Gieus olimpics

Gieus olimpics è la noziun collectiva per ils gieus olimpics (da stad) ed ils gieus olimpics d’enviern, occurrenzas da sport cun participaziun da tut il mund ch’han mintgamai lieu en in interval da quatter onns. Il term deriva dal grec vegl τὰ Ὀλύμπια ta Olýmpia (‹ils gieus olimpics›), grec nov ολυμπιακοί αγώνες olymbiakí agónes (‹concurrenzas olimpicas›). Tar ils gieus olimpics sa mesiran atlets e squadras da numerusas disciplinas in cunter l’auter. Organisads vegnan els dal Comité olimpic internaziunal (IOC). L’interval tranter ils gieus vegn numnà ολυμπιάδα olymbiada (‹olimpiada›).

Bandiera olimpica cun ils tschintg rintgs; en diever dapi il 1920

Festa da finiziun dals gieus olimpics dal 2016 a Rio de Janeiro

Il num deriva dal lieu d’occurrenza dal gieus antics Olympia, situà en il nordvest da la Peninsla Peloponnes. L’origin e declin da quels è stà collià cun il temp da fluriziun da la Veglia Grezia sco pussanza politica e culturala. La decisiun d’introducir ils gieus olimpics dal temp modern è vegnida prendida l'onn 1894, e quai sin iniziativa da Pierre de Coubertin. Sco ‹inscunter da la giuventetgna dal mund› duevan quels pussibilitar da sa mesirar a moda sportiva e promover la chapientscha tranter ils pievels. Dapi il 1896 han lieu mintga quatter onns gieus olimpics da stad e dapi il 1924 mintga quatter onns gieus olimpics d’enviern. Dapi il 1994 alterneschan ils gieus d’enviern e da stad en in ritmus da dus onns.

L’IOC surpiglia er il patrunadi dals paralimpics, ils cumbats dals sportists impedids, dals Deaflympics, Special Olympics e dals World Games per disciplinas betg olimpicas. Ultra da quai existan dapi il 2010 ils gieus olimpics da la giuventetgna cun participants tranter 14 e 18 onns.

Ils gieus olimpics èn creschids cuntinuadamain en il decurs dals onns, uschia che praticamain mintga pajais dal mund è oz represchentà cun sportists. Sper il campiunadi mundial da ballape valan ils gieus olimpics sco pli grond eveniment da sport dal mund.

Gieus olimpics da l’antica

Il stadion dad Olympia

Ils origins dals gieus olimpics da l’antica èn probablamain da chattar en il segund millenni a.C. Las glistas dals victurs tanschan enavos fin l’onn 776 a.C. ed èn vegnidas reconstruidas en il quart tschientaner a.C. La dumbraziun tenor olimpiadas era ina mesira dal temp derasada en l’entira Grezia antica. La noziun ‹olimpiada› è pia – cuntrari a quai ch’i vegn oz savens manegià – betg in sinonim per ‹gieus olimpics›, mabain designescha il spazi da temp da quatter onns che cumenza cun ils gieus. Ils gieus olimpics ad Olympia faschevan part d’in ciclus che cumpigliava trais ulteriurs gieus panhellenics: ils Gieus pithics a Delphi, ils Gieus nemeics a Nemea ed ils Gieus istmics sin l’Istmus da Corint.

A l’entschatta devi be ina concurrenza da currer sur la distanza dal stadion 192,24 meters. Cun l’ir dal temp èn ils gieus daventads adina pli impurtants. Els na furmavan però betg in’occurrenza sportiva en il senn odiern, mabain ina festa religiusa en onur dal bab dals dieus Zeus e da l’erox divin Pelops. En lur temp da fluriziun duravan ils gieus tschintg dis; l’emprim da quels era reservà per ceremonias culticas e l’entrada dals atlets ed aspectaturs en il sontg guaudet d’Olympia. Sper ils cumbats – a la fin eran quai 18 en las disciplinas atletica leva, atletica greva, pentatlon e chavaltgar – eran occurrenzas musicas tuttina impurtantas. Betg il sport sco tal steva en il center, mabain la cumponenta religiusa.

Ils gieus sco tals cumenzavan cun il til da tuts participants tar il tempel da Zeus. Qua engiravan ils atlets da sa tegnair vi da las reglas dals gieus. Ils victurs survegnivan in cranz da roma d’ulivas sco er in fruntagl. Ins als considerava sco ‹favurisads dals dieus› ed als perpetnisava cun poesias e statuas. Mintga sconfitta, schizunt gia in segund u terz plaz, valeva sco vargugna che na sa laschava betg pli far bun. Ils perdents returnavan tut adascus en lur patria per mitschar da las beffas ch’als spetgavan. Sco pli famus olimpionic da l’antica vala il lutgader Milon da Kroton; l’emprim ch’è insumma enconuschent per num è Koroibos.

Ils gieus antics eran ord vista odierna extraordinariamain brutals. Mintga participant da las disciplinas da cumbat classicas (boxar, lutgar, scrimar cun il fist, pancraziun) stueva er far quint cun la mort, e per part vegnivan concurrents proclamads sco victurs per avair tegnì la dira suenter ch’ins aveva constatà lur mort en il cumbat.

Cura ch’ils Romans han conquistà l’onn 148 a.C. la Grezia, han ils gieus olimpics pers lur caracter panhellenistic. Da qua davent eri er admess ad atlets da derivanza betg greca da sa participar. Ils ultims gieus da l’antica han probablamain gì lieu l’onn 393 s.C., avant che l’imperatur roman Theodosius I ha scumandà tuttas ceremonias pajaunas. Segir èsi ch’ils gieus n’han betg pli pudì avair lieu suenter l’onn 426 s.C., damai che Theodosius II ha laschà destruir lez onn tut ils tempels grecs. Inundaziuns, sbuvaditschs e terratrembels han fatg ir en muschna ils ulteriurs implants.

Ils gieus olimpics dal temp modern

Precursurs

L’idea olimpica n’è betg ida dal tuttafatg a perder. Uschia han gì lieu en il vest da l’Engalterra a l’entschatta dal 17avel tschientaner per l’emprima giada ils Cotswold Olympick Games. In’ulteriura emprova da far reviver ils gieus olimpics èn stadas las Olympiades de la République ch’han gì lieu ils onns 1796, 1797 e 1798 en la Frantscha revoluziunara. A quest’occurrenza èsi er d’attribuir ch’i vegn fatg diever en il sport en general dal sistem metric. L’onn 1850 ha la societad da lectura da Much Wenlock en il ducadi englais Shropshire introducì ina ‹classa olimpica›, da la quala duevan sa sviluppar diesch onns pli tard ils Wenlock Olympian Games che cuntinueschan fin oz. Il 1866 ha William Penny Brookes, il president da la Wenlock Olympian Society, organisà a Londra en il Crystal Palace gieus olimpics naziunals.

L’interess grec da reintroducir ils gieus olimpics è naschì suenter la Revoluziun greca cunter il domini da l’Imperi osmanic. Il poet ed editur Panagiotis Soutsos ha pronunzià ina tala proposta en sia poesia cumparida il 1833 ‹Dialog dals morts›. Sco pli impurtant precursur dals gieus olimpics moderns valan las Olimpias, las qualas han gì da lur vart l’Oktoberfest da Minca sco model. Mess ad ir quellas ha il commerziant grec bainstant Evangelos Zappas; in decret roial dad Otto I las ha attribuì muntada naziunala e tras quai han ellas er chattà l’attenziun internaziunala. L’emprima ediziun ha gì lieu il 1859 en il center da la citad dad Athen. Zappa ha laschà renovar il stadion Panathinaiko, il qual ha er figurà sco lieu d’occurrenza per ulteriuras Olimpias.

Reintroducziun dals gieus

Pierre de Coubertin

L’onn 1766 han ins rescuvert ils implants da sport ed il tempel ad Olympia. Il 1875, sut la direcziun dal Tudestg Ernst Curtius, han ins alura fatg en quest lieu vastas exchavaziuns archeologicas. Da quest temp è la recepziun romantic-idealisanta da l’antica vegnida pli e pli en moda en l’Europa; ed en quest connex è er naschì il giavisch da dar nova vita a l’idea olimpica. Uschia ha il barun Pierre de Coubertin ditg da quel temp: «La Germania ha exchavà quai ch’era anc avant maun dal vegl Olympia. Pertge na duess la Frantscha betg restaurar la veglia grondezza?» Tenor l’opiniun da de Coubertin aveva la mancanza da trenament corporal da vart dals schuldads furmà in dals motivs principals per la sconfitta da la Frantscha en la guerra cunter la Germania dal 1870/71. El aveva en mira da meglierar questa situaziun cun introducir a moda lianta l’instrucziun da sport a las scolas. A medem temp vuleva el surmuntar ils egoissems naziunals e contribuir a la pasch ed a la chapientscha vicendaivla tranter ils stadis. La ‹giuventetgna dal mund› dueva sa mesirar en rom da cumbats sportivs enstagl da far quai sin ils champs da battaglia. Da laschar reviver ils gieus olimpics al pareva la meglra soluziun per cuntanscher questa finamira.

Ils Wenlock Olympian Games, ils quals de Coubertin ha visità il 1890, han rinforzà en el l’idea ch’i stoppia esser pussaivel da reintroducir ils gieus olimpics en grond stil. El è sa basà sin las ideas da Brooke e da Zappa ed ha sez agiuntà il princip da rotaziun tranter divers pajais d’occurrenza. De Coubertin ha preschentà sias ideas ad in auditori internaziunal en rom d’in congress ch’ha gì lieu il fanadur 1894 a l’Universitad da la Sorbonne a Paris, ed il qual dueva entrar en l’istorgia sco emprim congress olimpic. L’ultim di dal congress èn ils participants sa cunvegnids ch’ils emprims gieus olimpics dal temp modern duain avair lieu l’onn 1896 ad Athen, pia en il pajais d’origin. Per organisar ils gieus han ins fundà il Comité olimpic internaziunal (IOC). L’emprim president è daventà il Grec Dimitrios Vikelas, entant che de Coubertin è stà en uffizi sco emprim secretari general.

Ils emprims gieus dal temp modern duevan sa mussar sco grond success. Cumbain che be radund 250 atlets èn sa participads, han ils gieus furmà in grond eveniment sportiv. Ils uffizials grecs eran talmain fascinads dal success ch’els han fatg la proposta da manar tras ils gieus en avegnir adina en Grezia. Ma l’IOC è sa tegnì vi dal princip da laschar rotar ils gieus tranter divers pajais.

Suenter il success inizial è il moviment olimpic vegnì en ina crisa. Ils gieus dal 1900 a Paris e dal 1904 a St. Louis eran integrads en l’exposiziun mundiala ch’aveva lieu parallelamain. Las concurrenzas sa tiravan a la lunga, eran organisadas mal e vegnivan strusch recepidas; a St. Louis eran ultra da quai sa participads be paucs atlets da l’exteriur. Tar ils gieus olimpics dal 1906 ad Athen èn las concurrenzas sportivas puspè stadas en il center. L’IOC ha bain consentì a quels, ma cunter veglia e senza renconuscher uffizialmain ils resultats. Tuttina considereschan intgins istorichers da sport quests gieus sco salvament da l’idea olimpica, damai che quels hajan impedì che quella perdia dal tuttafatg si’impurtanza.

Ulteriur svilup

Ils onns 1908 e 1920 steva er il patinadi artistic sin il program dals gieus da stad, il 1920 ultra da quai hockey sin glatsch. L’IOC sa stentava d’extender questa glista per cuvrir ulteriuras activitads d’enviern. A chaschun dal Congress olimpic dal 1921 a Losanna è crudada la decisiun ch’ils organisaturs dals gieus da stad duain organisar supplementarmain in’‹emna internaziunala da sport d’enviern› sut il patrunadi da l’IOC. Quest’‹emna› a Chamonix (effectivamain han ils gieus durà indesch dis) è sa mussada sco grond success. Uschia ha l’IOC decidì il 1925 da renconuscher quella cun effect retroactiv sco emprims gieus olimpics d’enviern e da realisar en avegnir ulteriuras occurrenzas da quest gener il medem onn sco ils gieus da stad.

Il 1986 ha l’IOC decidì da metter ad ir a partir dal 1994 per ils gieus d’enviern in ciclus separat e da manar tras quels mintgamai dus onns suenter ils gieus olimpics da stad.

En la Gronda Britannia sa stentava Ludwig Guttmann da promover la reabilitaziun corporala da schuldads impedids da la Segunda Guerra mundiala e d’als integrar uschia en la societad. Per quest intent ha el organisà il 1948 ina concurrenza sportiva da pliras disciplinas tranter divers ospitals. Quests Stoke Mandeville Games èn sa sviluppads ad in eveniment da sport annual. Guttmann ed auters han intensivà lur lavur da publicitad, fin ch’han la finala gì lieu il 1960 ils emprims paralimpics. Quels han dapi lura medemamain lieu mintga quatter onns e vegnan er realisads dapi il 1976 l’enviern. Dapi il 1988 è il lieu d’occurrenza dals paralimpics e dals gieus olimpics identic. Medemamain renconuschids da l’IOC èn ils Special Olympics per umans cun impediment spiertal ch’han lieu dapi il 1968, ils Deaflympics per surds (dapi il 1924) ed ils World Games ch’han lieu dapi il 1981 e che furman ina plattafurma per disciplinas betg olimpicas cun gronda irradiaziun e derasaziun mundiala.

Ils gieus olimpics da la giuventetgna (per sportists giuvenils en la vegliadetgna tranter 14 e 18 onns) derivan d’ina idea dal president da l’IOC Jacques Rogge. Il 2012 han gì lieu a Singapur ils emprims gieus olimpics giuvenils da stad, il 2012 ad Innsbruck ils emprims gieus olimpics da giuvenils d’enviern.

Dal 1912 fin il 1948 han gì lieu supplementarmain concurrenzas d’art olimpicas. Ed ils onns 1924, 1932 ed 1936 han ins undrà cun il Prix olympique d’alpinisme prestaziuns extraordinarias en l’alpinissem.

Creschientscha

Impressiun dals gieus olimpics a Peking il 2008

Als emprims gieus olimpics dal temp modern da l’onn 1896 eran sa participads radund 250 atlets da 14 pajais. En il decurs dal temp è il dumber da participants creschì cuntinuadamain. Als gieus olimpics dal 2008 a Peking èn per exempel sa mesirads bundant 11 000 atlets or da 204 pajais en 302 concurrenzas. Ils gieus d’enviern èn da dimensiun bundant pli pitschna. A chaschun dals gieus d’enviern dal 2006 a Turin eran annunziads 2500 atlets or da 80 pajais ch’èn sa mesirads en 84 concurrenzas.

Il dumber dals stadis commembers da l’IOC munta a 205. Igl è quai dapli ch’ils pajais ch’èn renconuschids da las Naziuns unidas. Il motiv è quel ch’igl èn er admessas naziuns che n’adempleschan betg las pretensiuns rigidas per suveranitad politica, sco che quellas vegnan pretendidas da la gronda part da las ulteriuras organisaziuns internaziunalas. En consequenza da quai disponan pliras colonias resp. territoris dependents d’atgnas delegaziuns che sa participeschan independentamain dal pajais ch’exequescha en lur territori la suveranitad.

Organisaziun

Moviment olimpic

L’uschenumnà moviment olimpic sa cumpona d’in grond dumber d’organisaziuns ed associaziuns da sport naziunalas ed internaziunalas, da partenaris da medias renconuschids sco er d’atlets, coachs, arbiters e d’autras persunas ed organisaziuns ch’èn s’obligads da tegnair la Charta olimpica. Lur organisaziun tetgala furma il Comité olimpic internaziunal (IOC) cun sedia a Losanna. Il moviment olimpic stat sut il patrunadi da l’IOC e quel dispona da tut ils dretgs areguard ils simbols olimpics ed ils gieus sezs. Si’incumbensa principala è d’eleger ils lieus d’occurrenza, d’accumpagnar e da gidar ad organisar ils gieus olimpics sco er da commerzialisar ils dretgs d’emissiun.

Il moviment olimpic sa cumpona da trais cumponentas principalas:

• Associaziuns da sport internaziunalas sco p.ex. FIFA (ballape), FIS (skis) u UCI (ciclissem). Quellas èn responsablas che las reglas en lur disciplinas vegnian observadas.
• Comités olimpics naziunals represchentan l’IOC en ils singuls stadis commembers e selecziuneschan ils atlets che pon prender part dals gieus.
• Comités d’organisaziun dals gieus olimpics planiseschan e surveglian la realisaziun dals gieus en ils singuls lieus d’occurrenza. Quests comités existan be intgins onns e vegnan mintgamai schliads suenter la fin da l’occurrenza, uschespert ch’il rapport final è avant maun.

L’englais ed il franzos èn las linguas uffizialas dal moviment olimpic. Vitiers vegn mintgamai la lingua dal pajais en il qual sa chatta il lieu d’occurrenza.

Lieus d’occurrenza

La citad en la quala han lieu ils gieus olimpics vegn mintgamai eruida set onns ordavant. Il process d’elecziun cumpiglia duas fasas che s’extendan sur dus onns. Ina citad candidescha l’emprim tar il comité olimpic naziunal da ses pajais. Inoltreschan pliras citads dal medem pajais ina candidatura, fa il comité olimpic naziunal ina selecziun interna, damai ch’i dastga vegnir preschentada a l’IOC be ina citad per pajais. Suenter che l’emprim termin d’annunzia è spirà, cumenza l’emprima fasa. Ils comités d’organisaziun da las singulas citads vegnan dumandads d’emplenir in questiunari detaglià areguard divers criteris-clav en connex cun l’organisaziun dals gieus olimpics. Las citads che candideschan ston segirar ch’ellas resguardian la Charta olimpica ed autras prescripziuns fixadas dal comité executiv da l’IOC. Ina cumissiun spezialisada examinescha a basa dals questiunaris ils projects da tut ils candidats e lur potenzial. A basa da quest’evaluaziun decida il comité executiv da l’IOC davart las citads che pon avanzar en la segunda fasa.

En la segunda fasa da candidatura ston las citads inoltrar a l’IOC ina preschentaziun dal project vasta e detagliada. Mintga citad vegn analisada a fund da la cumissiun d’evaluaziun. Ils commembers da la cumissiun visitan las citads, discurran cun represchentants da las autoritads localas ed inspecteschan ils lieus d’occurrenza previs. In mais avant la decisiun definitiva da l’IOC publitgescha la cumissiun in rapport cun sias valitaziuns. Durant la segunda fasa ston las citads er far ina decleraziun da garanzia areguard las finanzas. Suenter ch’il rapport d’evaluaziun è avant maun, tschenta il comité executiv da l’IOC ensemen la glista definitiva dals candidats. La surdada dals gieus ha lieu a chaschun da la radunanza generala dals commembers da l’IOC; quels sa scuntran en in pajais che n’ha inoltrà nagina candidatura. En votaziun secreta vegn la finala eruì il lieu d’occurrenza dals gieus olimpics. Suenter avair survegnì l’incumbensa da realisar ils gieus, suttascriva il comité d’organisaziun da la citad victura ensemen cun il comité olimpic naziunal dal pajais respectiv in contract cun l’IOC (Host City Contract).

Muntada economica

Sedia da l’IOC a Losanna

Oriundamain è l’IOC s’opponì a l’idea da vulair gidar a finanziar ils gieus tras sponsurs. Pir suenter la demissiun dad Avery Brundage, ch’aveva en questa dumonda ina tenuta fitg stricta, ha l’IOC cumenzà a partir dal 1972 a sondar il potenzial dal medium televisiun e dal martgà da reclama lucrativ ch’è collià cun quel. Sut il presidi da Juan Antonio Samaranch è l’IOC s’adattà adina dapli als basegns da sponsurs internaziunals che vulevan far reclama sin lur products cun il num ed ils simbols olimpics.

La commerzialisaziun da las ensainas dals gieus olimpics è contestada. Ils critichers fan surtut valair ch’ils gieus olimpics na sa laschian uschia strusch pli distinguer d’auters spectaculs da sport commerzialisads. L’IOC è vegnì crititgà ch’igl haja gì lieu surtut durant ils gieus da stad dal 1996 e 2000 ina saturaziun dal martgà e che las citads ospitantas sajan vegnidas inundadas d’interpresas e commerziants che vulevan vender lur products d’olimpia. L’IOC ha empermess da procurar en avegnir ch’i n’haja betg lieu ina commerzialisaziun exagerada. In ulteriur punct da critica pertutga il fatg ch’ils gieus olimpics han da vegnir finanziads da las citads ospitantas e da las regenzas dals pajais respectivs. L’IOC na sa participescha betg als custs, ma controllescha tuttina tut ils dretgs, profitescha dals simbols olimpics e pretenda per sai ina part da tut las entradas da sponsurs e da medias. Malgrà l’intschertezza finanziala candidescha mintgamai in grond dumber da citads; tge che renda ils gieus olimpics attractivs è il fatg che quels han in’irradiaziun mundiala sco strusch in auter eveniment (cun excepziun dal campiunadi mundial da ballape).

Budget

L’emprima mesadad dal 20avel tschientaner disponiva l’IOC be d’in pitschen budget. Avery Brundage ha refusà tuttas emprovas da colliar ils gieus olimpics cun intents commerzials. El era persvas ch’ils interess da las interpresas influenzeschian uschiglio a moda inacceptabla las decisiuns da l’IOC. La refusa da Brundage ha gì per consequenza ch’ils comités d’organisaziun da singuls gieus han sez cumenzà a far contracts da sponsurs. Cura che Brundage è sa retratg il 1972, disponiva l’IOC d’ina facultad da 2 milliuns dollars. Otg onns pli tard eran quai gia 45 milliuns dollars, damai che l’IOC aveva uss ina tenuta bundant pli liberala envers il sponsoring e la vendita da dretgs d’emissiun. Cura che Juan Antonio Samaranch ha surpiglià l’onn 1980 l’uffizi dal president, era el fermamain decis, da far l’IOC finanzialmain independent.

Ils gieus da stad dal 1984 a Los Angeles han marcà in punct d’inversiun. Al comité d’organisaziun sut la direcziun da Peter Ueberroth èsi reussì dar far grazia a la vendita da dretgs da commerzialisaziun exclusivs in avanzament da 225 milliuns dollars – ina summa che fiss stada fin qua nunimaginabla. L’IOC è sinaquai sa stentà da segirar questas entradas da sponsurs per l’atgna organisaziun. Samaranch ha mess ad ir il 1985 il program da sponsurs exclusiv The Olympic Program. Las interpresas che sa participeschan a quest program survegnan per lur categoria da products dretgs da commerzialisaziun mundials e pon duvrar en lur reclama ils simbols olimpics.

Medias

Per las citads ed ils pajais ospitants porschan ils gieus olimpics ina chaschun prestigiusa da sa preschentar al mund e da far reclama. Ils gieus da stad dal 1936 a Berlin èn stads ils emprims ch’èn vegnids emess a la televisiun; il svilup tecnic da quel temp n’ha però betg anc lubì ina derasaziun fitga vasta dals maletgs televisivs. Sco emprims han alura ils gieus d’enviern a Cortina d'Ampezzo dal 1956 cuntanschì in public internaziunal per propi ed a partir dal 1960 han emetturs da televisiun pajà l’emprima giada per ils dretgs d’emissiun. Ils proxims decennis duevan ils gieus olimpics sa sviluppar ad ina front ideologica en rom da la Guerra fraida. Tras la concurrenza dals sistems politics er sin il sectur dal sport è creschì l’interess da las medias, e da quai ha la finala profità er l’IOC. La vendita da dretgs d’emissiun ha pussibilità a quel da render pli enconuschents ils gieus olimpics e da generar uschia anc dapli interess. Quai è stà attractiv per interpresas che cumpravan temp da reclama a la televisiun. Tras quest ciclus ha l’IOC pudì pretender adina pli autas tariffas per quests dretgs.

Dals onns 1960 fin la fin dal tschientaner è la cifra d’aspectaturs creschida a moda exponenziala. Per ils gieus da stad 1968 a Mexico-City èn vegnids stimads 600 milliuns aspectaturs. Fin il 1984 a Los Angeles è questa cifra creschida sin 900 milliuns, il 1992 a Barcelona muntava ella gia a 3,5 milliardas. Vers il 2000 èn las quotas d’aspectaturs dals emetturs da televisiun tradiziunals per part sa sbassadas. Quai è stà d’attribuir a la gronda concurrenza tras la televisiun a cabel e tras las novas medias (surtut l’internet). Sco concessiun a la lobi da televisiun (surtut en ils Stadis Unids) è l’IOC sinaquai sa stentà d’adattar il program en quel senn che las concurrenzas sportivas las pli popularas pon vegnir emessas live durant la prime time.

Simbols e ceremonias

Simbols

Olympia: Ceremonia per envidar il tizun olimpic (2010)

Il moviment olimpic fa diever da divers simbols ch’èn fixads en la Charta olimpica e protegids en tut il mund. Il pli enconuschent simbol è la bandiera olimpica cun ils tschintg rintgs da differenta colur sin fund alv. Las sis colurs alv, cotschen, blau, verd, mellen e nair han ins elegì perquai che la bandiera da mintga pajais dal mund cuntegna almain ina da questas colurs. Ultra da quai stattan ils tschintg rintgs per ils tschintg continents (tenor la dumbraziun classica). La bandiera è vegnida concepida il 1914 e vegn tratga si dapi ils gieus olimpics da stad dal 1920 ad Antwerpen.

Il motto uffizial dal moviment olimpic sa cloma citius, altius, fortius (latin per ‹pli svelt, pli aut, pli ferm›). Ils ideals da de Coubertin sa mussan il meglier en il credo olimpic: «Il pli impurtant vi dals gieus olimpics n’è betg la victoria, mabain la participaziun, sco che quinta er en la vita betg la victoria, mabain il batter per ina finamira. Il pli impurtant n’è betg d’avair conquistà, mabain d’avair battì bain.»

Intgins mais avant ils gieus vegn envidà al lieu istoric ad Olympia il tizun olimpic, e quai en rom d’ina ceremonia che s’orientescha a rituals antics. In’actura vestgida sco sacerdota envida il tizun cun agid d’in collectur parabolic – pia directamain vi da la glisch dal sulegl – e surdat quel a l’emprim currider da la cursa da staffetta che suonda. Questa cursa maina d’Olympia fin en il stadion principal da la citad ospitanta, nua che la flomma arda durant l’entira durada dals gieus. L’emprima giada han ins envidà in fieu olimpic ad Amsterdam a chaschun dals gieus da stad da l’onn 1928. I n’ha però dà lezza giada nagina cursa da staffetta e la flomma n’è er betg vegnida envidada d’ina persuna elegida. Tenor in’idea da Carl Diem ha l’emprima cursa cun il tizun gì lieu a chaschun dals gieus da stad 1936 a Berlin ed il 1952 ad Oslo l’emprima giada tar ils gieus d’enviern.

Da surdar la bandiera olimpica a la proxima citad ospitanta dals gieus è usità dapi il 1924 a Paris. Quest act simbolic fa mintgamai part da la ceremonia finala dals gieus olimpics.

Dapi ils gieus d’enviern dal 1968 a Grenoble datti per motivs da promoziun mintgamai in mascottin olimpic uffizial. Per ordinari s’orientescha quel ad ina spezia d’animals indigena ch’è tipica per la regiun, magari er ad ina figura umana che represchenta l’ierta culturala.

Festa d’avertura

Las festas d’avertura dals gieus olimpics cumpiglian ina retscha d’elements tradiziunals ch’èn fixads en la Charta olimpica. La festa cumenza per ordinari cun trair si la bandiera e sunar l’imni naziunal dal pajais ospitant. I suondan diversas contribuziuns artisticas (musica, chant, saut, teater) che represchentan la cultura dal pajais ospitant. La grondezza e cumplexitad da quest’occurrenza è creschida cuntinuadamain, damai che mintga pajais sa stenta da surpassar las ceremonias precedentas. Uschia han ils custs da la festa d’avertura dals gieus olimpics a Peking (2008) muntà dapli che 100 milliuns dollars.

Silsuenter cumenza l’entrada dals atlets participants en il stadion; in atlet va mintgamai intgins pass avant sia squadra e porta la bandiera da ses pajais. Dapi il 1928 marscha adina la squadra da la Grezia sco emprima en il stadion (per regurdar a la tradiziun antica). Silsuenter suondan las naziuns participantas en successiun alfabetica tenor la lingua principala dal pajais ospitant. Na dispona questa lingua da nagin alfabet cun successiun fixa, vegn per ordinari entrà tenor la lingua englaisa u franzosa. Il 2008 a Peking han ins elegì sco criteri il dumber da stritgs tenor las letras chinaisas. La finiziun da l’entrada furma mintgamai la squadra dal pajais ospitant.

Èn tut ils atlets entrads en il stadion, tegna il parsura dal comité d’organisaziun in curt pled. Alura suonda il president da l’IOC, il qual preschenta a la fin da ses pled il schef da stadi dal pajais ospitant. Quel avra formalmain ils gieus. Sco proxim vegn sunà l’imni olimpic, entant che la bandiera olimpica vegn manada en il stadion (dapi il 1960). Alura sa rimnan ils bandierels da tut ils pajais participants enturn in podium. Sin quel prestan in atlet (dapi il 1920) ed in arbiter (dapi il 1972) l’engirament olimpic, cun il qual els s’obligheschan d’observar las reglas.

A la fin porta il penultim currider da la cursa da staffetta il tizun olimpic en il stadion e surdat quel a l’ultim currider. Quel, savens in enconuschent sportist dal pajais ospitant, envidà alura cun il tizun il fieu olimpic.

Surdada da las medaglias

Sigl lung: Jesse Owens sisum il podest (Berlin, 1936)

Ad atlets (u squadras) che sa classeschan en in’occurrenza sportiva sin l’emprim, il segund u il terz plaz, vegnan surdadas sco distincziun medaglias. Tar la surdada stattan ils sportists sin in podest ed i vegn sunà l’imni naziunal dal pajais victur.

Il victur retschaiva ina medaglia d’aur. I sa tracta da medaglias d’argient cun ina cuvrida dad aur; l’IOC prescriva che la medaglia stoppia sa cumponer d’almain 92,5 % argient e stoppia cuntegnair almain sis grams aur. L’atlet sin il segund plaz survegn ina medaglia che consista d’almain 92,5 % argient, l’atlet sin il terz plaz ina medaglia da bronz. En intginas occurrenzas che vegnan manadas tras tenor il sistem da k.-o. (p.ex. boxar) vegnan surdads als perdents d’omadus mezfinals medaglias d’argient.

L’onn 1896 e 1900 han be ils dus megliers survegnì medaglias (argient per l’emprim e bronz per il segund). Il 1904 han ins alura introducì per il victur la medaglia d’aur e spustà las duas autras colurs da medaglia per in plaz. Dapi il 1948 survegnan ils atlets sin ils plazs 4 fin 6 diploms olimpics (dapi il 1976 er ils victurs da medaglias). Dapi il 1984 survegnan er ils atlets sin ils plazs 7 ed 8 diploms. Uschia duevan vegnir onurads tut ils participants d’in quart final ed ultra da quai n’eri betg pli necessari da manar tras en occurrenzas cun sistem da k.-o. ulteriurs cumbats per ils plazs 5 fin 8.

Festivitad finala

La festivitad finala suonda cura che tut las occurrenzas sportivas èn terminadas. Dapi il 1956 èn las festas da finiziun bundant main formalas e structuradas che las festas d’avertura. Danovamain marschan ils atlets en il stadion, questa giada però betg tenor pajais, mabain tuts ensemen. Quai duai simbolisar la colliaziun tranter ils atlets a la fin da las concurrenzas. Il president da l’IOC tegna in pled, en il qual el accentuescha il success dals gieus. Alura surdat el als commembers dal comité d’organisaziun la distincziun olimpica e declera la fin dals gieus; a medem temp fa el appel a la ‹giuventetgna dal mund› da sa reunir danovamain en quatter onns. Tenor la tradiziun vegnan tratgas si trais bandieras, quella da la Grezia, quella dal pajais ospitant actual e quella dal pajais ospitant futur. Sinaquai vegn surdada la bandiera olimpica al president da la proxima citad ospitanta. A la fin vegn sunà l’imni olimpic e stizzà il fieu. Silsuenter sa preschenta il pajais ospitant dals proxims gieus olimpics cun ina pitschna represchentaziun culturala. Dapi la fin dal 20avel tschientaner èsi usità che l’occurrenza va a fin cun in concert da rock u da pop, il qual na tutga però betg pli tar la part uffiziala.

Sport

Disciplinas olimpicas

Il program actual dals gieus olimpics cumpiglia en tut 35 disciplinas, da quai 28 la stad e set l’enviern. Tenor questa moda da dumbrar da l’IOC vegnan mintgamai reunidas tut las disciplinas d’in’associaziun da sport ad ina singula. Cun enumerar las disciplinas sco usità, resultan 41 disciplinas da stad e 15 d’enviern. Fatg part dal program da tut ils gieus da stad ch’han gì lieu fin qua han atletica leva, nudar, scrimar e gimnastica artistica. Tar tut ils gieus d’enviern han gì lieu concurrenzas da sport da skis nordic, patinadi da sveltezza, patinadi artistic e hockey sin glatsch. Fin il 1992 èsi savens er stà usità da realisar occurrenzas en uschenumnadas disciplinas da demonstraziun. Quellas servivan a render pli enconuschentas tschertas disciplinas tar in public pli grond. Ils victurs da questas concurrenzas na valevan però betg sco victurs olimpics uffizials. Intginas da questas disciplinas eran be popularas en ils pajais ospitants respectivs, autras però vegnivan pratitgadas en tut il mund. Singulas da questas disciplinas da demonstraziun sco curling e taekwondo han ins la finala integrà en il program uffizial.

Reglamentadas vegnan las disciplinas olimpicas da las associaziuns da sport internaziunalas che l’IOC renconuscha sco autoritad da surveglianza globala. Da preschent èn represchentadas en l’IOC 35 associaziuns da sport. Ultra da quai renconuscha l’IOC, pervi da la derasaziun mundiala e sut resalva che tscherts standards vegnian observads, diversas associaziuns da sport che n’èn betg represchentadas cun concurrenzas en il program uffizial. En rom da revisiuns dal program pon talas disciplinas vegnir recepidas cun ina maioritad da dus terzs en il program uffizial u er puspè vegnir excludas.

Il 2004 ha l’IOC incumbensà ina cumissiun d’elavurar criteris per pudair tractar en avegnir a moda pli sistematica la recepziun da novas disciplinas. A partir dal 2005 han ins alura applitgà quest nov proceder che tira en consideraziun l’istorgia e tradiziun da la disciplina, sia derasaziun e popularitad, la sanadad dals atlets, il svilup da l’associaziun da sport responsabla ed ils custs per realisar concurrenzas. Per che las dimensiuns dals gieus olimpics na creschian betg senza fin, han ins però er decidì – gia il 2002 – da limitar il program dals gieus olimpics da stad a 28 disciplinas (vul dir associaziuns), 301 occurrenzas e 10 500 atlets. Tar las disciplinas ch’èn stadas ils ultims onns en discussiun d’integrar resp. d’excluder tutgan tranter auter golf, rugby, baseball, softball e skateboard.

Status d’amatur e da profi

Avery Brundage (1948)

Pierre de Coubertin steva fermamain sut l’influenza da l’etos da l’aristocrazia sco ch’el vegniva vivì a las scolas privatas englaisas. Tenor quest’opiniun furmava il sport in’impurtanta part da l’educaziun; ina tenuta che s’exprima en la moda da dir mens sana in corpore sano (latin: ‹In spiert saun en in corp saun›). Tenor quest ethos sa tracti tar in gentleman d’ina persuna che sa far bleras chaussas bain, il qual na sto però betg esser per forza il meglier sin in champ specific. Impurtant era ultra da quai il concept da la fairness che resguardava trenament sco engion. Profis avevan uschia il num da sa procurar envers amaturs in dischavantatg betg fair.

D’excluder ils profis da la participaziun a gieus olimpics ha adina puspè manà a discussiuns da princip, ma er a conflicts concrets areguard l’admissiun da singuls sportists. Per exempel han ins disqualifitgà Jim Thorpe, il campiun olimpic dal 1912 en il pentatlon e decatlon, suenter ch’igl era vegnì enconuschent ch’el aveva giugà avant a moda semiprofessiunala baseball; pir il 1983 al ha l’IOC reabilità. Il 1936 han ils skiunzs da la Svizra e da l’Austria desistì a moda demonstrativa da sa participar als gieus d’enviern, per mussar uschia lur solidaritad cun ils magisters da ski, ils quals valevan tenor l’IOC sco sportists professiunals. Il 1972 ha il president da l’IOC Avery Brundage exclus il skiunz Karl Schranz curt avant ils gieus d’enviern 1972 a Sapporo pervi d’ina cuntravenziun cunter il status d’amatur. Returnond Schranz a Vienna han plirs dieschmilli persunas beneventà el sco in erox.

Cun l’ir dal temp han ins considerà la regla areguard il status d’amatur pli e pli sco antiquada. Surtut ils atlets or da pajais communistics profitavan dal statuts d’emploiads statals ch’als declerava uffizialmain sco amaturs, ma facticamain als vegniva concedida la pussaivladad da sa deditgar cumplainamain al sport. En il vest pudevan schuldads da sport sa deditgar cumplainamain al sport, valevan però sco schuldads e vegnivan perquai tractads sco amaturs. Er sportists che derivavan da classas socialas bainstantas pudevan sa deditgar cumplainamain al sport, senza stuair gudagnar daspera il da viver. Tuttina ha l’IOC insistì sur lung temp che be amaturs possian sa participar als gieus olimpics.

A partir da la fin dals onns 1970 è questa regla vegnida schluccada e la finala schliada dal tuttafatg en il decurs dals onns 1990. L’exempel il pli evident da questa midada da tenuta ha furmà il ‹Dream Team› che sa cumponiva dal tuttafatg da stars da la NBA e ch’ha gudagnà il 1992 a moda suverana la medaglia d’aur da ballabasket. Dal 2004 fin il 2016 ha il boxar furmà la suletta disciplina, nua ch’eran admess nagins profis; dapi il 2016 dastgan profis sa participar senza resalvas. En il turnier da ballape dals umens (betg però en quel da las dunnas) è il dumber da giugaders sur 23 onns limità a trais per squadra.

Cuntraversas

Il fatg ch’ils gieus olimpics èn creschids cuntinuadamain ed han cuntanschì in’impurtanza internaziunala adina pli gronda, ha medemamain manà a tscherts problems. Uschia è l’IOC vegnì differentas giadas sut squitsch: ins al ha considerà repetidamain sco instituziun immovibla, inflexibla, commerziala ed intransparenta. Spezialmain cuntravers èn stads ils temps d’uffizi dad Avery Brundage e Juan Antonio Samaranch. Brundage è vegnì crititgà d’avair ina tenuta rassistica ed antisemitica. E dal temp da Samaranch valeva l’IOC sco autocratic e corrupt. Er ses stretgs contacts cun il reschim da Franco e ses lung temp d’uffizi da 21 onns èn vegnids crititgads. E betg mo Samaranch ha demissiunà pir en la vegliadetgna da 81 onns, mabain er numerus auters commembers da l’IOC eran en ina vegliadetgna avanzada ed èn per part restads en uffizi fin lur mort.

L’onn 1998 è vegnì enconuschent che plirs commembers da l’IOC avevan sa laschà corrumper da surdar lur vusch per ils gieus d’enviern a la citad da Salt Lake City. L’IOC ha fatg in’inquisiziun, en rom da la quala quatter commembers èn sa retratgs e quatter ulteriurs èn vegnids exclus. Quest scandal ha manà a refurmas. Tranter auter han ins adattà la procedura da tscherna per evitar ulteriurs cas da corrupziun. En pli ha l’IOC nominà plirs atlets activs ed anteriurs atlets sco commembers ed ha limità il temp d’uffizi.

Incaps

Stadion olimpic da Minca (1972)

Cuntrari a quai che Pierre de Coubertin aveva sperà, n’èsi betg reussì d’impedir cun il spiert olimpic ch’i rumpian ora ulteriuras guerras. Ils gieus da stad dal 1916 n’han betg pudì vegnir realisads pervi da l’Emprima Guerra mundiala, ils gieus da stad e d’enviern 1940 e 1944 pervi da la Segunda Guerra mundiala.

Ils naziunalsocialists han profità cun success dals gieus d’enviern 1936 a Garmisch-Partenkirchen e dals gieus da stad 1936 a Berlin sco forum da propaganda per meglierar la reputaziun da la Germania a l’exteriur e per sugerir la buna veglia e la prontadad da s’engaschar per la pasch. En pli dueva vegnir demonstrada la superiuritad da la «razza arica», quai che n’è però betg reussì pervi dals success dal currider afroamerican Jesse Owens. Parolas antisemiticas èn vegnidas allontanadas per in tschert temp e la gasetta polemica ‹Der Stürmer› n’ha betg dastgà esser deponida publicamain en ils kiosks durant la durada dals gieus.

Fin l’onn 1952 n’è l’Uniun sovietica betg sa participada a gieus olimpics. Enstagl ha ella organisà a partir dal 1928 Spartaciadas. En il tranterguerras han gì lieu pliras giadas olimpiadas da lavurants. Questas occurrenzas furmavan alternativas tar ils gieus olimpics che vegnivan considerads sco chapitalistics ed aristocratics. Plirs stadis ch’eran gist daventads independents (per il pli da tenuta socialistica) han manà tras ils onns 1960 occurrenzas da concurrenza che l’IOC n’aveva betg renconuschì. Quellas purtavan il num GANEFO (‹Games of the New Emerging Forces›) ed han gì lieu il 1963 a Jakarta ed il 1966 a Phnom Penh. La revoluziun culturala en China ha impedì la terza occurrenza l’onn 1969.

Diesch dis avant l’avertura dals gieus da stad 1968 a Mexico-City èn vegnids abattids a moda brutala protests ch’han manà a la mort da 300 fin 500 students (Mazzacra da Tlatelolco). Medemamain durant ils gieus dal 1968 a Mexico-City han ils dus curriders Tommie Smith e John Carlos auzà ad aut durant l’undrientscha dals victurs lur pugns cun guants nairs – il simbol dal moviment Black Power che sa drizzava cunter la discriminaziun da la populaziun afroamericana en ils Stadis Unids. L’IOC ha mess il comité olimpic dals Stadis Unids (USOC) avant la decisiun da trametter a chasa ils dus atlets, ubain da retrair l’entira squadra d’atletica leva. L’USOC è sa decidì per l’emprima varianta.

Durant ils gieus da stad da l’onn 1972 a Minca ha l’organisaziun terroristica palestinaisa Settember nair rapinà indesch commembers da la squadra israeliana. In’acziun da liberaziun sin la plazza d’aviaziun Fürstenfeldbruck ha fatg naufragi e chaschunà la mort da tut ils ostagis, da tschintg terrorists e d’in policist. Quest rapiment d’ostagis è restà en memoria en tut il mund sco Mazzacra da Minca. Il president da l’IOC Avery Brundage è s’engaschà per laschar cuntinuar ils gieus. Famusa è daventada si’expressiun «The games must go on». Quest eveniment tragic ha furmà la basa per plirs films, tranter auter da Kevin Macdonald (‹Ein Tag im September›, 1999) e da Steven Spielberg (‹München›, 2006).

L’Uniun sovietica ha empruvà da boicottar ils gieus olimpics dal 1984 a Los Angeles. Ella ha tramess als comités olimpics naziunals dad indesch stadis asiatics ed africans brevs che duevan apparentamain derivar dal Ku Klux Klan e che smanatschavan ils atlets, surtut quels da pel stgira, da vegnir sajettads e cun giustia da Lynch. Che las brevs eran falsifitgadas han ins però pudì cumprovar relativamain svelt.

En il Centennial Olympic Park d’Atlanta è explodida durant ils gieus da stad dal 1996 ina bumba. Quella ha chaschun la mort da duas persunas e blessà 111 ulteriuras. Mess la bumba aveva Eric Rudolph che steva datiers dal moviment rassistic Christian Identity. Suenter ina fugia da bunamain set onns ha el pudì vegnir mess a ferm il 2003. L’emprim avev’ins inculpà il guardian Richard Jewell ed al suttamess en las medias ad ina condemnaziun prematura senza paregl.

La Guerra dal Caucasus tranter la Georgia e la Russia è prorutta precis il di d’avertura dals gieus olimpics dal 2008 a Peking. Tar il tir cun pistola pneumatica da las dunnas ha la Russa Natalja Paderina gudagnà la medaglia d’argient e la Georgiana Nino Salukwadse la medaglia da bronz. Omaduas dunnas èn s’embratschadas ed han bitschà demonstrativamain ina l’autra sin il podest, mettend uschia in signal cunter la guerra, il qual ha chattà in grond resun.

Boicots

Ils gieus olimpics dal temp modern èn vegnids boicottads pliras giadas d’in u da plirs stadis, e quai per ordinari per motivs politics.

L’emprima emprova da boicottar ha gia gì lieu avant ils gieus dal 1896. Sut il motto «sa participar als gieus olimpics è tradiment da la patria» han circuls naziunalistics empruvà d’impedir la participaziun da la Germania. Els disturbava il fatg ch’ils gieus eran vegnids iniziads da Pierre de Coubertin – pia nà da la Frantscha che furmava da quel temp l’inimi mortal dals Tudestgs – e l’idea insolita d’occurrenzas da sport internaziunalas. Ma la finala duevan ils naziunalists tudestgs betg avair success cun lur appel.

Il 1936, suenter ch’ils naziunalsocialists eran arrivads a la pussanza, hai dà da vart da divers pajais tentativas da boicottar ils gieus a Berlin. A moda la pli intensiva è questa dumonda vegnida dilucidada en ils Stadis Unids, nua che la Federaziun da sport americana AAU ha la finala decidì cun ina maioritad da be trais vuschs a favur d’ina participaziun. Senza la suttascripziun da la federaziun na fiss ina participaziun strusch stada pussaivla, damai che be quella pudeva cumprovar il status d’amatur dals atlets.

Ils Pajais Bass, la Spagna e la Svizra han boicottà ils gieus da stad dal 1956 a Melbourne per protestar cunter la suppressiun da la Revolta ungaraisa tras l’Uniun sovietica. Pervi da la Crisa da Suez dal medem onn èn er l’Egipta, l’Irac, Cambodscha ed il Libanon stads absents.

Survista dals boicots dal 1976, 1980 e 1984

Il 1972 e 1976 ha in grond dumber da stadis africans smanatschà cun in boicot, sche l’IOC refusia d’excluder dals gieus l’Africa dal Sid e la Rodesia. En omadus cas la l’IOC dà suenter per metter uschia in signal cunter la discriminaziun da las razzas. Il 1976 han ils Africans er pretendì d’excluder dals gieus la Nova Zelanda. La squadra naziunala da rugby union aveva giugà en l’Africa dal Sid e rut uschia il boicot da sport che vegniva uschiglio pratitgà cunter il reschim d’apartheid. Damai che rugby union n’era però da quel temp nagina disciplina olimpica, ha l’IOC refusà d’excluder tut ils sportists da la Nova Zelanda. 28 stadis africans han sinaquai retratg lur squadras da Montreal (intgins atlets eran gia sa participads ad emprimas concurrenzas). Dals ulteriurs pajais èn sulettamain l’Irac e Guyana sa solidarisads cun ils Africans. Medemamain a Montreal hai dà in ulteriur conflict politic: Sut pressiun da la Republica Populara da la China ha la regenza canadaisa communitgà a la squadra da la Republica da la China che quella na possia betg sa participar sut quest num. La proposta da cumpromiss Taiwan han ins refusà e la Republica da la China ha sinaquai desistì da sa participar. Pir dapi il 1984 prenda ella puspè part sut il num Taipeh chinais e cun ina bandiera creada da l’IOC aposta per quest intent.

Il 1980 e 1984 han las superpussanzas da la Guerra fraida boicottà vicendaivlamain ils gieus ch’han gì lieu en il pajais da l’adversari. Ils Stadis Unids han refusà da sa participar als gieus olimpics da stad dal 1980 a Moscau; il motiv ha furmà l’invasiun sovietica da l’onn precedent en l’Afganistan. Cun la Republica Federala Tudestga, il Canada, la Norvegia e la Tirchia èn quatter dals 15 partenaris en la NATO medemamain suandads l’appel dals Stadis Unids. Sa solidarisads cun l’Afganistan èn ultra da quai 37 comités olimpics naziunals surtut dal Terz Mund resp. dal mund islamic. Cunter in boicot categoric è sa decidida la gronda part dals stadis dal vest sco la Gronda Britannia, l’Italia, la Frantscha, la Spagna e l’Austria; enstagl han ins applitgà furmas da protesta differenziadas sco per exempel la nunparticipaziun a las occurrenzas d’avertura e da finiziun ubain da far diever da la bandiera olimpica enstagl da la bandiera naziunala. Ulteriurs 25 comités naziunals han desistì per motivs finanzials u sportivs da sa participar u n’han betg respundì l’invit, uschia ch’en tut 66 stadis n’èn la finala betg stads preschents a Moscau.

L’Uniun sovietica da sia vart n’è betg sa participada als gieus da stad dal 1984 a Los Angeles. Argumentà l’absenza han ins cun la mancanza da segirezza per ils atlets sovietics en vista a l’atmosfera ostila e l’isteria antisovietica en ils Stadis Unids. Vairamain eran sa mussadas en ils Stadis Unids dapli acziuns da gruppaziuns anticommunisticas, e quai il pli tard suenter che l’aviatica militara sovietica aveva sajettà il prim da settember 1983 in aviun da passagiers sidcorean. Ed en il senat e congress da la California eran vegnidas relaschadas resoluziuns cunter l’‹agressiun sovietica› che pretendevan tranter auter d’excluder ils atlets sovietics dals gieus olimpics. Malgrà ulteriuras confruntaziuns – a l’attasché olimpic da l’Uniun sovietica han ins refusà l’accreditaziun perquai ch’el duai esser stà commember dal servetsch secret sovietic – han dus presidents americans garantì che tut ils sportists che vegnian acceptads da l’IOC possian entrar senza impediments en il pajais. A la fin dals quints ha l’Uniun sovietica insistì sin ses curs, cumbain che quel era er contestà tranter ils alliads entaifer il Patg da Varsovia. Uschia è la Rumenia la finala tuttina sa participada ed er la Republica democratica tudestga ha pir l’ultim mument, e sut squitsch sovietic, desistì da sa participar. A la fin èn 19 comités olimpics naziunals suandads il boicot, il qual l’Iran aveva instradà il 1982. Ils stadis ch’èn sa participads al boicot han da lur vart realisà il 1984 las Concurrenzas da l’amicizia.

Il december 1984, suenter ch’avevan gì lieu en il fratemp trais gronds boicots dals gieus olimpics, ha l’IOC deliberà a chaschun d’ina radunanza extraordinaria ina resoluziun en la quala ins ha declerà sco «obligaziun fundamentala d’in comité olimpic naziunal» da segirar la participaziun dals atlets da ses pajais als gieus olimpics. Ina proposta fatga da la Grezia gia il 1976, numnadamain da manar tras en avegnir ils gieus sin in territori neutral entaifer la Grezia per prevegnir en il futur a dispitas politicas, han ins percunter refusà.

Malgrà la resoluziun da l’IOC n’hai betg sa laschà evitar che la Corea dal Nord ha boicottà ils gieus da stad dal 1988 en la chapitala da la Corea dal Sid Seoul, perquai ch’il pajais n’era betg vegnì resguardà – cunter las empermischuns da pli baud – sco segund stadi ospitant. Las contractivas en connex cun la realisaziun da singulas concurrenzas en la Corea dal Nord eran sa tratgas a la lunga ed avevan la finala stuì vegnir interruttas senza success. L’Etiopia, Cuba e la Nicaragua èn sa solidarisads cun la Corea dal Nord ed èn medemamain stads absents.

Avant ils gieus da stad dal 2008 a Peking hai dà en divers pajais protestas cunter la politica da la Republica Populara da la China en il Tibet (cf. Tumults dal 2008 en Tibet) e la suppressiun dals dretgs umans. Er la cursa da faclas è vegnida disturbada en divers pajais ed ha la finala be pudì vegnir manada tras sut grondas mesiras da segirezza. In boicot dals gieus olimpics na dueva la finala tuttina betg avair lieu.

Exclusiun da stadis

Festa d’avertura dals gieus olimpics a Moscau, 1980

Pervi da motivs politics (acts d’agressiun cunter auters stadis, violaziun dals dretgs umans e.a.) u sportivs (afferas da doping) han ins exclus en il decurs da l’istorgia dals gieus olimpics dal temp modern ils suandants stadis:

• 1920 – Antwerpen: Germania, Austria, Tirchia, Bulgaria, Ungaria
• 1924 – Paris: Germania
• 1948 – Londra: Germania, Giapun
• 1964 – Tokio: Africa dal Sid
• 1972 – Minca: Africa dal Sid, Rodesia
• 1976 – Montreal: Africa dal Sid, Taiwan
• 1980 – Moscau: Africa dal Sid
• 1984 – Los Angeles: Africa dal Sid
• 1988 – Seoul: Africa dal Sid
• 1992 – Barcelona: Jugoslavia
• 2014 – Sotschi: India (annullà durant ils gieus)
• 2016 – Rio de Janeiro: Kuwait
• 2018 – Pyeongchang: Russia

Doping

In dals gronds problems tar ils gieus olimpics (e tar il sport en general) è l’augment da la prestaziun nunlubì tras doping. Gia a l’entschatta dal 20avel tschientaner han numerus atlets cumenzà a prender drogas; uschia era per exempel il consum da cocain derasà vastamain. Thomas Hicks, il victur dal maraton dal 1904, aveva survegnì da ses trenader durant la cursa brandy ch’era enritgì cun stricnin. Sa servind ils atlets ed ils trenaders da meds adina pli drastics, han ils responsabels cumenzà a realisar che questas metodas na sajan betg pli cumpatiblas cun l’ideal da ‹sanadad tras sport›. L’emprim (e fin uss il sulet enconuschent) mortori tras doping a chaschun da gieus olimpics ha gì lieu il 1960 a Roma, cura ch’il ciclist danais Knud Enemark Jensen è crudà da ses velo ed è mort pli tard. In’autopsia ha mussà ch’el era stà dopà cun amfetamins.

Betg il davos pervi da quest incident han pliras associaziuns da sport cumenzà vers la mesadad dals onns 1960 cun tests da doping; l’IOC è suandà quest exempel il 1967. L’emprim atlet ch’è vegnì testà a moda positiva sin substanzas scumandadas è stà il 1968 il Svedais Hans-Gunnar Liljenwall; per avair consumà alcohol ha el stuì dar enavos la medaglia da bronz ch’el aveva gudagnà en il pentatlon modern. Dapi lura han ins pudì cumprovar tar numerus atlets d’avair fatg diever da substanzas scumandadas. Il cas il pli spectacular è bain stà quel dal currider canadais Ben Johnson: El era daventà il 1988 campiun olimpic sur 100 meters e quai cun nov record mundial; silsuenter è el però vegnì testà positiv sin il med scumandà stanozolol. Malgrà ils tests han blers atlets duvrà doping senza vegnir scuverts. Documents ch’èn vegnids a la glisch l’onn 1990 mussan che blers atlets en la Republica democratica tudestga eran vegnids dopads sistematicamain da lur trenaders cun steroids anabols ed auters meds, e quai per incumbensa da la regenza.

Vers la fin dals onns 1990 ha l’IOC cumenzà ad organisar meglier il cumbat cunter il doping; il 1999 han ins installà l’Agentura mundiala d’antidoping (WADA). Las controllas pli severas tras la WADA han gì per consequenza ch’ins ha pudì cumprovar tar in dumber da sportists bundant pli grond d’avair fatg diever da meds scumandads (surtut en l’auzar pais e passlung). Ils standards fixads da l’IOC valan en il fratemp sco exemplarics e servan en tut il mund sco model per associaziuns da sport e per leschas d’antidoping naziunalas.

In sistem da doping statal han schurnalists mess a la glisch en Russia suenter ils gieus d’enviern dal 2014. Sinaquai hai dà discussiuns ed exclusiuns ch’han pertutgà ils gieus olimpics dal 2016 e dal 2018.

Campiuns olimpics

Ils gieus olimpics porschan ad atlets main enconuschents la pussaivladad da daventar enconuschents a nivel naziunal ed internaziunal. Perquai ch’ils gieus olimpics han lieu be mintga quatter onns, giaudan els tar il public e tar ils atlets in pli grond prestige ch’ils campiunadis mundials che vegnan savens organisads mintg’onn u mintga dus onns. Blers atlets èn daventads suenter ina victoria olimpica prominents en lur pajais ed intgins en tut il mund. Da vulair cumparegliar las prestaziuns dals atlets en las differentas disciplinas e da differents temps è problematic, damai che las cundiziuns da basa (reglas, tecnica, equipament, trenament, nutriment e.a.) èn adina puspè sa midadas. Prendan ins percunter il dumber da medaglias dad aur sco basa, alura sa laschan resguardar ils suandants atlets sco participants dals gieus olimpics cun il pli grond success:

Michael Phelps

Atlet	Pajais	Disciplina	Temp	Aur	Argient	Bronz	Total
Michael Phelps	Stadis Unids	Nudar	2004–2016	23	3	2	28
Larissa Latynina	Uniun sovietica	Gimnastica d’urdains	1956–1964	09	5	4	18
Paavo Nurmi	Finlanda	Atletica leva	1920–1928	09	3	–	12
Mark Spitz	Stadis Unids	Nudar	1968–1972	09	1	1	11
Carl Lewis	Stadis Unids	Atletica leva	1984–1996	09	1	–	10
Marit Bjørgen	Norvegia	Passlung	2002–2018	08	4	3	15
Ole Einar Bjørndalen	Norvegia	Biatlon	1998–2014	08	4	1	13
Bjørn Dæhlie	Norvegia	Passlulng	1992–1998	08	4	–	12
Birgit Fischer	Germania	Canu	1980–2004	08	4	–	12
Sawao Katō	Giapun	Gimnastica d’urdains	1968–1976	08	3	1	12
Jenny Thompson	Stadis Unids	Nudar	1992–2004	08	3	1	12
Matt Biondi	Stadis Unids	Nudar	1984–1992	08	2	1	11

Datas dals gieus olimpics moderns

Gieus olimpics da stad

Il Dream Team da ballabasket als gieus olimpics a Barcelona (1992)

• 1894 Athen Grezia
• 1900 Paris Frantscha
• 1904 St. Louis Stadis Unids da l'America
• 1906 Athen Grezia
• 1908 Londra Reginavel Unì
• 1912 Stockholm Svezia
• 1916 Berlin Germania
• 1920 Anversa Belgia
• 1924 Paris Frantscha
• 1928 Amsterdam Pajais Bass
• 1932 Los Angeles Stadis Unids da l'America
• 1936 Berlin Germania
• 1940 Tokio/Helsinki / Giapun/Finlanda
• 1944 Londra Reginavel Unì
• 1948 Londra Reginavel Unì
• 1952 Helsinki Finlanda
• 1956 Melbourne Australia
• 1960 Roma Italia
• 1964 Tokio Giapun
• 1968 Citad da Mexico Mexico
• 1972 Munich Germania dal Vest
• 1976 Montreal Canada
• 1980 Moscau Uniun sovietica
• 1984 Los Angeles Stadis Unids da l'America
• 1988 Seoul Corea dal Sid
• 1992 Barcelona Spagna
• 1996 Atlanta Stadis Unids da l'America
• 2000 Sydney Australia
• 2004 Athen Grezia
• 2008 Peking Republica Populara da la China
• 2012 Londra Reginavel Unì
• 2016 Rio de Janeiro Brasilia
• 2020 Tokio Giapun
• 2024 Paris Frantscha
• 2028 Los Angeles Stadis Unids da l'America
• 2032 Brisbane Australia

Gieus olimpics d'enviern

Patinadi da sveltezza als gieus olimpics a San Murezzan (1928)

• 1924 Chamonix Frantscha
• 1928 San Murezzan Svizra
• 1932 Lake Placid Stadis Unids da l'America
• 1936 Garmisch-Partenkirchen Germania
• 1940 Sapporo Giapun
• 1940 Garmisch-Partenkirchen Germania
• 1944 Cortina d'Ampezzo Italia
• 1948 San Murezzan Svizra
• 1952 Oslo Norvegia
• 1956 Cortina d'Ampezzo Italia
• 1960 Squaw Valley Stadis Unids da l'America
• 1964 Innsbruck Austria
• 1968 Grenoble Frantscha
• 1972 Sapporo Giapun
• 1976 Innsbruck Austria
• 1980 Lake Placid Stadis Unids da l'America
• 1984 Sarajevo Jugoslavia
• 1988 Calgary Canada
• 1992 Albertville Frantscha
• 1994 Lillehammer Norvegia
• 1998 Nagano Giapun
• 2002 Salt Lake City Stadis Unids da l'America
• 2006 Torino Italia
• 2010 Vancouver Canada
• 2014 Sotchi Russia
• 2018 PyeongChangCorea dal Sid
• 2022 Peking Republica Populara da la China
• 2026 Milaun-Cortina Italia

Litteratura

• Die Chronik der Olympischen Spiele. Chronik Verlag, Gütersloh, Minca 2004, ISBN 3-577-14632-X.
• Horst Callies: Über Olympia, die Olympischen Spiele und die Politik im Altertum. En: Gerhard Hecker (ed.): Sportpädagogik. Diesterweg, Francfurt a.M. 1996, ISBN 3-425-05129-6, p. 5ss.
• Vyv Simson, Andrew Jennings: Geld, Macht und Doping. Das Ende der olympischen Idee. Knaus Albrecht, Minca 1993, ISBN 3-8135-0445-X.
• Das Olympia-Buch. Delius Klasing Verlag, Bielefeld 2004, ISBN 3-7688-1545-5.
• The Economics of staging the Olympics. A comparison of the Games 1972–2008. Edward Elgar Publishing, Cheltenham 2005, ISBN 1-84376-893-3.
• Ulrike Prokop: Soziologie der Olympischen Spiele. Sport und Kapitalismus. Carl Hanser, Minca 1971, ISBN 3-446-11503-X.
• David C. Young: The Modern Olympics – A Struggle for Revival. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1996, ISBN 0-8018-5374-5.
• Klaus Zeyringer: Olympische Spiele. Eine Kulturgeschichte von 1896 bis heute. Tom 1: Sommer. S. Fischer, Francfurt a.M. 2016, ISBN 978-3-10-002248-6.
• Klaus Zeyringer: Olympische Spiele. Eine Kulturgeschichte von 1896 bis heute. Tom 2: Winter. S. Fischer, Francfurt a.M. 2018, ISBN 978-3-10-002249-3.

Colliaziuns

 Commons: Gieus olimpics – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Comité olimpic internaziunal
• Banca da datas cun tut ils participants e tut ils resultats