defineschan per l’ina las premissas tecnicas ch’ils autos da cursa ston ademplir, per l’autra las reglas da las cursas sco talas ed ils chastis en cas da cuntravenziuns. Tut en tut relascha la FIA las suandantas regulaziuns: International Sporting Code (reglas da cursas da sport generalas), Formula One Sporting Regulations (reglament davart il campiunadi mundial e las singulas cursas) e Formula One Technical Regulations (pretensiuns tecnicas).

Quests reglaments sco er il sistem da puncts, che serva ad eruir il campiun mundial (pilot e team/constructur), èn adina puspè stads suttamess a midaments e vegnan er en futur a s’orientar al svilup tecnic, a la segirezza ed a la finamira da render las cursas per il public uschè attractivas sco pussaivel.

Bandieras

Las bandieras servan a la communicaziun tranter ils posts dal traject resp. la direcziun da la cursa ed ils pilots, per exempel per avertir quels a temp en cas da situaziuns da privel. Dapi il 2007 vegnan quests signals er mussads sin il display dal guvernagl; e dapi il 2008 èn en diever las bandieras digitalas (indriz da glisch cun la colur da la bandiera respectiva).

Organisaziun ed aspects economics

La furmla 1 – adina puspè in grond eveniment medial

La surveglianza sportiva cumpeta sulettamain a la FIA, la quala fixescha las reglas e relascha ils reglaments respectivs (cf. survart). Ils dretgs da commerzialisaziun da la seria ha la FIA surdà a la Formula One Administration Ltd. (FOA), la quala lascha exequir quels tras la Formula One Management Ltd. (FOM). Las interpresas e bancas che disponan en la FOA e/u la FOM da quotas da participaziun, decidan e controlleschan uschia a moda essenziala il svilup e l’orientaziun da la furmla 1.

La FOM commerzialisescha ils dretgs da televisiun e da reclama da las occurrenzas da furmla 1. Ina part da las entradas vegnan tiers als teams da furmla 1. La stagiun 2005 han ils diesch teams pudì disponer da radund 47 % da las entradas da radund 85 milliuns dollars per ils dretgs da televisiun.

Il budget annual d’in team da furmla 1 ha varià il 2016 tranter radund 90 e 470 milliuns euros. Ils teams Haas e Sauber han disponì dals pli bass, McLaren-Mercedes, Red Bull, Ferrari e Mercedes GP dals pli auts budgets.

Litteratura

• Jörg-Thomas Födisch, Erich Kahnt: 50 Jahre Formel 1. Die Sieger. Heel Verlag, Schindellegi 1999, ISBN 3-89365-615-4.
• Peter Gruner: Das Formel-1-Lexikon. ECON, Düsseldorf 1997, ISBN 3-612-26353-6.
• Bruce Jones: Formel 1 Enzyklopädie. Fahrer, Teams, Rennen und Legenden. Sportverlag Berlin, Berlin 1999, ISBN 3-328-00848-9.
• Willy Knupp (ed.): Kampf am Limit. Die Formel 1 Chronik 1950–2000. RTL Buchedition. Zeitgeist Verlag, Düsseldorf/Gütersloh 2000, ISBN 3-89748-277-0.
• Ulrich Kühne-Hellmessen (ed.): Verrückte Formel 1. Mit kompletter Chronik und Super-Statistik. Sportverlag Europa, Turitg 2004, ISBN 3-9522779-6-7.
• Peter Scherer: 50 Years of British Grand Prix Drivers. 1999, ISBN 0-9530052-8-3.
• Achim Schlang: Die Formel-1-Asse unserer Zeit. Motorbuch Verlag, Stuttgart 1984, ISBN 3-613-01035-6.
• Koen Vergeer, Formel 1. Geschichte einer fanatischen Liebe. Rütten & Loening: Berlin 2001, ISBN 3-352-00638-5.
• Andreas P. Pittler: Faszination Formel 1. Aurora, Vienna 2002, ISBN 3-9501566-0-7.

Colliaziuns

 Commons: Furmla 1 – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• formula1.com – pagina uffiziala da la furmla 1
• Regulation – reglaments uffizials sin la pagina da la FIA
• motorsport-total.com Portal da news cun archiv e statisticas