Portg selvadi

Portg selvadi
Portg selvadi (Sus scrofa)
Classificaziun
Superurden	Laurasiatheria
Urden	Mammals cun unglas pèr (Artiodactyla)
Suturden	Suina
Famiglia	Suidae
Gener	Sus
Spezia	Portg selvadi
Num scientific
Sus scrofa (Linnaeus, 1758)

Il portg selvadi (Sus scrofa) appartegna a la famiglia dals portgs per propi (Suidae) entaifer l’urden dals mammals cun unglas pèr. Ses territori da derasaziun oriund tanscha da l’Europa dal Vest fin en l’Asia dal Sidost; tras natiralisaziun en l’America dal Nord e dal Sid, en l’Australia e sin numerusas inslas è la spezia oz quasi derasada en tut il mund.

Portgs selvadis èn omnivors (popular ‹mangiatut›) ed abels da s’adattar fitg bain a novs conturns. En l’Europa Centrala crescha la populaziun actualmain fitg ferm, e quai surtut perquai ch’i vegn cultivà dapli tirc; adina pli savens penetreschan portgs selvadis er en territoris abitads. Il portg selvadi furma ultra da quai la furma originara dal portg domestic.

En l’Europa tutgan ils portgs selvadis da vegl ennà tar la selvaschina. Perquai datti – surtut per tudestg – per portgs selvadis da differentas vegliadetgnas e dad omaduas schlattainas sco er per bleras parts dal corp denominaziuns specificas che derivan dal linguatg da chatscha. Uschia vegn in portg selvadi masculin er numnà ‹ver selvadi› (tudestg: Keiler; ‹ver› = Eber); la portga selvadia sa numna per tudestg Bache ed il portget fin in onn Frischling.

Cumparsa

Statura

Portg selvadi creschì

Guardà da la vart para il corp dal portg selvadi d’esser bratg e massiv. Quest’impressiun vegn anc rinforzada tras las chommas ch’èn fitg curtas e betg fitg fermas en cumparegliaziun cun la gronda massa dal corp. En cumparegliaziun cun il corp para er il chau d’esser bunamain surdimensiunà; en la part davant finescha quel en furma da cugn. Ils egls sa chattan fitg ad aut en il chau ed èn drizzads enavant vers engiu. Las ureglias èn pitschnas e circumdadas d’in ur da zaidlas. Il culiez è curt e bratg e sa lascha mover be pauc; visibel è el be cura ch’ils portgs selvadis portan il pail da stad. D’enviern para il chau d’esser collià directamain cun il corp. Davent dal frunt sur l’entir dies sa tira ina carena da lungas zaidlas che pon vegnir drizzadas si.

L’autezza dal corp sa sminuescha vers las chommas davos. Il corp finescha en ina cua fitg movibla che tanscha fin l’oss dal chaltgogn. Cun quella signalisescha il portg selvadi ses sa sentir (cun l’auzar u pendular). Guardà da davant para il corp d’esser graschel.

L’animal creschì masculin sa lascha differenziar dal feminin – guardà da la vart – tras la furma dal gnif: tar la femella è quel lung e guliv, tar il mastgel cumpara el pli curt.

Dentadira

Dents chanins d’in ver sco trofea da chatscha

Il portg selvadi ha ina ferma dentadira cun 44 dents, en mintga mesadad da la missella trais incisivs (popular: dents da morder), in dent chanin, quatter premolars e trais molars.

Tar il mastgel sa volvan tant ils dents chanins sura sco er quels sut vers ensi; quai serva ad imponar ils auters mastgels. Tar las femellas cumpara quest fenomen be a moda rudimentara tar animals pli vegls.

En cas excepziunals pon ils dents chanins dal mastgel cuntanscher ina lunghezza da fin 30 cm. La lunghezza normala tar mastgels creschids munta a ca. 20 cm; da quai vargan però be ca. 10 cm or da la missella. Ils dents chanins da la missella sura ch’èn vieuts ensi tar ils mastgels èn marcantamain pli curts che quels sut.

Pail

Pail d’animals creschids e d’in onn

L’enviern è il pail dal portg selvadi da colur grisch stgira fin brin naira; quel sa cumpona d’in pail lung zaidlus e d’in pail lom ch’è curt e fin. Quel serva surtut a la regulaziun da la temperatura: il spazi d’aria che vegn enserrà dal pail gida ad evitar ch’il corp perdia memia bler chalur. Il pail lung glisch impedescha che la pel vegnia blessada cun girar per il chagliom. Il pail lom cuvra l’entir corp cun excepziun d’intginas parts dal chau e da la part giudim da las chommas.

La primavaira perda il portg selvadi il lung spess pail d’enviern e porta in pail lom da stad curt cun pizs colurads pli cler. La midada dal pail succeda en in interval da trais mais e cumenza en l’Europa Centrala en ils mais d’avrigl e da matg. En lur pail da stad paran ils portgs selvadis bundant pli satigls. Portgs selvadis da l’onn precedent cumenzan gia a midar sin il pail d’enviern a partir da la fin fanadur u entschatta avust; tar animals creschids cumenza quest process pir en il decurs dal settember. Il november è la midada dal pail terminada.

Areguard la colur dal pail datti però grondas differenzas tant da regiun tar regiun sco er entaifer in singul territori da derasaziun. Ils portgs selvadis da la regiun dal Lai da Balkhash èn per exempel da colur da sablun fitg clera u schizunt alvents, en la Bielorussia datti animals cotschen brins, pli clers u er nairs dal tut ed a l’Ussuri datti portgs selvadis brin clers e nairs.

Portgs selvadis taclads

Portga selvadia cun portgets

Entaifer populaziuns da portgs selvadis che vivan en libertad datti adina puspè individis ch’han flatgs brin nairs fin nairs da differenta grondezza sin in fund pli cler. Mintgatant pon ins schizunt observar portgs selvadis taclads nair alv. Tenor examinaziuns che Heinz Meynhardt ha fatg ils onns 1970 en la Republica democratica tudestga cumparan ils flatgs en media tar trais da tschient portgs selvadis. Ils flatgs vegnan surdads a la proxima generaziun en furma d’ereditad recessiva. Ins suppona che questas nianzas derivian dal fatg ch’ils portgs domestics èn vegnids tegnids sur lung temp sin pastgiras e ch’igl ha dà tras quai cruschadas tranter portgs selvadis e portgs domestics.

Examinaziuns ch’èn vegnidas fatgas il medem temp en la Pologna mussan ch’ils portgs selvadis ch’han ina ferma coluraziun nair alva han ina pli auta quota da mortalitad; ins suppona che lur regulaziun da la chalur na funcziunia betg uschè bain.

Pail dals animals giuvens

Portgets gist naschids han il pail brin cler; quel è per ordinari surtratg cun quatter fin tschintg strivlas melnentas che s’extendan per lung dals oss da las spatlas fin a las chommas davos. Ultra da quai èn las parts da las spatlas e las chommas davos munidas cun flatgs. La furma da las strivlas ed ils flatgs sa differenzieschan talmain da portget tar portget ch’il singul individi sa lascha identifitgar cler e net cun agid da quests segns distinctivs. Lur pail lung è anc bundant pli lom e da launa che tar animals pli vegls; quel protegia main bain cunter umiditad, uschia che periodas d’aura trida pon chaschunar in’auta mortalitad. Quest pail dals animals giuvens vegn midà suenter ca. trais fin quatter mais sin il pail giuvenil da colur brinenta. Quel è in pau pli grop ch’il pail dals portgets gist naschids, ma anc adina pli lom che quel d’animals creschids e munì cun in pail lom main sviluppà. En l’Europa Centrala sviluppan ils animals giuvens l’october e november lur emprim vestgì d’enviern; quel mussa lura er gia pli ferm la coluraziun grischa fin naira dals animals creschids.

Pais e grondezza dal corp

Er il pais e la grondezza divergeschan fitg tut tenor la derasaziun geografica; il pais variescha ultra da quai da stagiun tar stagiun. Sco regla generala po valair ch’il pais e la grondezza s’augmentan dal sidvest vers il nordost. Creschids dal tuttafatg èn portgs selvadis en la vegliadetgna da tschintg onns; en l’Europa Centrala han portgas selvadias ina lunghezza dal chau e dal corp da 130 fin 170 cm, vers selvadis cuntanschan ina lunghezza da 140 fin 180 cm. Portgas selvadias d’ina vegliadetgna d’almain tschintg onns pasavan en l’ost da la Germania senza ils organs interns (‹sbuttatschads›) tranter 43 e 95 kg, vers selvadis tranter 54 e 157 kg. Ils pais ils pli auts han las portgas cuntanschì là da l’october fin il mars, ils vers selvadis da l’avust fin il december. Il pais d’exemplars vivents tanscha en l’Europa Centrala fin 150 kg (portgas selvadias) resp. fin 200 kg (vers selvadis).

Portgs selvadis ad Astrachan, en in territori da protecziun da la Beresina ed en il Caucasus vegnan bundant pli gronds e pli grevs. Mastgels cuntanschan qua ina lunghezza dal corp da fin a 200 cm ed in pais da 200 kg. Ils onns 1930 èn vegnids sajettads en il delta da la Wolga ed al Syrdarja portgs selvadis che pasavan fin a 260 kg ed intgins onns pli baud schizunt animals da 270 fin 320 kg. Er da l’ost da la Russia èn enconuschents vers selvadis da varga 300 kg. Medemamain vegn rapportà en las Carpatas da portgs selvadis cun in’autezza da las spatlas da 110 cm ed in pais da 350 kg. En general sa lascha constatar en l’entir territori da derasaziun ina sminuziun da la grondezza dal corp, e quai pervi da la chatscha intensiva. Ozendi valan animals cun in pais da 200 kg sco fitg gronds.

Derasaziun

Territori da derasaziun oriund (verd) e regiuns nua che l’uman ha introducì il portg selvadi (blau)

Tar il portg selvadi sa tracti d’in animal selvadi ch’è derasà en tut l’Eurasia sco er en il Giapun e sin parts da las inslas da l’Asia dal Sidost. En l’entir territori da derasaziun èn enconuschentas radund 20 sutspezias.

En l’Africa dal Nord era il portg selvadi derasà fin avant paucs tschientaners per lung dal Delta dal Nil fin en il sid da Khartum sco er en il nord da la Sahara. Ozendi èn ils portgs selvadis però fitg stgars en questa regiun. Las duas sutspezias Sus scrofa libycus e Sus scrofa barbarus valan schizunt sco svanidas.

En il nord tanscheva il territori da derasaziun oriund dal Lai da Ladoga (60° N) en il nordvest fin a Nowgorod sper Moscau ed alura per lung da la Wolga fin en la part meridiunala da l’Ural (52° N). Pli vers ost cuntanscheva il cunfin schizunt 56° N (Irtysch). En deserts, en l’auta muntogna ed en l’auta planira manca il portg selvadi percunter cumplettamain; uschia na cumpara el er betg en las regiuns sitgas da la Mongolia, cumbain che quellas èn situadas en grads da latituda main exponids (44–46° N).

En il decurs dals tschientaners è l’areal da derasaziun sa midà pliras giadas. Quai vala per ils divers temps da glatsch, ma surtut er per ils davos tschientaners. L’influenza da l’uman (agricultura intensiva, chatscha) ha per exempel gia manà a l’entschatta dal 17avel tschientaner a l’extirpaziun dal portg selvadi en l’Engalterra. En il Danemarc è quai stà il cas a l’entschatta dal 19avel tschientaner, en la Tunesia ed il Sudan a l’entschatta dal 20avel tschientaner. Ma er en Germania, en l’Austria, en l’Italia ed en la Svizra èn vastas regiuns stadas sur lung temp senza portgs selvadis.

Reconquista dal territori da derasaziun

En il decurs dal 20avel tschientaner han ils portgs selvadis pudì reconquistar grondas parts da lur territori da derasaziun oriund. In exempel furma la Toscana: pervi da l’agricultura segnada d’ina cultivaziun intensiva han ins dumbrà sur blers decennis nagins portgs selvadis en questa regiun taliana; a partir dals onns 1990 èn els però returnads e sa derasads vastamain.

Prada stgavada da portgs selvadis

Er en la Russia era il portg selvadi vegnì extirpà fin ils onns 1930 en vastas parts dal pajais. Tras quai è il cunfin nord dal territori da derasaziun sa spustà fermamain vers sid (surtut en la part occidentala dal pajais). Enfin l’onn 1950 eran ils animals però puspè sa derasads vastamain ed avevan bunamain puspè cuntanschì il cunfin nord da l’anteriur territori da derasaziun. Questa ‹reconquista› è documentada fitg bain en l’entira l’Europa da l’Ost: Enturn il 1930 eran anc sa mantegnids effectivs da portgs selvadis en territoris da guaud palidus en la Bielorussia, l’Ucraina, la Lituania e la Lettonia. Da là davent èn els puspè sa derasads l’emprim per lung da las rivas dals flums Daugava, Dnepr, Desna sco er, pli tard, Oka, Wolga e Don. Vers il 1960 eran ils portgs selvadis puspè da chasa da Son Petersburg fin Moscau; il 1975 han els cuntanschì la lingia dad Archangelsk fin Astrachan ed èn puspè immigrads en la Finlanda.

Ina derasaziun cumparegliabla ha gì lieu vers vest. Ils onns 1970 hai puspè dà portgs selvadis en il Danemarc e la Svezia. Quels eran bain mitschads dad asils da selvaschina, ma han pudì s’etablir, damai ch’els èn vegnids acceptads da las instanzas forestalas. Nà da la Svezia dal Sid ha il portg selvadi cuntanschì il 2006 la Norvegia, nua ch’el era stà extirpà dapi 500 a.C. Per il mument vala il portg selvadi però anc en la Norvegia sco spezia nungiavischada.

Il svilup da las populaziuns dals ultims decennis sa lascha er leger giu da las statisticas da chatscha: En Germania eran vegnids sajettads ils onns 1960 radund 30 000 animals ad onn; suenter il 2000 èn quai stads radund 500 000 animals ad onn.

Avanzament en il territori da la citad

Quant bain ch’il portg selvadi è abel da s’adattar a novs spazis vitals illustrescha la citad da Berlin. Là han els reconquistà sco novs spazis vitals ils guauds situads en vischinanza da la citad e penetreschan adina puspè er en la periferia da la citad. Da temp en temp arrivan els schizunt en il center da la citad. Il matg 2003 han per exempel stuì vegnir sajettads dus portgs selvadis ch’eran sa pers sin l’Alexanderplatz.

En il fratemp vegn l’effectiv da portgs selvadis che vivan enturn Berlin stimà sin 10 000 animals; en la proxima vischinanza da la citad èn quai radund 4000 animals. Els penetreschan en curtins e parcs e chaschunan per part donns considerabels; en pli sfugatan els sadellas da rument en tschertga da vanzadiras. Ils animals intelligents registreschan svelt ch’ins na fa betg chatscha sin els en il territori urban, quai ch’als intimescha magari schizunt da vegnir activs dal di. Uschia pon ins observar en intgins parcs da la citad portgets che giogan da bel cler di. La regenza da Berlin ha relaschà in sever scumond da pavlar per evitar che quai carmalia anc dapli portgs selvadis en la citad.

Effectivs da portgs selvadis natiralisads

Portgs selvadis en ils Stadis Unids

Per motivs da chatscha è il portg selvadi vegnì natiralisà a l’entschatta dal 20avel tschientaner en ils Stadis Unids. Là è el per part sa maschadà cun portgs domestics daventads selvadis che vivevan dapi l’entschatta dal 16avel tschientaner en il sidvest dals pajais (surtut a Texas). Tras questa maschaida na datti oz en ils Stadis Unids nagin cunfin cler tranter portgs domestics e portgs selvadis. Sco ch’i para reusseschi però als portgs cun in’auta cumpart selvadia da sa far valair envers ils portgs cun in’auta cumpart dal portg domestic. En divers stadis (surtut California, Florida, Texas, South Carolina, Georgia, Alabama, Arkansas, Oklahoma, Arizona e Louisiana) dumbran ins oz gronds effectivs da portgs selvadis, e quai malgrà ch’i vegn per part fatg intensivamain chatscha sin els.

Er en l’America dal Sid existan effectivs da portgs selvadis natiralisads. En l’Argentinia èn portgs selvadis vegnids importads vers il 1900 e vivan là tranter il 40avel ed il 44avel grad da latituda.

Ulteriurs effectivs da portgs selvadis natiralisads, ch’èn per part medemamain sa maschadads cun ils portgs domestics, datti a Nova Guinea, en la Nova Zelanda ed en l’Australia, en pli a Hawai, Trinidad e Puerto Rico. Per part èn ils animals arrivads en questas regiuns gia avant tschientaners. A Hawai per exempel èn ils emprims portgs arrivads avant radund 1000 onns cun navigaturs da la Polinesia. En l’Australia èn ils portgs selvadis vegnids importads a l’entschatta dal 19avel tschientaner, tranter auter per cumbatter las serps. Oz valan els sco mulesta – ils portgs selvadis mazzan per exempel regularmain agnels novnaschids e vegnan perquai considerads da l’agricultura sco animals nuschaivels.

Spazi da viver

Portgs selvadis s’adatteschan spertamain als pli differents spazis da viver. A quai attribuescha il fatg ch’els èn veritabels magliatut ch’èn abels da trair a niz da tuttas sorts nischas da nutriment. Tras lur abilitad da rumper si il terren han els access a pavel che na stat betg a disposiziun ad auters mammals pli gronds. Cun lur dentadira fitg ferma vegnan els schizunt da rumper fritgs cun ina crosa fitg dira, sco per exempel nuschs da cocos. Els èn plinavant fitg buns nudaders e possedan ina buna isolaziun termica ch’als lubescha da s’adattar a territoris umids. Pervi da questa abilitad tutgan tant il guaud da coniferas boreal, sco er il territori da channa ed il guaud tropic semperverd tar ils spazis vitals che pon vegnir colonisads dals portgs selvadis.

Vers nord vegn lur derasaziun limitada tras il fatg che la terra è schelada pli ditg; quai als renda impussibel da cuntanscher las reservas da nutriment situadas sut la surfatscha. En territoris cun blera naiv ha il portg selvadi ultra da quai difficultads da sa mover; perquai manca el er en regiuns autalpinas.

En l’Europa Centrala cun sias relaziuns climaticas moderadas cuntanscha il portg selvadi la pli auta spessezza en guauds da figlia e guauds maschadads ch’han autas cumparts da ruvers e da faus e che cumpiglian en pli regiuns palidusas e cleragls en furma da pradas.

A las relaziuns climaticas subtropicas e tropicas s’adattescha il portg selvadi cun reducir la spessezza da ses pail; en pli na sviluppan els en talas regiuns nagina stresa da grass sut la pel (la quala als serva en territoris situads pli en il nord sco isolaziun termica). En regiuns chaudas dependan portgs selvadis fermamain da funtaunas d’aua; deserts na vegnan perquai betg colonisads dad els.

Nutriment

Glondas tutgan tar il nutriment preferì dal portg selvadi

En tschertga da nutriment sfuschigna il portg selvadi il terren en tschertga da ragischs, verms, coss, mieurs, glimajas e bulieus. Sper plantas da l’aua sco per exempel la channa aromatica maglian portgs selvadis er feglia, chatschs e fritgs da numerusas chaglias e plantas sco er da tuttas sorts ervas e pastg. Sco omnivors na refusan els er betg capiergnas e ruments. Igl è gia vegnì observà che portgs selvadis han avert taunas da cunigls per pudair magliar ils giuvens. Magari pon els er tiers ovs u giuvens utschels da spezias d’utschels che cuan per terra. Ed en flums ch’èn sitgs ora maglian els schizunt conchiglias.

En il territori da derasaziun europeic furman ils fritgs da ruvers e da faus ina rolla tut speziala entaifer il nutriment dals portgs selvadis. Ils onns che questas plantas portan spezialmain blers fritgs (ils uschenumnads onns da sem) vivan ils portgs selvadis sur plirs mais per gronda part da quests fritgs. En il territori asiatic vala il medem per ils sems da diversas spezias da schembers.

Da ses nutriment vegetal preferì fan er part en l’Europa Centrala las ragischs dal felesch plimà e da la veschla–chaura. Tut tenor stagiun vegnan tranter auter vitiers las ragischs da l’anemona alva, dal badalestg-serp, dal plantagen e da la flur-paintg da palì. Gugent pasculeschan portgs selvadis er en il traifegl e maglian las parts sur terra dad ervas dultschas, fegliascha, pe-chaura, felesch-plimà e darsvenna sco er figlia da ruvers.

Vi da terrens agriculs pon portgs selvadis chaschunar donns considerabels. Els maglian tut ils fritgs dal funs che vegnan cultivads en l’Europa Centrala. Tar ils tartuffels differenzieschan els schizunt tranter las singulas sorts e sa laschan surtut gustar tartuffels temprivs. Portgs selvadis stgavan er en ers e chaschunan savens in pli grond donn tras lur sfuignim che tras il mangiar sco tal. Er en parcs chaschunan els surtut donns da stgavar; en tschertga da tschagulas da flurs èn els en il cas da chavar enturn entirs prads ed eras.

Gronds donns per l’agricultura datti surtut sch’ils ruvers e faus n’han betg purtà suffizientamain fritgs; alura van ils portgs selvadis da preferenza sin las cultiras en tschertga da maglia. Quai è er stà il motiv daco ch’igl è vegnì fatg sur lung temp intensivamain chatscha sin ils portgs selvadis. Ins suppona che gia las saivs enturn prads ch’èn cumprovadas dal temp da bronz avevan la funcziun da tegnair davent ils portgs selvadis.

Portgs selvadis maglian però er insects che passentan in temp da lur svilup en la terra sco er auters animals pitschens. Er qua po il sfuignim intensiv manar a donns considerabels, per exempel tar lieus da cuar u en territoris d’envernada da luschards. Da l’autra vart ha l’activitad dals portgs selvadis per consequenza ch’il spectrum da la fauna sa sposta vers spezias da curta vita e contribuescha uschia a la protecziun da las spezias botanicas. Quai vegn attribuì ad ina cumpart pli auta da sems da plantas scherminativs en terrens ch’èn vegnids utilisads dals portgs selvadis. Perquai che las caracteristicas dals terrens che vegnan sfuignads sa midan, s’augmenta er l’abilitad scherminativa da las plantas ed il fatg ch’il paus da vegetaziun vegn interrut augmenta la creschientscha.

Per la derasaziun dals sems da las plantas tras endochoria (a moda digestiva, vul dir en furma dad excrements) gioga il portg selvadi in dals vecturs ils pli impurtants: el è involva en la derasaziun da betg main che 76 da 123 spezias da plantas ch’èn vegnidas intercuridas.

Moviment e cumportament da ruaus

Passida d’in portg selvadi

Portg selvadi che ruaussa en la lozza

Planta da sfruschar (pign)

Pass, nudar

Portgs selvadis che ruaussan repartan per ordinari il pais a moda eguala sin tut las quatter chommas. S’avanzond al pass è la moda da sa mover usitada il pass en crusch, vul dir che la chomma davant e quella davos che sa chattan en posiziun diagonala vegnan muventadas enavant quasi a medem temp. En questa moda pon els avanzar 3 fin 6 km per ura.

En il trot bandunan la chomma davant e davos mintgamai gia il terren, avant che l’autra è sa tschentada. Quest pass vegnan ils portgs selvadis da tegnair sur in fitg lung temp e surventschan uschia sis fin diesch kilometers per ura. A galop fugian portgs selvadis cura ch’els vegnan spaventads. Animals creschids fan en quest pass sigls da fin a 2 meters; els n’èn però betg abels da tegnair ditg sidretg questa moda da sa mover e crodan bainprest enavos en il trot, e quai er sch’els èn en fugia.

Ultra da quai èn ils portgs selvadis fitg buns nudaders ch’èn er abels da surmuntar lungas distanzas. Cun agid da traplas fotograficas han ins per exempel pudì cumprovar ch’els percurran il Rain Aut tranter Lörrach e Waldshut. Las chommas muventan els en quest cas a moda sumeglianta sco en il trot e be la part superiura dal chau varga or da l’aua.

Cumportament da pussar

Portgs selvadis passentan ina gronda part dal di cun pussar. Tge temp dal di ch’els fan quai dependa da las cundiziuns da l’ambient respectivas. Per ruassar sa retiran els gugent en spezials lieus da ruaus ch’els frequentan persuls u communablamain. Per portgs selvadis che cupidan è tipica la posiziun cun chommas stendidas; la posiziun a garnugl, pia cun chommas plegadas, sa lascha percunter observar be per curts muments.

Tar il tipic repertori da cumportament dals portgs selvadis tutga er il sa rudlar en paltauns da lozza. Surtut la stad serva quai a regular la chalur. Ultra da quai vegnan encapslads parasits da la pel ed insects che piztgan n’arrivan betg uschè tgunsch vi da la pel. La stresa da lozza che daventa sitga e dira vegn alura sfruschada giu vi da las plantas che sa chattan en vischinanza dals paltauns. Preferidas vegnan plantas cun ina scorsa groppa u cun blera rascha, en l’Europa Centrala surtut ruvers, tieus e pigns. Questa furma da nettegiament è necessaria, damai ch’ils portgs selvadis han in culiez memia curt ed immovibel per pudair sa nettegiar e sa liberar d’insects cun agid da lur dentadira.

Multiplicaziun

Temp da paregliament

Sch’i stat a disposiziun abundantamain nutriment, pon animals giuvens feminins gia cuntanscher suenter 8 fin 10 mais la madirezza sexuala. Animals masculins madiran per ordinari pir en il decurs dal segund onn da vita. Excepziuns da quella regla han ins enfin uss pir pudì observar en ils Stadis Unids, nua che las populaziuns da portgs selvadis èn sa maschadads fermamain cun portgs domestics.

Il temp da paregliament dependa da las cundiziun climaticas respectivas. En l’Europa Centrala cumenza el per ordinari il november e dura fin il schaner u favrer. Paregliaziuns èn però er pussaivlas ordaifer quest temp; tscherts auturs attribueschan quai a l’influenza dals portgs domestics. Femellas ch’han gì ina spersa u ch’han pers l’entira tratga curt suenter la naschientscha, pon immediat puspè esser ablas da concepir.

Paregliaziun

Frunta in mastgel durant il temp da paregliaziun sin ina femella, savura el las genitalias da quella, per eruir sch’ella è pronta da concepir. Sche quai è il cas, stumpla el ad ella levet cunter il venter e va en rudè enturn ella. Sa retira la femella da quest ritual, alura poi esser ch’il mastgel la suonda sur pli lung temp. Ma la femella po er mussar ch’ella n’ha betg veglia da copular cun zuppentar la regiun genitala.

Per copular ascenda il mastgel la femella; en questa posiziun restan els radund 5 minutas enfin ch’els sa spartan puspè. Durant il temp da paregliaziun copulescha ina femella sis fin set giadas.

Paregliaziun sincronisada

Sco ch’i para ha lieu tar famiglias da portgs selvadis cun in urden social intact ina sincronisaziun dal temp da paregliaziun; quella vegn messa ad ir tras la pli veglia femella entaifer la stirpa. Process che vegnan manads tras ormons effectueschan in temp da paregliaziun cumpact tranter l’october ed il december che garantescha che la figlialanza nascha pli u main a medem temp. Quai augmenta las schanzas da surviver da quella.

Cumbats da mastgels

Sche mastgels che concurrenzeschan per femellas fruntan in sin l’auter durant il temp da paregliaziun, datti per ordinari cumbats d’ierarchia, ils quals èn ritualisads fermamain.

Dal depurtament d’impressiun dals mastgels fa tranter auter part il zappitschar cun las chommas davos, il squittar urin ed il gizzar la missella (cun muventar quella vi e nà). S’intensivescha il cumbat, alura sa transfurma il gizzar la missella en in batter quella intensivamain si e giu; savens sa furma er stgima vi da la bucca. Las lungas zaidlas si dies èn drizzadas sidretg, il chau è sbassà. Ils mastgels cumbattan in l’auter en rudè e pitgan in a l’auter en las spatlas.

Sche nagin dals animals n’ha prendì fin qua la fugia, alura cumenza il cumbat per propi: ils dents da la missella sut vegnan pitgads cun moviments sin la vart e vers ensi cunter il venter e la part sut dal corp. Quai po chaschunar blessuras ordvart sanguinusas. Il cumbat è pir a fin cura ch’in dals mastgels scappa e surlascha la femella a l’auter.

Naschientscha

Portgas selvadias cun portgets

Portget che tschertga la vischinanza da sia mamma

Il temp da purtanza da las femellas dura 114 fin 118 dis (‹trais mais, trais e emnas e trais dis›). En l’Europa Centrala naschan ils animals giuvens il pli savens dal mars fin il matg. Ils novnaschids vesan immediat ed han gia zaidlas vi da lur corp. Lur pais da naschientscha munta a 740 fin 1100 grams. Il temp da tezzar dura 2,5 fin 3,5 mais. Appartegna la mamma ad in triep, alura s’allontanescha ella da quel e va sias atgnas vias, enfin ch’ils pitschens èn abels da suandar quel. La colliaziun tranter la mamma ed ils pitschens dura per ordinari radund 1,5 onns.

Avant la naschientscha tscherna la femella cun tutta precauziun in lieu adattà sco gnieu da naschientscha. Quests lieus èn savens drizzads vers sid per ch’els possian vegnir stgaudads dal sulegl; en regiuns palidusas tschertga la femella elevaziuns dal terren per ch’il gnieu saja protegì cunter l’umiditad. Ella pulstrescha il gnieu cun pastg ed erigia silsuenter ina sort da tetg. En media parturescha ina femella radund set purschels.

Durant ils emprims dis da vita reageschan ils animals giuvens sensibel sin il fraid e l’umiditad; la mamma resta perquai cun els en il gnieu. Tut tenor l’aura banduna ella alura quel cun ses pitschens suenter ina fin duas emnas. En cas da privel defendan las mammas lur pitschens a moda fitg energica. En talas situaziuns poi er esser ch’ellas attatgan umans.

La rata da mortalitad è fitg auta tar ils purschels. Blers moran surtut sche las relaziuns climaticas durant las emprimas trais emnas da vita èn bletschas e fraidas; pertge che lur regulaziun da la temperatura n’è betg anc sa sviluppada dal tuttafatg. La mortalitad dependa er dal dumber d’animals inimis che vivan en la regiun. En regiuns senza animals da rapina survivan radund 75 da 100 animals giuvens l’emprim onn da vita (quels che na survivan betg, moran per ordinari gia durant l’emprim mais da vita). En lieus nua ch’èn da chasa lufs, urs e lufs-tscherver survivan però be radund 30 da 100 purschels.

Cumportament social

Portga cun animals giuvens ed in portg da l’onn avant

Portgs selvadis vivan en famiglias-mamma, en harems u en gruppas d’animals ch’èn naschids l’onn avant. A moda solitaria vivan surtut animals masculins. La furma da convivenza tipica è la famiglia-mamma che consista d’ina femella cun sia ultima descendenza. Mintgatant resta er la generaziun giuvna da l’onn avant tar la mamma, la quala po per part er gia avair pitschens. En ina tala stirpa furma la mamma pli veglia l’animal dominant. Portgs selvadis esters na vegnan per ordinari betg integrads en talas gruppas. Sa scuntran pliras famiglias-mamma sche tegnan ellas distanza ina da l’autra. Questas gruppas dattan dapart sche la purschida da nutriment n’è betg suffizienta, sch’ellas vegnan disturbadas tras chatscha u en quel mument che l’animal dominant mora. Pervi da l’auta mortalitad dals animals giuvens variescha la grondezza da la gruppa fermamain. Stirpas che consistan da dapli che 20 animals èn l’excepziun en l’Europa Centrala.

Ils mastgels da l’onn avant vegnan stgatschads da las femellas or da la gruppa e vivan silsuenter durant ca. in onn sco atgna stirpa. Er qua na sa furman naginas gruppas cun animals tuttina vegls che derivan d’autras stirpas. L’ierarchia entaifer ina tala gruppa era gia sa furmada a chaschun dals cumbats tranter ils animals giuvens.

A partir dal segund onn da vita cumenzan ils mastgels a girar a moda solitaria tras il revier. Durant il temp da la paregliaziun dal november fin il schaner s’unescha mintgin dad els individualmain cun ina famiglia-mamma. Il contact tranter il mastgel e la famiglia-mamma resta però liber – el na dorma betg en il letg communabel e la femella dominanta maina era da quel temp la gruppa.

Mintgatant sa laschan er observar gruppas d’animals da l’onn precedent en las qualas animals masculins e feminins vivan ensemen. A talas constellaziuns vegni sche la femella-mamma è vegnida sajettada u è morta a moda natirala. Talas gruppas atipicas sa schlian a chaschun dal proxim temp da paregliaziun.

Inimis

Ils inimis natirals en il territori da derasaziun dals portgs selvadis èn il tigher, il luf e l’urs brin. Animals giuvens vegnan per part er mazzads da lufs-tscherver, vulps, giats selvadis e pivs.

Per ils lufs furman ils portgs selvadis ina da las predas principalas; la cumpart variescha però tut tenor il spazi da viver. Tar in’examinaziun ch’è vegnida fatga a l’entschatta dals onns 1980 en la part settentriunala da la Russia europeica han ins chattà en 47 % dals excrements da lufs restanzas da portgs selvadis. En autras regiuns da la Russia han retschertgas cumparegliablas mussà ch’ils portgs selvadis furman la primavaira e la stad 80 % e l’atun 40 % da la preda dals lufs. Quels chatschan la gruppa da portgs selvadis sur ina pli lunga distanza ed emprovan da separar in animal dals ulteriurs. Surtut animals giuvens e da l’onn precedent daventan lur unfrenda; portgs selvadis creschids che vegnan en las stretgas, èn tuttavia abels da sa defender cunter lufs.

Tenor retschertgas ch’èn vegnidas fatgas en l’Europa da l’Ost, chatschan urs brins portgs selvadis sch’i n’als stattan betg a disposiziun autras reservas da vivondas u sch’els na crodan betg en il sien d’enviern, perquai ch’igl als manca las reservas da grass necessarias. Els tschiffan ils portgs la notg cura che quels ruaussan en lur gnieu u als attatgan durant ch’els fan bogn. D’enviern persequiteschan els però er animals malsauns u flaivlentads sur lungas distanzas.

En cumparegliaziun cun il luf, il tigher da la Sibiria e l’urs brin giogan il luf-tscherver, la vulp, il giat selvadi ed il piv grond be ina rolla secundara sco predaturs. Els fan surtut chatscha sin portgets ch’èn gist naschids u flaivlentads.

Malsognas

Ils portgs selvadis valan sco reservuar permanent dal scherm infectus da la pesta dals portgs e sco infectader principal da las scossas da portgs domestics. Il 2002 èn vegnids annunziads en Germania 451 cas da pesta tar portgs selvadis, quai ch’ha er augmentà il squitsch da far chatscha sin els. Ils ultims onns è la situaziun d’infestiun però sa calmada in pau.

Portgs selvadis èn er animals ospitants per trichinas. Perquai sto lur charn adina vegnir examinada, avant ch’ella po vegnir utilisada. Diagnosas positivas èn bain fitg raras; ma l’examinaziun è necessaria perquai ch’ina malsogna po esser en il cas extrem mortala per l’uman.

Aspectativa da vita

Sviluppads a fin èn ils portgs selvadis en la vegliadetgna da tschintg fin set onns; questa vegliadetgna cuntanschan però be paucs individis. La mortalitad, surtut tar animals giuvens, è fitg auta, uschia che main che 10 % dals portgs selvadis novnaschids cuntanschan il quart onn da vita. Portgs selvadis madirads fisicamain a fin furman perquai be ina pitschna part da las populaziuns respectivas. Be paucs animals vegnan anc pli vegls. En fermanza percunter cuntanschan portgs selvadis ina vegliadetgna bler pli auta. Igl èn cumprovads exemplars ch’han cuntanschì il 21avel onn da vita.

Periclitaziun

Per part exista ina situaziun da periclitaziun locala; a nivel global n’èn ils portgs selvadis però betg periclitads. Sin la Glista cotschna da las spezias periclitadas da l’Associaziun per la protecziun da la natira mundiala IUCN cumparan els perquai sut la rubrica Least Concern.

Sistematica

Ils pli vegls chats da fossils che sa laschan attribuir incontestablamain als portgs selvadis derivan en l’Europa dal miocen tardiv (ca. avant 6 milliuns onns) ed en l’America dal Nord dal pleistocen tempriv e mesaun (ca. avant 1,8 milliuns onns).

Entaifer il gener Sus è probablamain il portg selvadi nanin (Sus salvanius) parentà il pli stretgamain cun il portg selvadi. Tut las autras spezias da Sus furman ensemen la gruppa dals portgs barbus e portgs cun bots. Las relaziuns da parentella a l’intern da questa gruppa n’èn però betg anc scleridas.

Sutspezias

Portg selvadi europeic (Sus scrofa scrofa)

Portg selvadi indic (Sus scrofa cristatus)

Portg selvadi giapunais (Sus scrofa leucomystax)

Dal portg selvadi èn vegnidas descrittas in’entira retscha da sutspezias. Quellas vegnan differenziadas a basa da la lunghezza basilara da la chavazza e da las relaziuns da grondezza da l’oss lacrimal. La lunghezza da l’oss lacrimal sa sminuescha dal vest vers l’ost e si’autezza s’augmenta. L’entira chavazza vegn pli curta e pli auta. Las spezias ch’èn da chasa en il nord e nordvest han ultra da quai in pail pli spess e pli lung. Portgs selvadis che vivan sin inslas èn en general pli pitschens.

En l’Europa ed en il territori da la Mar Mediterrana differenziesch’ins tranter las suandantas sutspezias:

• Sus scrofa scrofa – derasada en l’Europa dal Vest e Centrala fin a las Pireneas e las Alps sco er fin al nordvest da la Slovachia. Questa sutspezia è da grondezza mesauna, stgira e cun pail da colur brin cotschnent.

• Sus scrofa castillianus – la sutspezia che populescha la Peninsla Iberica.

• Sus scrofa meridionalis – ina sutspezia ch’era da chasa sin las inslas Corsica e Sardegna; ella vala oz sco extincta.

• Sus scrofa majori – la sutspezia ch’è derasada sin la Peninsla Taliana. Ella è relativamain pitschna e stgira. En l’Italia dal Nord è ella vegnida stgatschada en il fratemp da la sutspezia scrofa.

• Sus scrofa reiseri – en il territori da l’anteriura Jugoslavia.

• Sus scrofa barbarus – sutspezia ch’era da chasa en il Maroc, l’Algeria e la Tunesia, ma ch’è en il fratemp daventada rara.

• Sus scrofa sennaarensis – derasada oriundamain en l’Egipta ed en il Sudan; oz extincta.

• Sus scrofa libycus – questa sutspezia viveva oriundamain en in territori che tanscheva da la Tirchia dal Sid fin en l’Israel e la Palestina; pervi da la chatscha intensiva è ella medemamain svanida dal tuttafatg.

• Sus scrofa attila – da chasa en il Caucasus, l’Europa dal Sidost, l’Asia Minura, la Persia dal Nord e per lung da la costa da la Mar Caspica. Questa sutspezia daventa pli gronda e greva che quella da l’Europa Centrala. Il pail è in pau pli cler.

Ulteriuras sutspezias vivan en l’Asia Centrala, en l’India sco er en las diversas parts da l’Orient Extrem.

Genetica

Portgs selvadis europeics han per ordinari 2n = 36 cromosoms. Portgs domestics possedan percunter 2n = 38 cromosoms. En ils Pajais Bass ha la gronda part da las populaziuns da portgs selvadis 2n = 37 cromosoms. En l’anteriura Jugoslavia ed en il Giapun han ils portgs selvadis il medem dumber da cromosoms sco il portg domestic.

En il decurs da la domesticaziun dal portg selvadi èsi probablamain vegnì tras fissiun tar in augment dal dumber da cromosoms. Igl è però er pussaivel ch’il dumber oriund muntava tar ils portgs selvadis a 2n = 38 e ch’igl è vegnì tar ina fusiun da cromosoms. En quest ultim cas represchentassan las sutspezias da l’anteriura Jugoslava e dal Giapun il stadi oriund.

Vegnan cruschads portgs selvadis e portgs domestics, resultan descendents fritgaivels, e quai cumbain ch’il dumber da cromosoms dals geniturs è different.

Uman e portg selvadi

Portg selvadi e portg domestic

Animals giuvens d’ina rassa stgira dal portg domestic

Entaifer il grond territori da derasaziun dal portg selvadi han gì lieu domesticaziuns pliras giadas independentamain in da l’auter. Sco tar las nursas e las chauras ha la domesticaziun er manà tar il portg selvadi tar ina sminuziun da la grondezza oriunda da l’animal. Chats archeologics dad oss ch’èn pli pitschens ch’il spectrum da variaziun ch’è usità tar portgs selvadis vegnan perquai resguardads sco cumprova per ina domesticaziun da portgs selvadis. Ils pli vegls chats che documenteschan a moda cumprovada ina domesticaziun derivan da la Tirchia dal Sidost. En culegnas dal temp neolitic tempriv (emprima mesadad dal 8avel millenni a.C.) han exchavaziuns manà a la glisch oss da portgs che sa differenzieschan en lur relaziuns da grondezza cleramain dal portg selvadi. En l’Irac ed en l’Europa derivan mussaments segirs da ca. 7000 a.C. Independentamain da quai è il portg selvadi vegnì domesticà en la China (probablamain en il decurs dal 6avel millenni a.C.) ed en la Tailanda (quart millenni a.C.).

En l’Europa Centrala ha la domesticaziun manà a portgs ch’avevan en il temp medieval savens in autezza dal spitg dal dies da be 75 cm. En lur cumparsa – pail spess, chau stendì – sumegliavan els però anc fitg ferm il portg selvadi. Fin en il 18avel tschientaner na sa differenziava la moda da viver dal portg domestic europeic numnadamain betg ferm da quel dal portg selvadi. Tras las cundiziuns da tegnida en il liber n’eran els betg protegids cunter il fraid. Lur maglia stuevan els en emprima lingia tschertgar sezs en ils guauds; dals umans vegnivan els sin il pli pavlads cun lavadiras. Ultra da quai vegnan portgas domesticas ad avair parturì da temp en temp descendenza da vers selvadis. En consequenza da tut quai na sa differenziava il portg domestic fin là strusch dal tip dal portg selvadi. Igl eran quai animals satigls cun chommas lungas, in chau stendì e zaidlas bain visiblas si dies. Anc vers l’onn 1800 cumpigliava la vegliadetgna da maz dals portgs en Germania 1½ onn; lur pais muntava da quel temp a 50 kg.

Tar ils portgs domestics odierns sa tracti da svilups d’allevament relativamain moderns. Els èn sa furmads suenter che la pratica d’als engraschar cun glondas è vegnida bandunada. L’emprima razza da portgs moderna è sa sviluppada vers il 1770 en l’Engalterra.

Il portg selvadi sco animal da chatscha

Relief roman cun portg selvadi e chaun da chatscha (terz tschientaner)

Chatscha da portgs selvadis (India, 16avel tschientaner)

Peter Paul Rubens: ‹La chatscha da Meleager ed Atalante›

Detagl d’ina buis da chatscha (16avel tschientaner)

Il portg selvadi tutgava tar la pli impurtanta selvaschina dals umans dal mesoliticum. A basa dals chats archeologics vegn stimà che quels furmavan en l’Europa Centrala radund 40 fin 50 % da la preda. Fatg chatscha vegniva cun agid da traplas u cun artg e frizza, e quai surtut sin animals giuvens ch’eran relativamain lev da sajettar.

La chatscha sin in ver duvrava percunter curaschi ed inschign. Ina giada ch’in portg selvadi creschì è blessà attatga el er l’uman; surtut ils vers pon chaschunar cun lur lungs dents chanins blessuras mortalas. I valeva perquai tuttavia sco cumprova da curaschi d’ir a chatscha da portgs selvadis be munì cun la lantscha. Correspundentamain menziunescha il codex songagliais Carolus Magnus et Papa Leo da l’onn 799 er il cletg da chatscha da Carl il Grond che duai avair butinà in ver.

Sco quai che numerus maletgs e lavurs artisanalas mussan, era usitada la chatscha sin portgs selvadis cun chavals e chauns da chatscha. A la curt dal duca da Württemberg vegnivan tegnids a l’entschatta dal 17avel tschientaner 900 gronds chauns da chatscha, cun ils quals ins gieva a chatscha da portgs selvadis. Ils chauns ils pli custaivels protegiv’ins cun agid da cularins lads u schizunt da gippas da fier cunter attatgas da vers. Ils chauns avevan il pensum da persequitar in portg selvadi fin che quel vegniva stanchel e d’al retegnair en in lieu fin ch’il chatschader al pudeva sajettar a curta distanza. Tar questas chatschas vegnivan umans, chavals e chauns adina puspè blessads grevamain u schizunt mortalmain tras attatgas da portgs.

Il svilup da las armas da fieu ha simplifitgà la chatscha sin portgs selvadis. I n’era betg pli necessari da far frunt directamain ad in ver che sa defenda stinadamain cun ses clavigliuns. Tuttina è la chatscha sa mantegnida, surtut dal temp dal baroc, sco part integrala dal ceremonial curtais. Persecuziuns da portgs a chaval han bain anc fatg part dals divertiments da l’aristocrazia; savens èn ils animals però er vegnids chatschads en uschenumnads curtins da chatscha directamain davant la flinta da la societad curtaisa. Ils animals sajettads giugavan tuttavia ina rolla tar il provediment da la populaziun cun charn. Il 1669 ha per exempel il ‹Proviant- und Rauchhaus des Jägerhofes Dresden› vendì a la populaziun la charn da 616 animals; en la Prussia eran ils burgais da las citads obligads da cumprar giu da la curt portgs selvadis ch’eran vegnids sajettads. Ils purs fatschentavan surtut ils gronds donns ch’ils portgs faschevan adina puspè vi da la cultira; ad els n’eri per ordinari betg lubì da mazzar ils portgs ch’invadevan lur prads – els als dastgavan be stgatschar cun bastuns.

La situaziun è sa midada cun la fin da l’absolutissem. Las restricziuns da chatscha sin portgs selvadis èn vegnids dissolvidas ed a partir dal davos terz dal 18avel tschientaner han blers pajais da l’Europa Centrala relaschà ordinaziuns, tenor las qualas igl era be pli lubì da tegnair portgs selvadis en curtins da selvaschina. En numerusas regiuns da l’Europa Centrala n’era il portg selvadi perquai betg pli represchentà vers la mesadad dal 19avel tschientaner. L’effectiv è anc sa sminuì supplementarmain suenter che la Revoluziun dal 1848 ha lià il dretg da chatscha a la proprietad funsila. La persuna cun dretg da chatscha aveva uss numnadamain da far bun envers il proprietari da terren l’entir donn che vegniva chaschunà tras la selvaschina.

Vers ils onns 1940 ha l’effectiv cuntanschì en l’Europa Centrala in minimum istoric. Al restabiliment ha contribuì il fatg ch’igl èn vegnids relaschads en il suenterguerra scumonds da sajettar portgs selvadis. Er la cultivaziun da tirc augmenta per ordinari la preschientscha da populaziuns da portgs selvadis. En il fratemp vegnan sajettads en Germania mintg’onn radund in mez milliun portgs selvadis. Suenter il chavriel furma el qua la selvaschina che vegn sajettada il segund frequent; en l’Austria sa chatta el sin la tschintgavla ed en Svizra sin la sisavla plazza.

Sco gia menziunà enconuscha la lingua tudestga per il portg selvadi e sias parts dal corp differentas noziuns specificas che derivan da la lingua da chatschaders: il portg selvadi masculin (ver) vegn numnà Keiler, in ver pli vegl (a partir da ca. 5-6 onns) Basse u Hauptschwein. L’animal feminin (portga) vegn numnà Bache, in novnaschì Frischling. Ils dents chanins dal ver sa numnan er Gewaff, quels da la missella sura Haderer e quels da la missella sut Gewehre.

Cumportament envers ils umans

Pervi da la persecuziun intensiva tras l’uman èn ils portgs selvadis per ordinari spuretgs ed activs da notg. Mastgels en chalur e femellas cun portgets pon però sa cumportar da temp en temp a moda agressiva envers ils umans (surtut sche quels mainan cun sai chauns).

En citads gronds poi esser che portgs selvadis perdan dal tuttafatg lur timiditad envers ils umans, e quai surtut sch’els vegnan pavlads. En ambients urbans giaudan portgs selvadis savens la simpatia da la populaziun, da l’autra vart sto lur dumber vegnir regulà per tegnair a mastrin ils donns vi da parcs e zonas verdas.

Animals che vegnan allevads tras l’uman daventan fitg dumestis e na pon betg pli vegnir mess en libertad. Per ina tegnida adequata a lur natira dovran portgs selvadis ultra da quai bler spazi, sco quai che be parcs zoologics pon metter a disposiziun.

Portgs selvadis en l’istorgia culturala

La chatscha sin ils portgs selvadis cun lur ferma veglia da sa defender è adina puspè stada in tema en la litteratura. Quai tanscha da las ovras da Heracles e la chanzun dals Nibelungen fin a la seria da comic dad Asterix.

Er en nums da lieus ed en vopnas da vischnancas e da citads datti en l’entira Europa Centrala ed utrò numerus referiments al portg selvadi.

Litteratura

• Norbert Benecke: Der Mensch und seine Haustiere – Die Geschichte einer jahrtausendealten Beziehung. Konrad Theiss Verlag, Stuttgart 1994, ISBN 3-88059-995-5, p. 248–260.
• Lutz Briedermann: Schwarzwild. 2. ediziun repassada. Deutscher Landwirtschaftsverlag, Berlin 1990, ISBN 3-331-00075-2.
• H. Gossow: Wildökologie. Verlag Kessel, Remagen-Oberwinter 2005, ISBN 3-935638-03-5.
• Heinz Gundlach: Brutfürsorge, Brutpflege, Verhaltensontogenese und Tagesperiodik beim Europäischen Wildschwein (Sus scrofa L.). En: Zeitschrift für Tierpsychologie. Tom 25, 1968, nr. 8, p. 955–995.
• Ilse Haseder, Gerhard Stinglwagner: Knaurs Großes Jagdlexikon, Augsburg 2000, ISBN 3-8289-1579-5
• Lutz Heck: Die Wildsauen. Verlag Paul Parey, Hamburg 1980/1985, ISBN 3-490-06612-X.
• Rolf Hennig: Schwarzwild. Biologie, Verhalten, Hege und Jagd. 7. ediziun repassada. BLV, Minca 2007, ISBN 978-3-8354-0155-6.
• V. G. Heptner: Mammals of the Sowjetunion Vol. I Ungulates. Leiden/New York 1989, ISBN 90-04-08874-1.
• Heinz Meynhardt: Schwarzwild-Report. Mein Leben unter Wildschweinen. 8. ediziun repassada. Neumann, Lipsia/Radebeul 1990, ISBN 3-7402-0080-4.
• F. Müller, D. G. Müller (ed.): Wildbiologische Informationen für den Jäger. Tom 1: Haarwild. Verlag Kessel, Remagen-Oberwinter 2004, ISBN 3-935638-51-5.
• Michael Petrak: Schwarzwild. Biologie, Bestandsreduktion, Sozialstrukturen, Wildschadenseindämmung, Schweinepest. Parey, Singhofen 2003, ISBN 3-89715-022-0.
• Cord Riechelmann: Wilde Tiere in der Großstadt. Nicolaische Verlagsbuchhandlung, Berlin 2004, ISBN 3-89479-133-0.
• Hans Hinrich Sambraus: Farbatlas Nutztierrassen. Ulmer, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3219-2.

Colliaziuns

 Commons: Portg selvadi – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio