Helsinki

Helsinki
Vopna / bandiera	Posiziun
Datas da basa
Surfatscha	213,66 km²
Abitants (2018)	648 042
Spessezza	3033,1 ab./km²
Numer postal	00100–01055, 10000, 13000, 40000, 50000
Pagina web	www.hel.fi

Helsinki (finlandais [ˈhɛlsiŋki], svedais Helsingfors [hɛlsɪŋˈfɔrs]) è la chapitala da la Finlanda. La citad è situada en la regiun Uusimaa en il sid dal pajais a la costa dal Golf Finlandais e furma la chapitala d’in stadi commember da l’Uniun europeica situada il pli en il nord. Cun bundant 648 000 abitants (situaziun dal 2018) è Helsinki per lunschor la pli gronda citad da la Finlanda e la terz gronda citad dals pajais nordics suenter Stockholm ed Oslo.

Ensemen cun las citads vischinas Espoo, Vantaa e Kauniainen furma Helsinki l’uschenumnada regiun da la chapitala, ina zona d’aglomeraziun cun 1,49 milliuns abitants; igl è quai l’aglomeraziun cun dapli ch’in milliun abitants situada il pli lunsch en il nord da tut il mund. Helsinki è il center politic, economic, scientific e cultural da la Finlanda. Radund sis procent dals abitants da la citad discurran svedais, uffizialmain è la citad bilingua.

Helsinki sa chatta 80 km en il nord da Tallinn, Estonia, 400 km en l’ost da Stockholm, Svezia, e 300 km en il vest da Son Petersburg, Russia. Cun questas trais citads collian la chapitala da la Finlanda stretgs lioms istorics.

La citad da Helsinki è vegnida fundada l’onn 1550, durant l’appartegnientscha da la Finlanda a la Svezia, sut il num Helsinge fors. Sur lung temp è la citad però restada senza muntada. Curt temp suenter che la Finlanda era vegnida sut domini russ, han ins designà il 1812 Helsinki sco chapitala dal nov gronducadi Finlanda. Quella ha uschia substituì Turku sco pli impurtanta citad dal pajais. Il diever uffizial dal num finlandisà Helsinki ha pir cumenzà da quel temp.

Dapi l’onn 1917 è Helsinki la chapitala da la Finlanda independenta.

Etimologia

Il num svedais da la citad Helsingfors deriva dal num da la plaiv Helsinge e dal flum Helsingån (oz Vanda å), al pe da l’ultim cataract (svedais fors) dal qual è vegnida fundada la citad. Il num Helsinge pudess derivar dal ‹culiez› dal flum, vul dir dal lieu graschel sper il cataract. La medema part dal pled na chatt’ins betg be en il num Hälsingland, mabain er en ils nums da las citads Helsingborg e Helsingør che stattan tuts en connex cun in golf.

Cur che la citad è vegnida fundada l’onn 1550 a la sbuccada dal Helsingån, ha ella survegnì il num Helsinge fors. Il cataract sa numna oz en svedais Gammelstadsforsen (finlandais Vanhankaupunginkoski). Al lieu numnavan ins la citad Helsinge u Helsing; da quai è sa sviluppada la furma finlandaisa Helsinki. En documents finlandais è il num finlandais da la citad cumprovà l’emprima giada l’onn 1819 (en ordinaziuns dal senat finlandais). Pir dapi il 20avel tschientaner vegn fatg diever en il context internaziunal surtut dal num finlandais (danor en Svezia e Norvegia).

Geografia

Posiziun e relaziuns natiralas

Helsinki or da l’aria

Helsinki sa chatta en il sid dal pajais en la regiun (Maakunta) Uusimaa a la costa dal Golf Finlandais visavi la chapitala estona Tallinn.

Helsinki s’extenda sur ina surfatscha da 715 km², da quai 214 km² terra, sur la terra franca e radund 300 grips ed inslettas situadas davantvart. La lingia da la costa d’ina lunghezza da bundant 100 kilometers è segnada d’in grond dumber da golfs e peninslas. En il decurs dals ultims tschientaners han ins construì numerus rempars ch’han per part midà marcantamain il decurs da la lingia da la costa. Il territori nua che s’extenda oz il quartier Kluuvi en il center da la citad sa chattava per exempel anc en il 19avel sut il nivel da l’aua.

Il flum Vantaanjoki percurra ils quartiers exteriurs situads en la part settentriunala da Helsinki e sbucca en la mar en il quartier Vanhakaupunki che furma il lieu da fundaziun oriund da la citad. Sin il territori da la citad sa chattan be nov lajets u puzs, quai ch’è atipic per la Finlanda. Il territori è segnà, sco l’entira Finlanda dal Sid, da muts da grip (granit). Il pli aut punct artifizial da la citad sa chatta 90 meters, il pli aut punct natiral 62 meters sur il livel da la mar.

Da la surfatscha da terra da Helsinki sa cumpona tranter in terz e la mesadad da diversas surfatschas verdas (guauds, parcs, zonas d’agricultura). Surfatschas verdas pli grondas sa chattan surtut en ils quartiers exteriurs situads en il nord ed en l’ost. Sper il guaud da guglias boreal, sco ch’el è tipic per la Finlanda, datti er singuls guaudets cun plantas da feglia. Sin las inslas exteriuras è la vegetaziun per part vaira magra, da l’autra vart viva là ina gronda varietad da spezias d’utschels. A Helsinki existan 50 territoris da protecziun da la natira d’ina surfatscha totala da 684 ha.

Da las radund 300 inslas èn dapli che la mesadad pli pitschnas che 0,5 ha; radund 50 inslas èn pli grondas che 3 ha. Tar las pli enconuschentas inslas tutgan Korkeasaari (cun in curtin zoologic), Seurasaari (cun in museum al liber) e la Pihlajasaaret. La fortezza istorica Suomenlinna s’extenda sur pliras inslas ch’ins ha collià ina cun l’autra cun agid da rempars. Tar las inslas cun la pli gronda surfatscha tutgan las zonas d’abitar Laajasalo e Lauttasaari sco er l’insla da garnischun Santahamina.

Structura d’urbanisaziun

Il center da la citad sa chatta sin ina peninsla en il sidvest dal territori da la citad. In tratg caracteristic da Helsinki è la gronda differenza tranter la citad centrala sin la peninsla, la quala è creschida istoricamain e surbajegiada spessamain, ed ils quartiers novs, concepids a moda bundant pli ampla dapi la mesadad dal 20avel tschientaner, che s’extendan en il nord, vest ed ost da quella. Quests ultims quartiers tanschan fin al territori da las citads vischinas Espoo, Kauniainen e Vantaa, cun las qualas Helsinki è creschì ensemen ad in’aglomeraziun coerenta. Las quatter citads ch’èn politicamain independentas furman l’uschenumnada regiun da la chapitala, tar la quala i sa tracta facticamain d’ina citad gronda cun bundant in milliun abitants. Tenor l’Uffizi da statistica da la Finlanda, il qual na s’orientescha betg als cunfins politics, mabain a la colonisaziun effectiva, cumpigliava questa citad gronda la fin da l’onn 2011 ina surfatscha da 631,11 km² ed in dumber d’abitants da 1 159 211. Tar la regiun Helsinki tutgan ultra da quai las vischnancas Kirkkonummi, Vihti, Nurmijärvi, Tuusula, Kerava, Sipoo, Järvenpää ed Hyvinkää. En questa regiun gronda viva tut en tut bundant in quart da l’entira populaziun da la Finlanda.

La spessezza da la populaziun munta a Helsinki en media 2787 abitants/km². En la citad centrala vegnan cuntanschidas cun fin a 19 500 abitants/km² valurs fitg autas, entant ch’ils quartiers exteriurs cun lur surfatschas verdas spaziusas dumbran savens relativamain paucs abitants. Territoris dal tuttafatg nunabitads existan surtut en la regiun Östersundom, la quala è vegnida incorporada il 2009 en la citad da Helsinki.

Sutdivisiun administrativa

La sutdivisiun uffiziala parta per Helsinki da 137 territoris parzials (finlandais osa-alue) cun 369 territoris pitschens (pienalue) ch’èn sutordinads a quels. Ils territoris parzials han ins per l’ina unì a 59 parts da la citad (kaupunginosa), per l’autra – parallelamain – a 34 districts municipals (peruspiiri). Ils districts municipals èn da lur vart reunids en otg districts gronds (suurpiiri). Il niz pratic da questas unitads administrativas (per ils abitants, per turists) è però limità; en il mintgadi èn savens en diever per ils singuls quartiers denominaziuns che sa differenzieschan da las uffizialas.

Clima

Solstizi da stad – mesanotg a Helsinki

Il clima da Helsinki collia caracteristicas dal clima continental e dal clima maritim. Areguard la temperatura munta la media annuala a 5,9 °C, areguard las precipitaziuns a 655 mm. La pli gronda quantitad da precipitaziuns croda l’avust (en media 80 mm), la pli pitschna l’avrigl (32 mm). Il mais il pli fraid è il favrer cun ina temperatura media da −4,7 °C, il mais il pli chaud il fanadur cun 17,8 °C. La stad èn pussaivlas temperaturas maximalas da fin a 30 °C, l’enviern furman temperaturas sut −10 °C nagina raritad. La pli bassa temperatura ch’è insumma vegnida mesirada a Helsinki èn stads −34,3 °C (ils 10 da schaner 1987). Pervi dal vent nà da la mar è, surtut l’enviern, la temperatura che vegn resentida savens anc pli bassa che la temperatura mesirada (windchill).

La temperatura da l’aua variescha tranter 1 °C il favrer e 17 °C l’avust. En ils numerus golfs protegids e pauc profunds po la temperatura da l’aua er cuntanscher la stad valurs pli autas.

L’emprima naiv croda per ordinari da mez november. Ina cuverta da naiv permanenta datti per il pli da la fin da december fin la fin da mars. L’enviern schela il Golf Finlandais, uschia ch’èn necessaris rumpaglatsch per tegnair liber in chanal per la navigaziun.

Helsinki sa chatta sin la medema ladezza geografica sco la part meridiunala da l’Alasca ed il piz meridiunal da la Grönlanda. Schebain ch’il clima è – pervi dal current da l’Atlantic dal Nord – pli miaivel a Helsinki, procura la posiziun settentriunala che la clerezza variescha fitg ferm en il decurs da l’onn. Dal temp dal solstizi da stad dura il cler dal di bunamain 19 uras ed er durant las uras restantas na vegni betg dal tuttafatg stgir, damai ch’il sulegl sa chatta be pauc sut l’orizont (uschenumnadas notgs alvas). Dal temp dal solstizi d’enviern dura il cler dal di damain che 6 uras e schizunt da mezdi sa chatta il sulegl en ina posiziun bassa vi dal tschiel.

Istorgia

Domini svedais

Gustav Vasa, il fundatur da la citad

La cuntrada Uusimaa (svedais Nyland) situada a la costa dal sid da la Finlanda è vegnida en il 12avel tschientaner sut domini da la Svezia; sinaquai l’han colonisaturs svedais prendì en possess. Avant avevan ils abitants da la regiun Häme a l’intern dal pajais sco er ils Estons nà da l’autra vart dal Golf Finlandais fatg diever da la regiun sco revier da chatscha, senza però colonisar il territori permanentamain. Il territori en il qual dueva pli tard vegnir fundada la citad Helsinki han ins integrà en l’administraziun da baselgia sco plaiv Helsinge.

La citad Helsinki (svedais Helsingfors) è vegnida fundada ils 12 da zercladur 1550 sin cumond dal retg svedais Gustav I Wasa. Il territori da la citad oriunda sa numna anc oz Vanhakaupunki (citad veglia), cumbain che n’èn sa mantegnids nagins edifizis da quella. Ils abitants da Helsinki derivavan da las citads Porvoo, Ekenäs, Rauma ed Ulvila ed eran sa domiciliads per cumond dal retg en la nova citad.

La citad da Helsinki han ins fundà per stgaffir in port da concurrenza tar la citad da la Hansa Tallinn (Reval) da l’autra vart dal Golf Finlandais. Be paucs onns pli tard, il 1561, ha la Svezia però conquistà Tallinn en rom da la Guerra da la Livlanda, quai ch’ha franà per entant il svilup da Helsinki. Ultra da quai n’era la posiziun dal port a la fin d’in golf pauc profund e plain grippa betg adattada per grondas navs a vela. Perquai ha il guvernatur general da lez temp, Per Brahe, translocà Helsinki l’onn 1640 var tschintg kilometers pli datiers da la mar averta al lieu dal center da la citad odiern. La veglia citad a la sbuccada dal Vantaanjoki han ins abandunà.

Il fatg che l’Imperi russ è alura daventà adina pli ferm e la fundaziun da la citad Son Petersburg l’onn 1703 duevan avair ina grond’influenza sin l’ulteriur svilup da la citad da Helsinki. La Gronda Guerra nordica tranter la Svezia e la Russia ha tutgà grevamain la citad. L’emprim è ina gronda part da la populaziun daventada l’onn 1710 l’unfrenda d’ina epidemia da pestilenza; alura ha l’atgna armada arsentà il 1713 la citad tar la retratga. Dal 1713 fin il 1721 e danovamain durant la Guerra tranter la Russia e la Svezia ils onns 1741–1743 è Helsinki stà sut occupaziun russa. Suenter che la Svezia aveva stuì surlaschar en la Pasch da Turku la fortezza Hamina a la Russia, han ins erigì l’onn 1748 sco protecziun per il cunfin oriental da la Svezia a la costa da Helsinki la fortezza maritima Sveaborg (oz finlandais Suomenlinna).

Domini russ

Ils 2 da mars 1808 è la citad vegnida occupada en rom da la Guerra tranter la Russia e la Svezia da truppas russas. Tras in incendi è la citad danovamain vegnida destruida quasi dal tuttafatg. Sco resultat da la guerra persa ha la Svezia stuì surlaschar il 1809 l’entira Finlanda a la Russia.

Sco pli gronda ed impurtanta citad dal pajais d’enfin qua, è Turku daventà l’emprima chapitala dal gronducadi novfundà. Ord vista da zar Alexander I era Turku però situà memia lunsch davent da Son Petersburg, uschia ch’el ha destinà ils 8 d’avrigl 1812 per decret Helsinki sco nova chapitala. Cun ses radund 4000 abitants era la citad stada fin qua relativamain nunimpurtanta. L’architect tudestg Carl Ludwig Engel ha survegnì l’incumbensa da reconstruir Helsinki suenter l’incendi da la citad sco nova chapitala represchentativa. Uschia è sa sviluppà il center classicistic enturn la Plazza dal Senat. Ils quartiers cunfinants sa cumponivan da chasas da lain da savens be in’auzada, da las qualas be paucas èn sa mantegnidas fin oz. Dapi l’onn 1819 sa chatta la sedia dal senat finlandais a Helsinki, uschia che questa citad era daventada definitivamain la chapitala dal gronducadi.

Helsinki vers il 1895

Suenter il grond incendi da la citad da Turku l’onn 1827 han ins er transferì l’academia da Turku, da quel temp la suletta universitad da la Finlanda, a Helsinki e transfurmà l’onn 1827 en l’Universitad da Helsinki. En rom da l’industrialisaziun è la nova chapitala creschida fermamain durant la segunda mesadad dal 19avel tschientaner. Las colliaziuns da viafier a Hämeenlinna e Son Petersburg èn vegnidas avertas il 1862 e 1870. Pauc suenter il 1900 ha il dumber d’abitants da Helsinki surmuntà il dumber da 100 000. Da quel temp dateschan edifizis represchentativs en il stil da la romantica naziunala finlandaisa (staziun principala, museum naziunal). En quartiers sco Katajanokka, Kruununhaka ed Eira han ins construì numerusas novas chasas d’abitar en il stil floreal.

Svilups dapi l’independenza statala dal 1917

Cur ch’il parlament finlandais ha declerà ils 6 da december 1917 l’independenza, è Helsinki daventà la chapitala dal nov stadi. En la Guerra civila finlandaisa ch’è prorutta suenter curt temp, han las Gardas cotschnas dumagnà ils 28 da schaner 1918 la citad sut lur controlla; la regenza burgaisa è fugida a Vaasa. L’avrigl èn truppas tudestgas intervegnidas a favur dals Alvs ed han conquistà Helsinki suenter cumbats da dus dis ils 13 d’avrigl 1918. Cuntrari a la situaziun a Tampere ha la guerra civila manà a Helsinki a donns plitost pitschens. Suenter che la guerra era ida a fin a favur dals Alvs burgais, han ins internà sin l’insla Suomenlinna radund 10 000 aderents dals Cotschens, dals quals ca. 1500 èn morts da la fom u da malsognas.

Fin ils onns 1930 han ins construì a Helsinki numerus edifizis neoclassicistics (t.a. l’edifizi dal parlament l’onn 1931).

En la Segunda Guerra mundiala è Helsinki stà pertutgà da divers bumbardaments gronds tras l’aviatica militara sovietica. Cumpareglià cun autras citads europeicas èn ils donns però restads relativamain pitschens, betg il davos er pervi da la defensiun da l’aria effizienta.

A Helsinki duevan oriundamain avair lieu ils gieus olimpics da stad dal 1940. Per quest intent avev’ins gia construì divers edifizis funcziunalistics sco il stadion olimpic u il center cultural Lasipalatsi. Pervi da la guerra han ils gieus stuì vegnir annullads. Persuenter han ins surdà a Helsinki ils gieus olimpics da stad dal 1952.

L’onn 1975 ha gì lieu a Helsinki l’emprima Conferenza per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa, la quala ha manà ad in’avischinaziun tranter ils stadis dal bloc da l’ost e quels dal bloc dal vest. Da la conferenza dueva la finala resortir l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa (OSCE).

Extensiun dal territori statal

A l’entschatta dal 20avel tschientaner sa restrenscheva il territori statal da Helsinki sin la peninsla Helsinginniemi. Quest territori vegn oz designà sco citad centrala (kantakaupunki). La citad era circumdada dal territori da la vischnanca rurala Helsinki (Helsingin maalaiskunta), ils rests da la quala furman il Vantaa odiern.

En il decurs dal 20avel ed a l’entschatta dal 21avel tschientaner han ins adina puspè incorporà parts da la vischnanca rurala en la citad Helsinki. Sia furma odierna ha la citad surtut survegnì l’onn 1946, cur che 14 quartiers èn vegnids attribuids a la citad.

Er ponderaziuns da colliar la chapitala cun las citads cunfinantas Vantaa, Espoo e Kauniainen ad in Helsinki grond han ins repetidamain tratg a strada. Damai che la regenza da la Finlanda sa stenta oz generalmain da stgaffir unitads territorialas pli grondas, vegn quest’opziun puspè discutada seriusamain.

Populaziun

Structura da la populaziun

Via da negozis Aleksanterinkatu en il center da la citad

Il dumber d’abitants da la chapitala munta a 648 042 (situaziun dals 31 da december 2018). Uschia furma Helsinki per lunschor la pli gronda citad da la Finlanda. En l’entira regiun da la chapitala (Helsinki, Espoo, Vantaa e Kauniainen) vivan bundant in milliun umans, quai che correspunda a bunamain in tschintgavel da la populaziun totala da la Finlanda. La mobilitad da la populaziun è a Helsinki pli auta ch’en las autras parts da la Finlanda. Blers umans d’autras vischnancas dal pajais sa rendan per lavurar u studegiar en la chapitala. A medem temp bandunan bleras famiglias quella pervi dals auts custs d’abitar en direcziun da l’aglomeraziun.

L’entschatta dal 2010 avevan 7,2 % dals abitants da Helsinki ina naziunalitad estra (surtut Russia, Estonia, Svezia e Somalia). La gronda part dals migrants vivan en l’ost ed en il nord da la citad. Cumpareglià cun autras chapitalas europeicas è la quota d’esters relativamain bassa; dapi l’entschatta dals onns 1990 è quella però creschida marcantamain.

Linguas

Dals abitants da Helsinki discurran 81,9 % finlandais e 5,9 % svedais sco lingua materna. Ils 12,2 % restants sa repartan sin ulteriuras linguas (situaziun dal 2013). Uffizialmain è Helsinki ina citad bilingua cun finlandais sco lingua maioritara e svedais sco lingua minoritara. Uschia han per exempel tut las vias tant nums finlandais sco er svedais, las annunzias en ils meds publics èn bilinguas etc. En il mintgadi dominescha però il finlandais sco lingua da communicaziun tranter persunas da pliras linguas. Uschia èn enconuschientschas dal finlandais de facto ina premissa per pudair sa participar al martgà da lavur.

La costa dal sid da la Finlanda tutga istoricamain tar il territori da colonisaziun dals Svedais da la Finlanda. Uschia è er Helsinki stà enfin la fin dal 19avel tschientaner per gronda part svedais: Anc il 1850 discurrivan bunamain 90 % dals abitants da Helsinki svedais sco lingua materna. Tras immigraziun nà d’autras parts dal pajais è la cumpart da la populaziun da lingua svedaisa sa reducida adina dapli. Vers il 1900 han las persunas da lingua finlandaisa gia furmà cun 50 % la maioritad envers 42 % svedais, 5 % russ e 3 % d’autras linguas.

La varietad dal finlandais che vegn discurrida a Helsinki è sa sviluppada ad in dialect da gulivaziun tranter pledaders da differents dialects finlandais en in ambient ch’era oriundamain da lingua svedaisa. Oz serva questa varietad sco model per la lingua finlandaisa surregiunala. In sociolect tut spezial furma l’uschenumnà slang da Helsinki (stadin slangi), il qual è sa furmà a la fin dal 19avel tschientaner tranter la classa da lavurants plurilingua sco maschaida tranter grammatica finlandaisa e stgazi da pleds surtut svedais.

Religiuns

La maioritad da la populaziun da Helsinki appartegna a la baselgia evangelic-luterana da la Finlanda. La cumpart dals commembers da questa baselgia è però cun 53,1 % bundant pli bassa ch’en la media dal pajais (79,9 %, situaziun dal 2017).

Sper la baselgia evangelic-luterana è er preschenta a Helsinki la segunda baselgia naziunala da la Finlanda, numnadamain la baselgia ortodoxa. Cristians ortodoxs vivan a Helsinki dapi il temp russ. Suenter la Segunda Guerra mundiala èn blers fugitivs ortodoxs or da la Carelia ids a star a Helsinki.

Daspera existan pitschnas minoritads catolic-romanas e da diversas baselgias independentas.

Il dumber dals muslims a Helsinki na sa lascha betg eruir precis; ins stima ch’ina gronda part dals radund 60 000 muslims da la Finlanda vivan en la regiun da la chapitala. L’islam è gia arrivà en il 19avel tschientaner cun ils Tatars a Helsinki; l’ultim temp è il dumber dals muslims surtut creschì tras immigraziun nà dal Proxim Orient e da la Somalia. Daspera exista a Helsinki ina pitschna cuminanza gidieua (ina da duas en l’entira Finlanda) cun var 1200 commembers. La sinagoga da Helsinki è vegnida consecrada l’onn 1906.

Politica

Edifizi dal parlament

Chapitala

Helsinki è la chapitala da la Republica da la Finlanda. En la citad han il parlament, la regenza, tut ils ministeris ed il president lur sedia. Daspera sa chattan er las instanzas da dretgira superiuras (tribunal suprem e tribunal administrativ) a Helsinki.

Vopna

La vopna da la citad mussa ina bartga dad aur che noda sut ina curuna dad aur sin undas alvas; il fund è da colur blaua.

Cussegl da la citad

Sco en tut las citads finlandaisas è er a Helsinki il cussegl da la citad (finlandais kaupunginvaltuusto) la pli auta instanza da decisiun en dumondas localas. Latiers tutgan la planisaziun urbana, las scolas, il sistem da sanadad ed il traffic public. Il cussegl sa cumpona da 85 commembers e vegn elegì mintga quatter onns.

Il president da la citad è suttamess al cussegl da la citad e vegn elegì tras quel. Si’incumbensa èsi da manar l’administraziun e gestiunar las finanzas da la citad.

Cultura ed attracziuns

Architectura

Helsinki vala sco center dal classicissem. Ultra da quai è il maletg da la citad segnà da l’architectura dal jugendstil da l’entschatta dal 20avel tschientaner. Tranter ils edifizis moderns dattan en egl divers represchentants dal funcziunalissem.

Classicissem

Suenter che Helsinki è stà tschernì il 1812 sco chapitala, han ins incumbensà l’architect Carl Ludwig Engel (1778–1840) cun la planisaziun d’in center represchentativ tenor l’exempel da Son Petersburg. Enturn la Plazza dal Senat (Senaatintori) centrala sa gruppescha in ensemble classicistic unic cun il dom erigì tranter il 1830 ed il 1852, il vegl edifizi dal senat e l’edifizi principal da l’universitad. Ulteriurs impurtants edifizis classicistics èn la biblioteca naziunala ed il palaz dal president. Pervi dal center classicistic dad Engel han ins pli tard dà a Helsinki il surnum ‹la citad alva dal nord›.

Jugendstil

Il stil floreal u jugendstil finlandais è inspirà fermamain da l’art da la romantica naziunala da lez temp, surtut en connex cun l’epos naziunal Kalevala. Exempels per l’architectura dal jugendstil pon ins scuvrir vi da chasas d’abitar, surtut en las parts da la citad Katajanokka, Kruununhaka ed Eira. Er edifizis represchentativs sco la staziun principala, il museum naziunal u la baselgia da Kallio èn vegnids stgaffids sut l’ensaina dal jugendstil naziunalromantic. Sco pli impurtant represchentant da l’architectura dal jugendstil finlandais vala Eliel Saarinen (1873–1950).

Sala Finlandia

Funcziunalissem

Plirs edifizis a Helsinki derivan dal famus architect Alvar Aalto (1898–1976), in dals precursurs dal funcziunalissem. Sin blers da ses concepts – sco la Sala Finlandia, in edifizi da concert e congress ch’è vegnì terminà il 1971, ubain il quartier general dal concern da palpiri Stora Enso – ha la populaziun reagì a moda cuntraversa. Per lung da la via principala Mannerheimintie sa chattan cun il center da cultura Lasipalatsi, l’edifizi da la posta u il stadion olimpic ulteriurs edifizis funcziunalistics.

Ulteriuras attracziuns

Las vias da flanar a Helsinki èn l’Aleksanterinkatu e l’Esplanadi. L’emprima è vegnida numnada suenter zar Alexander I e maina da la Plazza dal Senat fin al Mannerheimintie. L’autra, l’Esplanadi, maina parallel latiers e consista da las duas vias Pohjoisesplanadi ed Eteläesplanadi (esplanada dal nord ed esplanada dal sid) cun in parc situà tranteren. En l’ost da l’Esplanadi, directamain al port dal sid, sa chattan la plazza da martgà (Kauppatori) e la Vanha kauppahalli, la pli veglia halla da martgà e da cumpra da Helsinki. A l’ur da la plazza da martgà pon ins admirar l’enconuschenta sculptura da la Havis Amanda.

Davent da la plazza da martgà maina ina navetta tar la fortezza Suomenlinna (svedais Sveaborg). Quella è vegnida erigida l’onn 1748 sin pliras inslas situadas davant la citad ed appartegna dapi il 1991 al Patrimoni cultural mundial da l’Unesco. Suomenlinna è in lieu d’excursiun che vegn apprezià tant dals indigens sco er da turists. Sin las inslas vivan oz anc var 950 persunas. Ina part dal terren vegn utilisà tras l’armada e n’è betg accessibel per civilists.

Sin in grip en il vest da la peninsla Katajanokka s’auza la catedrala ortodoxa Uspenski. L’edifizi en il stil russ-bizantin è vegnì terminà l’onn 1868 ed è la pli gronda baselgia ortodoxa en l’Europa occidentala. In’ulteriura baselgia ch’attira blers aspectaturs è la baselgia Temppeliaukio, in edifizi modern en la part da la citad Töölö ch’è vegnì bajegià il 1969 en in grip.

Il monument da Sibelius en il parc da Sibelius en la part da la citad Töölö è ozendi ina da las attracziuns las pli popularas e frequentadas en la citad. Il monument abstract è vegnì inaugurà l’onn 1967 ed aveva procurà da lez temp per discussiuns cuntraversas.

Teater

A Helsinki sa chattan trais gronds teaters. Il teater naziunal finlandais (Suomen Kansallisteatteri) è vegnì fundà oriundamain a Porvoo. Igl è quai stà l’emprim teater ch’ha represchentà tocs en lingua finlandaisa. Dapi il 1902 sa chatta el en in edifizi dal jugendstil a la Plazza da la staziun. Il teater da la citad da Helsinki (Helsingin Kaupunginteatteri) è resortì da l’uniun dal teater da lavurants e dal teater popular; dapi il 1967 sa chatta quel en la part da la citad Kallio. Il teater svedais (Svenska Teatern) è il pli vegl teater da la citad e represchenta tocs en lingua svedaisa.

Musica

Jean Sibelius (1865–1957)

Il pli impurtant lieu da represchentaziun d’operas dal pajais è l’opera naziunala finlandaisa (Kansallisooppera), situada en la part da la citad Töölö. Sper operas han er lieu qua represchentaziuns da ballet e concerts. L’onn 2011 è vegnida averta la nova chasa da concert Musiikkitalo. Igl è quai il nov center da musica da l’orchester filarmonic da Helsinki, da l’orchester sinfonic dal radio finlandais e da l’academia da Sibelius, la suletta scol’auta da musica da la Finlanda.

La fin d’avust u l’entschatta da settember ha lieu a Helsinki la Helsingfors Biennale che cumpiglia concerts, exposiziuns, operas e ballet da renum internaziunal. En il ciclus da tschintg onns vegn manada tras en onur da Jean Sibelius la concurrenza da violina internaziunala.

La stad han lieu en il center da Helsinki numerus concerts da rock e da pop sut tschiel avert, tranter quels plirs concerts gratuits en il Parc Kaivopuisto ed en il Parc da Kaisaniemi sper la staziun principala. En quest ultim ha er lieu il fanadur il Tuska Open Air Metal Festival ch’attira mintg’onn var 30 000 fans da metal.

Museums

Il Museum naziunal finlandais mussa exponats davart l’istorgia da la Finlanda dal temp preistoric fin en il 21avel tschientaner. L’edifizi dal museum da l’onn 1910 imitescha en il jugendstil naziunalromantic chastels e baselgias dal temp medieval. Il Museum da la citad Helsinki preschenta l’istorgia da la citad da radund 500 onns. Er l’Universitad da Helsinki dispona d’intgins museums, tranter quels il museum da l’universitad ed il museum per istorgia natirala.

La Galaria naziunala finlandaisa sa reparta sin trais museums. En l’Ateneum a la Plazza da la staziun, in edifizi erigì l’onn 1887 en il stil da la neorenaschientscha, èn exponidas las pli impurtantas ovras d’art finlandaisas dal 18avel fin il 20avel tschientaner, tranter quellas maletgs dad Akseli Gallen-Kallela, Helene Schjerfbeck ed Albert Edelfelt. Il museum d’art Sinebrychoff (Sinebrychoffin taidemuseo) mussa art classic da tut l’Europa. A l’art contemporan èn deditgadas la Halla d’art da Helsinki ed il museum Kiasma. Questas collecziuns cumpiglian art finlandais e da l’exteriur, surtut da l’Europa dal Nord, a partir dals onns 1960. L’architectura da l’edifizi modern a la via Mannerheimintie ha manà tar si’avertura il 1998 a cuntraversas. A Helsinki sa chatta cun il Museum d’architectura finlandais in dals pli vegls centers d’architectura da l’Europa. Sper il museum d’architectura sa chatta il museum da design, en il qual vegn tranter auter preschentà l’art da l’architect e designer finlandais Alvar Aalto.

Il museum d’art HAM (Helsinki Art Museum) sa chatta en in edifizi funcziunalistic, l’anteriur palaz da tennis, en il center da la citad. Il HAM è sa spezialisà sin art modern e contemporan e carmala visitaders cun sias exposiziuns extraordinarias, per exempel davart Charlie Chaplin, Yayoi Kusama e Tove Jansson. Quest museum mussa las ovras er ordaifer las atgnas localitads, en parcs, staziuns da metro e sin las vias da Helsinki.

Sin l’insla Kuusisaari en il vest da la citad, al cunfin tar la citad vischina Espoo, sa chatta il museum d’art Didrichsen che deriva d’ina collecziun privata e che mussa mintg’onn exposiziuns d’artists sco Edvard Munch e Helene Schjerfbeck.

Temp liber e recreaziun

Per ina citad da sia grondezza dispona Helsinki da vaira bleras zonas verdas. Var 30 % dal territori da la citad consistan da guauds u parcs. Il pli enconuschent parc da Helsinki è il Kaivopuisto che sa chatta en il sidost dal center da la citad directamain a la mar. Quel han ins endrizzà ils onns 1830 sco parc d’in bogn da cura; dapi l’onn 1886 è el accessibel a la publicitad. Dals grips dal Kaivopuisto s’avra la vista sur las inslas situadas davant la costa da Helsinki fin a Suomenlinna. Ulteriurs parcs en il center da la citad èn il parc en il Kaisaniemi e l’uschenumnà parc da la pestilenza (Ruttopuisto) sper la Veglia Baselgia en la via Bulevardi. Quest ultim ha servì fin l’onn 1829 sco santeri ed ha survegnì ses num dal fatg ch’ins aveva sepulì là ils morts da l’epidemia da pestilenza dal 1710.

En la part da la citad Alppiharju datiers dal center sa chatta il parc da divertiment Linnanmäki. Quel vegn er numnà en la lingua da mintgadi Lintsi e vegn manà da l’ovra d’agid per uffants Lasten Päivän Säätiö.

Sin l’insla Seurasaari

Al Golf Hietaniemi en il vest dal center è situada ina riva da far bogn ed il vast santeri da Hietaniemi. In pau pli lunsch vers nord, en la part da la citad Taka-Töölö, sa chatta il parc da Sibelius cun il monument da Sibelius ch’è vegnì erigì en onur dal cumponist Jean Sibelius or da bundant 600 bischens d’atschal. L’insla Seurasaari è in lieu d’excursiun bain frequentà e cumpiglia in museum al liber. Il pli grond parc da Helsinki è il Parc central (Keskuspuisto) d’ina grondezza da 10 km², il qual cumenza en il nord da Töölö e tanscha fin al cunfin settentriunal da Helsinki. Tar quel sa tracti però plitost d’in territori da guaud natiral che d’in parc sco tal. Sco particularitad dal parc valan ils stgilats petaurins; lur populaziun è sa revegnida vaira bain ils ultims onns, suenter ch’els avevan gia valì sco svanids la fin dal 20avel tschientaner.

Sport

La pli impurtanta occurrenza da sport ch’ha gì lieu fin qua a Helsinki èn stads ils gieus olimpics da stad dal 1952. Oriundamain dueva Helsinki gia organisar ils gieus olimpics dal 1940, ils quals han la finala stuì vegnir annullads pervi da la Segunda Guerra mundiala. Quest pli grond eveniment internaziunal ch’ha gì lieu en la Finlanda ha purschì al pitschen pajais ch’era londervi da sa revegnir da las consequenzas da guerra la chaschun da sa preschentar a la publicitad mundiala. Ultra da quai han gì lieu ils onns 1983 e 2005 en la citad ils campiunadis mundials d’atletica leva e diversas giadas ils campiunadis mundials da hockey sin glatsch.

La pli gronda occurrenza da sport ch’ha lieu regularmain a Helsinki è il Helsinki Cup, in turnier da ballape dals juniors al qual sa participeschan var 800 squadras. Il club da ballape da Helsinki è il maister da record da la liga naziunala (Veikkausliiga) ed ha er gia pudì sa qualifitgar per l’UEFA Champions League.

Economia

L’economia da la Finlanda è colliada inseparablamain cun la regiun Helsinki, la quala generescha in terz dal product naziunal brut da l’economia publica. Cun la bursa e numerusas bancas è Helsinki il center da finanzas dal pajais ed ultra da quai è l’economia en la regiun da la citad ferma sin il sectur d’infurmaziun. 83 da las 100 pli grondas interpresas dal pajais han lur sedia principala a Helsinki. Intginas da las pli impurtantas, tranter auter Nokia, èn però er sa stabilidas en la citad vischina Espoo.

Traffic

Aviaziun

La plazza aviatica Helsinki-Vantaa sa chatta 15 kilometers en il nord dal center da la citad en la citad vischina Vantaa. Igl è quai il pli grond eroport dal pajais. Fin l’avertura da quel l’onn 1952 ha la plazza aviatica en la part da la citad Malmi, situada 10 kilometers en il nordost dal center, è il center d’aviaziun da la citad. A lunga vista vul la citad serrar l’eroport da Malmi e far diever da la surfatscha per construir abitaziuns, quai ch’è però contestà.

Navigaziun

Il port dal sid

Il port da Helsinki è il pli grond port da martganzia e da persunas en la Finlanda. Il traffic da persunas sa concentrescha sin il port dal sid (Eteläsatama), situà en il center da la citad, sco er sin il port dal vest (Länsisatama), situà en la part da la citad da medem num. Il traffic da martganzia sa splega dapi il 2008 cumplettamain sur il port da Vuosaari. Las surfatschas ch’èn vegnidas libras tras quai al lieu da l’anteriur port dal vest e dal port da containers en la part da la citad Sörnäinen han ins tratg a niz per novs projects da construcziun d’abitaziuns.

L’onn 2018 han ins transtgargià en il port 14,7 milliuns tonnas rauba. Il traffic da navs-fera ha dumbrà 11,6 milliuns viagiaturs, vitiers èn anc vegnids 520 000 passagiers da cruscheras. L’onn 2013 èn sbartgadas en tut bundant 8000 navs a Helsinki, quai che correspunda ad ina media da 22 navs a di. Durant la stagiun da stad dal medem onn han 283 cruscheras frequentà il port e manà 424 000 excursiunists d’in di a Helsinki. Ils ultims onns èn las frequenzas anc creschidas. Ultra da quai ha la colliaziun Tallinn–Helsinki–Tallinn surpassà areguard sia capacitad da passagiers tut las autras rutas da navs da l’Europa, per exempel er quella tranter Dover (GB) e Calais (F). Las societads da navs-fera Viking Line, Silja Line, Finnlines, Tallink, Linda Line e Stella Naves Russia porschan colliaziuns regularas en direcziun da Tallinn, Stockholm, Son Petersburg, Lübeck-Travemünde, Rostock e Gdynia. Viadis a bord da talas navs che porschan restaurants, bars e shops libers da taxa èn gia daditg populars.

Suenter la fin da l’Uniun sovietica han ins endrizzà vers la chapitala estona, situada en ina distanza da var 80 kilometers, colliaziuns talmain frequentas ch’ins discurra gia d’ina regiun metropola communabla cun num Talsinki. Per excursiunists d’in di ch’arrivan nà da Helsinki, è Tallinn attractiv surtut pervi da sia citad veglia pittoresca ed il nivel dals pretschs vaira bass. Da l’autra vart sa rendan var 18 000 Estons a lavurar en la regiun Helsinki (situaziun dal 2011). Ils ultims onns han ins er cumenzà a discutar la dumonda d’in eventual tunnel sut la mar che colliass las duas citads.

Viafier

Colliaziuns da viafier

La staziun principala da Helsinki è la pli gronda staziun a chau dal traffic da viafier en Finlanda; ella tutga a la viafier statala finlandaisa VR. Trens a gronda distanza mainan en las pli impurtantas citads da la Finlanda sco er a Son Petersburg e Moscau. Ultra da quai fineschan qua tut las lingias da la rait da la viafier urbana che collian il center cun las aglomeraziuns situadas en il nord ed en il vest sco er cun las citads vischinas. L’edifizi da la staziun è vegnì terminà l’onn 1919 tenor plans da l’architect Eliel Saarinen ed è ina da las ensainas da la citad.

Traffic public urban

Il traffic public urban cumpiglia bus, tram, metro, tren e nav-fera. L’onn 2010 èn vegnids transportads sin l’entir territori da l’associaziun da traffic HSL (Helsinki, Espoo, Vantaa, Kauniainen, Kerava, Kirkkonummi, Sipoo) 326,9 milliuns passagiers. La cumpart dal traffic public urban vi dal traffic cumplessiv a l’intern da la citad ha muntà il 2014 a 32 %.

La metro da Helsinki, la suletta en Finlanda, è vegnida averta l’onn 1982. Ella dispona dapi il 2018 da duas lingias (M1 e M2) che collian il center cun l’ost da la citad e cun Espoo, la citad vischina situada en il vest. L’entira rait da metro mesira 35 kilometers e dumbra 25 staziuns. Il tram da Helsinki è medemamain il sulet da l’entir pajais; il 2018 dumbrava quel diesch lingias che curseschan tuttas en il center da la citad. Daspera exista ina rait da bus vaira spessa. La staziun da bus sutterrana Kampin keskus è vegnida averta l’onn 2005 e serva al traffic da bus en direcziun dad Espoo sco er a lunga distanza. Ils terminals da bus frequentan mintga di var 170 000 passagiers.

Traffic d’autos

La lunghezza totala da la rait da vias da Helsinki munta a 1078 km. Enturn la citad mainan duas vias circularas; perquai che la citad sa chatta a la costa, han quellas la furma d’in mez rudè. Actualmain vegn discutada l’opziun da stgaffir supplementarmain in tunnel central per distgargiar il center da la citad dal traffic da transit tranter ost e vest.

Pervi da la buna rait da traffic public e las curtas distanzas giogan ils autos da persunas ina rolla subordinada entaifer il traffic da la chapitala. En media ha quel muntà il 2014 a 22 % da l’entir traffic urban. Il 2011 ha la quota d’autos da persunas per 1000 abitants munta en la citad a 403, quai ch’è in bun tant sut la media dal pajais da 548. La maioritad dals tegnairchasa a Helsinki n’ha nagin agen auto.

Peduns e traffic da velos

Il 2014 muntava la cumpart dals peduns al traffic urban 34 %, il traffic da velos radund 11 %. La lunghezza totala da las vias da velo a Helsinki munta a 1200 km; per gronda part sa tracti però da vias cumbinadas per peduns e velos. Ultra da quai exista in sistem d’emprest da velos cun var 240 staziuns d’emprest.

Infrastructura

Provediment d’energia

La citad da Helsinki dispona d’ina atgna interpresa da provediment d’energia, Helsingin Energia, la quala producescha electricitad e chalur a distanza ed è possessura da la rait da transmissiun. L’energia vegn surtut producida cun gas natiral; successivamain duai ina da las anteriuras ovras da charvun da crap vegnir remplazzada tras in’ovra che gudogna si’energia tras pumpas da stgaudar ed autras funtaunas d’energia regenerablas. La finamira è da cuntanscher fin il 2050 ina producziun ch’è neutrala al clima.

Provediment d’aua

Per il provediment d’aua è responsabla dapi il 2010 l’associaziun regiunala HSY. L’aua da spina deriva dal Lai da Päijänne, ch’è situà en ina distanza da ca. 120 km en il nord da la citad, e vegn manada en la citad tras in dals pli lungs tunnels da grip dal mund. Là existan dus implants da purificaziun da l’aua. La qualitad da l’aua è talmain buna che quella vegniva per part schizunt emplenida en buttiglias ed exportada.

Furmaziun e perscrutaziun

La regiun Helsinki è il center scientific da la Finlanda. Tut en tut datti là tschintg scolas autas ed universitads cun in total da ca. 60 000 students. Cun excepziun da l’Universitad Aalto, ch’ha sia sedia principala en la citad vischina Espoo, sa chattan quellas tuttas a Helsinki sez. Vitiers vegnan sis scolas autas spezialisadas e plirs instituts da perscrutaziun.

L’Universitad da Helsinki è la pli veglia e cun ca. 35 000 students (situaziun dal 2013) er la pli gronda universitad dal pajais. Ella è la successura da l’academia da Turku ch’era vegnida fundada l’onn 1640 e transferida a Helsinki l’onn 1828, suenter l’incendi da la citad da Turku. L’edifizi principal classicistic sa chatta a la Plazza dal Senat ed è vegnì concepì da Carl Ludwig Engel.

Vista panoramica da la citad

Litteratura

• Astrid Feltes-Peter: Baedeker Finnland. 2. ed., Baedeker, Ostfildern 2002, ISBN 3-89525-478-9, p. 114ss.
• Arvi Ilonen: Helsinki: An Architectural Guide. Otava, Helsinki 1990, ISBN 951-1-10762-3.
• Neil Kent: Helsinki: A Cultural and Literary History. Signal Books, Oxford 2004, ISBN 1-902669-75-4.
• Heikki Mäntymäki, Teresia Liljelund: Städtebauliche Betrachtungen Helsinki. Helsingin kaupungin kaupunkisuunnitteluvirasto / Stadtplanungsamt, Helsinki 2008, ISBN 978-952-223-054-6.
• Eino E. Suolahti: Helsinki: Eine Empirestadt. Otava, Helsinki 1973, ISBN 951-1-01240-1.
• Hélène le Tac, Lotta Sonninen: National Geographic Explorer – Helsinki. National Geographic, Hamburg 2010, ISBN 978-3-86690-176-6.

Colliaziuns

 Commons: Helsinki – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina uffiziala da la citad