Temp da crap

Il temp da crap è la pli veglia epoca da l’istorgia da l’umanitad. Ella è segnada dals utensils da crap ch’èn sa mantegnids ed ha cumenzà – tenor il stadi da la perscrutaziun actual – cun ils pli vegls utensils da crap da la cultura dad Oldowan avant 2,6 milliuns onns. Sco producents d’utensils da crap valan las emprimas spezias d’umans Homo rudolfensis e Homo habilis sco er tut las posteriuras sco per exempel Homo ergaster / Homo erectus, l’uman da Neandertal ed er l’uman anatomicamain modern (Homo sapiens).

Tempel de Ggantija a Gozo (Malta) dal temp da crap

La denominaziun ‹temp da crap› ha introducì Christian Jürgensen Thomsen l’onn 1836 cun il sistem da trais periodas (temp da crap, temp da bronz e temp da fier) cur ch’el ha sutdividì la preistorgia dal Danemarc tenor il material ch’è vegnì duvrà en emprima lingia per utensils, armas e cliniez. Per l’Africa en il sid da la Sahara exista in’atgna sutdivisiun da l’epoca – Early Stone Age, Middle Stone Age e Later Stone Age – che sa differenziescha da las epocas respectivas che valan per l’Europa.

A la fin dal temp da crap è situà il temp d’arom; quel cumenza da regiun tar regiun pli baud u pli tard e tutga anc tar il temp da crap. Pir cun il temp da bronz tempriv finescha il temp da crap en intginas parts dal mund; en l’Europa Centrala è quai il cas vers 2200 a.C.

Temp da crap tempriv u paleoliticum

Il paleoliticum u temp paleolitic cumpiglia – sco l’Early Stone Age en l’Africa – la gronda part da l’istorgia da l’umanitad a partir dals chats africans d’avant ca. 2,6 milliuns onns. Probablamain l’emprima unda da migraziun or da l’Africa documenteschan chats d’utensils e da fossils en la Georgia (lieu da chat Dmanissi), per ils quals ins ha calculà ina vegliadetgna da 1,8 milliuns onns. En l’Europa han las pli veglias cumprovas d’ominins enconuschentas ina vegliadetgna da ca. 1,1 milliuns onns (Sierra de Atapuerca, Spagna), en l’Europa Centrala da maximalmain 600 000 onns (missella sut da Mauer). Il temp da crap va a fin cun la transiziun dal pleistocen a l’olocen avant ca. 12 000 onns.

Paleoliticum tempriv

Cugns a pugn da l’Acheulean (ca. 500 000–300 000 onns)

Tenor definiziun cumenza il temp da crap cun l’emprim diever d’utensils fatgs or da crap tras antenats temprivs da l’uman anatomicamain modern (Homo sapiens). Utensils sa laschan definir en quel senn ch’il material da basa è vegnì midà en ina furma u l’autra per intent da diever. Tenor quai èn ils utensils da glera da l’Oldowan, ils quals han survegnì tras paucas fridas urs gizs, ils emprims utensils da l’umanitad documentads. Schebain ins ha manà natiers da l’entschatta ennà questas midadas intenziunadamain u sch’ellas èn succedidas per casualitad na sa lascha betg dir cun tschertezza. En tutta cas han lur utilisaders realisà il niz da quai ed han probablamain er bainbaud dà vinavant ils utensils e la metoda da producir quels. Ils pli vegls chats dal paleoliticum tempriv che valan sco incontestads derivan dal lieu da chat Kada Gona en l’Etiopia ed han ina vegliadetgna da 2,6 milliuns onns. Schebain ossa entagliada d’ina vegliadetgna da 3,4 milliuns onns, che deriva medemamain da l’Etiopia, sa lascha interpretar sco elavurada tras l’uman è contestà en la scienza. Sco cumprovà vala che Homo habilis duvrava gia utensils da crap, per Homo rudolfensis vala quai sco probabel e tut tenor derivan intgins dals chats ils pli vegls er da Paranthropus robustus, ina spezia or dal circul dals Australopithecina.

Sur blers millennis è l’inventari be sa midà pauc. Avant ca. 600 000 onns è la cultura d’utensils alura sa sviluppada vinavant: igl ha cumenzà l’Acheulean cun si’industria da cugns a pugn, medemamain puspè l’emprim en l’Africa. Er durant quest’epoca datti sur in lung temp praticamain naginas midadas; l’Acheulean dura fin ca. avant 100 000 onns ed è collià en l’Europa cun l’uman da Neandertal.

L’emprima giada vegn utilisà en il paleoliticum tempriv il fieu – in’impurtanta premissa per pudair colonisar regiuns pli fraidas e per render nutriment pli digestibel per l’uman. Las pli veglias fuainas cumprovadas ch’èn senza nagin dubi vegnidas fatgas da l’uman, derivan da l’Africa dal Sid ed han ina vegliadetgna da 1,7 milliuns onns. Sco indizi servan scalgias dad ossa brischada e restanzas da plantas situadas en il profund dal cuvel.

Paleoliticum mesaun

Ils cugns a pugn da l’Acheulean sa midan avant ca. 130 000–120 000 onns – els daventan asimetrics. Ins discurra uss da l’emprim stgalim dal paleoliticum mesaun, dal Micoquien. A medem temp è sa sviluppada ina nova furma d’elavurar ils utensils: ins ha producì stgaglias ch’eran pli pitschnas e pli levas e sa laschavan utilisar a moda pli flexibla (Moustérien cun tecnica da Levallois). En general vegn il paleoliticum mesaun associà cun l’uman da Neandertal; en il Proxim Orient cumparan però dapi ca. 90 000 onns er umans anatomicamain moderns. Ils umans eran vinavant chatschaders e rimnaders; i vegniva surtut fatg chatscha sin selvaschina. Armas cumponidas (lain e crap, collià tras ina cola fatga da rascha da badugn) ed il fieu eran medemamain enconuschents. Ins ha creà las emprimas ovras artisticas (Venus da Berekhat Ram), ils umans han sepulì lur morts (Shanidar, Teschik-Tasch, Gross Fredenwalde) ed han probablamain er gia agiuntà objects da fossa, quai ch’implitgescha la cretta en ina vita suenter la mort. Utensils da lain, ossa e corn vegnivan probablamain utilisads intensivamain; quels n’èn però strusch sa mantegnids.

Paleoliticum tardiv

Il paleoliticum tardiv cumenza avant ca. 40 000 onns. Per l’emprima giada sa laschan constatar differenzas regiunalas en il svilup – quai ch’era forsa er gia avant il cas, ma na sa lascha betg cumprovar per mancanza da chats. Cuntels lungs, graschels cumparan en l’Aurginacien en l’Europa Centrala, dal Vest e dal Sid; purtader da questa cultura è l’uman modern. Pictura da cuvels tempriva è cumprovada en l’Aurginacien tardiv en Frantscha. La pli veglia cumprova d’ina sepultura fatga cun gronda premura deriva da la Russia (Sungir) ed ha ina vegliadetgna da ca. 30 000 onns. Er utensils fatgs or da substanzas organicas daventan uss bundant pli frequents.

Liun/leopard fatg d'ivur da mamut (40 000 fin 30 000 onns vegl, Baden-Württemberg)

En Frantscha ed en la Spagna dal Nord chatt’ins a medem temp il Châtelperronien (fin avant ca. 34 000), dal qual l’inventari cumpiglia sper elements dal paleoliticum tardiv sco tar l’Aurignacien (fin avant ca. 28 000 onns) er anc cleramain tradiziuns da la tecnica da Levallois dal paleoliticum mesaun. Intgins perscrutaders vesan en las atgnadads da questas duas culturas la differenza tranter l’uman da Neandertal e l’Homo sapiens en sia furma tempriva sco uman da Cro-Magnon. En l’Europa da l’Ost ed Europa Centrala sa laschan differenziar a medem temp las culturas dal Bohunicien e dal Szeletien. A partir da ca. 28 000 fin 21 000 onns cumpara il Gravettien; simbols da fritgaivladad u tut tenor er represchentaziuns da dieuas sco la Venus da Willendorf inditgeschan la preschientscha d’imaginaziuns religiusas.

En Frantscha, Spagna e Portugal percunter è sa derasà da ca. 22 000 fin 16 500 il Solutréen ch’è segnà da lamellas e da pizs cun surfatschas retuschadas; dissegns sin grip (petroglifas), ossa engravada e figuras cumparan medemamain. En il Magdalénien, l’ultima perioda dal paleoliticum tardiv, va l’ultim temp da glatsch plaunsieu a fin. Tipic èn variantas da nizzas cun emprims indizis da la microlitisaziun che daventa alura fitg frequenta en il mesoliticum. Dal Magdalénien derivan er las pli enconuschentas picturas da cuvels (cuvel da Lascaux); medemamain in dumber creschent d’ovras d’art pli pitschnas moviblas. Er restanzas da tendas èn sa mantegnidas, en pli lampas cun lamegl, armas da chatscha e cliniez da meglra qualitad; cun quest ultim vegniva gia fatg commerzi lunsch enturn.

Temp da crap mesaun u mesoliticum

Cun la fin dal temp da glatsch ed il cumenzament da la regeneraziun dal guaud dal temp da l’olocen (a partir da ca. 9600 a.C.) cumenza en l’Europa Centrala il mesoliticum. L’extincziun da la selvaschina gronda dal temp da glatsch dumonda suenter novas tecnicas da chatscha per pudair tschiffar ils animals che vivan en ils guauds e che sa derasan ensemen cun quels. Quai na sa mussa betg il davos cun la cumparsa da pitschens pizs da frizzas, d’uschenumnads microlits. Ina cultura tempriva da l’Europa dal Nord ha furmà la cultura da Maglemose, in’autra enconuschenta cultura en la fasa tardiva è per exempel stada la cultura dad Ertebølle. Il mesoliticum va a fin en l’Europa Centrala cun il cumenzament da la cheramica lineara, la quala è sa derasada a partir da 6000 a.C. en la Pannonia ed en il decurs dals proxims 2000 onns fin en l’Europa dal Nord.

Periodas da transiziun cumparegliablas existan en differentas parts dal mund durant fitg differents temps. En la Levanta per exempel datti be in fitg curt temp da transiziun fin ca. 6000 a.C., il qual na sa numna qua er betg mesoliticum, mabain epipaleoliticum.

Temp da crap tardiv u neoliticum

Cheramica lineara

Il cumenzament dal temp neolitic vegn oz definì sur la transiziun vers la moda da cultivar producenta, vul dir vers la cultivaziun da plantas e l’allevament d’animals (revoluziun neolitica). Questa transiziun ha lieu en las differentas parts dal mund durant fitg differents temps. En la Levanta per exempel ha il temp da crap tardiv cumenzà cun il neoliticum precheramic ca. 9500 a.C., è alura sa derasà en l’Anatolia e sur il Balcan, fin ch’el ha cuntenschì vers 5600 a.C. l’Europa Centrala. Intgins abitants da regiuns allontanadas sa chattan anc oz tecnologicamain en il temp da crap tardiv.

Spazis culturals regiunals e temporals unitars sa laschan uss definir bundant pli savens a basa dals chats archeologics che quai ch’igl è il cas en las epocas precedentas.

En l’Europa Centrala cumenza il neoliticum cun la cheramica lineara tranter ca. 5600 e 4900 a.C. Sin terren tudestg suonda la Cultura da Rössen, vers ost la cheramica ornamentada cun pitgs. En l’Europa dal Sidost ed en il spazi dal Danubi sa furman da las culturas neoliticas temprivas atgnas culturas (p.ex. la cultura da Lengyel e la Cultura da Baden fin vers las culturas tardivas dal neoliticum da Vinča en il spazi serb-rumen e Tisza en l’Ungaria).

Emprimas emprovas d’elavurar metals han gì lieu en il 8avel millenni a.C. L’emprim èn quellas sa limitadas a metals prezius purs sco aur, argient ed arom ed a l’elavuraziun da cliniez. Per utensils ed armas n’eran quests metals loms betg adattads senza legas.

Enconuschents chats d’umans dal temp neolitic ch’èn sa mantegnids bain furman tranter auter l’um da Kennewick ed Ötzi.

Transiziun vers l’epoca da metals

A la fin dal temp da crap han ins cumenzà a duvrar in material fitg different, il metal. Caracteristicas dal tuttafatg novas, fin qua nunenconuschentas, han pussibilità novas furmas d’utilisaziun, ma han er dumandà suenter ina manipulaziun e tecnologia pli cumplexa e pretendì in commerzi a gronda distanza per pudair acquistar il material che n’era betg avant maun dapertut. Quest temp da transiziun vegn numnà temp d’arom. El va a fin cun il cumenzament dal temp da bronz.

Blers utensils ed armas èn anc vegnids producids cun las materialias cumprovadas, per part er cun il nov material en il vegl linguatg da las furmas; ma relativamain spert cumparan furmas innovativas per propi. Ins ha sviluppà tecnicas d’elavuraziun da metal fundamentalas sco il culaditsch da metal. Quel ha pussibilità da producir per l’emprima giada en seria utensils da cumparsa sumeglianta.

Medemamain han ins sviluppà emprimas tecnicas da la prospecziun (vul dir da la tschertga sistematica suenter giaschaments) e da gudagnar minerals d’arom en chavas avertas (minieras). Il svilup da l’elavuraziun d’arom ha pussibilità da mitigiar la stretga da provediment d’arom pur. Questa tecnica ha pli tard er servì a gudagnar zin, zinc e plum ed ha tschentà la basa tecnologica per il temp da bronz da pli tard. Igl ha gì lieu in’emprima ierarchisaziun cumprovabla, ina classa superiura è sa furmada, la quala controllava l’explotaziun ed elavuraziun dal metal ed ils commembers da la quala vegnivan mintgamai sepulids cun objects da fossa ordvart ritgs.

Las colonias en l’Europa Centrala vegnan tendenzialmain pli pitschnas, ma èn persuenter fortifitgadas pli ferm. Quellas sa chattavan oravant tut sin collinas. Surtut en la regiun da la Mar Mediterrana ha il svilup da la tecnologia d’arom manà ad in commerzi a lunga distanza adina pli intensiv.

Cunfinaziun temporala

Igl è ordvart difficil da vulair definir ils cunfins temporals da las singulas epocas e stgalims. Quai è per l’ina d’attribuir a la situaziun da chats che dependa da las relaziuns geologicas, da l’utilisaziun u surbajegiada posteriura da terren ed auter. Ils cunfins dals stgalims e las fasas da transiziun sa differenzieschan er d’ina regiun a l’autra. E tschertas sutdivisiuns cumparan be en tscherts territoris. Malgrà tuttas difficultads suonda qua l’emprova da porscher ina survista dal temp da crap en furma cronologica:

Cronologia dal temp da crap (en millis onns avant oz)

Istorgia da la terra		Istorgia da l’umanitad
Olocen	(12–0)	Later Stone Age (50–0)	Temp d’arom, paleoliticum tardiv, paleoliticum mesaun, epipaleoliticum
Pleistocen	pleistocen tardiv (126–12)		Paleoliticum tempriv (2600–12)
		Middle Stone Age (130–50)		Paleoliticum tardiv (40–12) Paleoliticum mesaun (300/200–40)
	Pleistocen mesaun (781–126)	Early Stone Age (2600–130)
	Pleistocen tempriv (1806–781)			Paleolitcum tempriv (2600–300/200)
	Gelasium (2588–1806)

• Temp da crap tempriv (paleoliticum)
  • Paleoliticum tempriv
    • Africa: 2 500 000–1 000 000 avant oz
      • Oldowan 2 500 000–1 000 000 avant oz
      • Acheuléen 1 500 000–200 000 avant oz
    • Europa: 1 200 000–600 000 avant oz
      • Protoacheuléen ubain Abbevillien 1 500 000–600 000 avant oz
      • Acheuléen vegl 600 000–350 000 avant oz
      • Acheuléen giuven 350 000–150 000 avant oz
      • Acheuléen tardiv 150 000–100 000 avant oz
  • Paleoliticum mesaun 125 000–35 000 a.C.
    • Europa
      • Micoquien 125 000–38 000 a.C.
      • Moustérien 125 000–38 000 a.C.
      • Gruppa da pizs en furma da fegls 50 000–35 000 a.C.
      • Szeletien 50 000–35 000 a.C.
    • Africa dal Nord
      • Atérien 40 000–18 000 a.C.
      • Ibéromaurusien 17 000–8000 a.C.
      • Capsien 9000–3000 a.C.
  • Paleoliticum tardiv 35 000–8000 a.C.
    • Europa
      • Aurignacien
        • Europa Centrala ed Europa dal Sidost 45 000–25 000 a.C.
        • Frantscha e Spagna 30 000–25 000 a.C.
      • Châtelperronien/Périgordien 35 000–30 000 a.C.
      • Gravettien 26 000–19 000 a.C.
      • Solutréen (Spagna e Frantscha) 19 000–16 000 a.C.
      • Magdalénien
        • Frantscha dal Sidvest e Spagna dal Nord 16 000–9500 a.C.
        • Germania 13 000–9500 a.C.
          • Germania
          • Cultura da Hamburg 13 000–12 000 a.C.
          • Gruppa dals tagliaplimas 10 000–8700 a.C.
          • Cultura da Bromme 9700–9000 a.C.
          • Cultura dad Ahrensburger 9500–8500 a.C.
          • Danemarc
          • Temp da Hamburg 13 000–10 000 a.C.
          • Cultura da Lyngby 10 700–10 000 a.C.
          • Cultura da Bromme 11 700–9000 a.C.
          • Cultura dad Ahrensburg 9000–8000 a.C.
• Temp da crap mesaun (mesoliticum) 8000–4000 a.C.
  • Germania
    • Beuronien 7700–5800 a.C.
    • Cultura da Maglemose
      • Gruppa da Duvensee 7000–5800 a.C.
      • Gruppa dad Oldesloe 6000–5000 a.C.
  • Danemarc
    • Cultura da Maglemose 8300–6000 a.C.
    • Cultura da Gudenå 8000–4000 a.C.
    • Klosterlund (Jutland) 8000–7000 a.C.
    • Cultura da Kongemose 6000–5200 a.C.
    • Cultura dad Ertebølle (pli veglia) 5200–3000 a.C.
  • Scandinavia dal Nord
    • Cultura da Fosna 9000–2000 a.C.
    • Cultura da Komsa 8000–3000 a.C.
    • Askola vers 7500 a.C.
  • Frantscha
    • Sauveterrien 8000–4000 a.C.
    • Tardenoisien 4500–3500 a.C.
    • Campignien vers 4000 a.C.
  • Spagna
    • Azilien 8500–5000 a.C.
    • Asturien 8500–5000 a.C.
  • Africa dal Nord
    • Natufien 12 000–7000 a.C.
    • Capsien 9000–3000 a.C.
• Temp da crap tardiv (neoliticum)
  • Europa dal Vest, Europa Centrala ed Europa dal Nord
    • Cheramica lineara 5500–4500 a.C.
    • Cheramica ornamentada cun pitgs 4900–4500 a.C.
    • Cultura dad Ertebølle 5000–4300 a.C.
    • Cultura da Rössen 4600–4300 a.C.
    • Cultura da Michelsberg 4300–3500 a.C.
    • Cultura da vaschs en furma da dratguir 4300–2700 a.C.
    • Cultura da las amforas en furma da culla 3100–2700 a.C.
    • Cheramica da cordas 2800–2400 a.C.
    • Cultura da vaschs en furma da zains 2500–2200 a.C.
    • Temp da stilets 2300–1600 a.C.
  • Danemarc
    • Ertebølle pli giuven 3000–2000 a.C.
    • Cultura da maneras da cumbat 3000–2500 a.C.
    • Temp da stilets 2500–1600 a.C.
  • Svezia e Norvegia
    • Cultura da maneras da cumbat 2800–2300 a.C.
  • Frantscha
    • Chasséen 4600–2400 a.C.
    • Tardenoisien 4500–3500 a.C.
  • Svizra
    • Emprimas influenzas umanas a partir da 6900 a.C. (runcadas, cultivaziun da glin e granezza)
    • Gruppa da La Hoguette 5800–5100 a.C.
    • Cultura da Cortaillod 4000–3500 a.C.
    • Cultura da Pfyn 3900–3500 a.C.
    • Cultura da Horgen 3300–2800 a.C.
    • Cheramica da cordas 2800–2300 a.C.
    • Cultura da vaschs en furma da zains 2500–2200 a.C.

Umans dal temp da crap

Derasaziun da l’uman

Sco emprims represchentants dals ominins ch’utilisavan utensils valan Homo habilis e Homo rudolfensis; singuls chats d’utensils vegnan però er attribuids a Paranthropus robustus or dal circul dals Australopithecina. Il Homo erectus ch’als suonda è gia sa servì tant d’utensils sco er dal fieu. Il Homo floresiensis da cumparsa plitost pitschna – ch’ins ha scuvert pir il 2003 e ch’ha vivì fin avant radund 50 000 onns sin l’insla indonaisa Flores – è tut tenor stà in descendent direct dal Homo erectus. Tut questas spezias dal gener Homo èn d’attribuir al paleoliticum vegl ed a sias culturas d’utensils a glera e da cugns a pugn. A basa d’extrapolaziuns suppon’ins ch’igl existivan da quel temp sin terra be paucs dieschmilli individis.

Sco tip d’uman dal paleoliticum mesaun per propi vala per blers umans l’uman da Neandertal ch’è sa sviluppà avant radund 200 000 onns en l’Europa or da Homo erectus / Homo heidelbergensis. A medem temp ha gia gì lieu da quel temp en l’Africa la transiziun dal Homo erectus al Homo sapiens, pia a l’uman modern.

Ils emprims umans moderns en l’Europa – avant radund 35 000 onns – èn stads ils umans da Cro-Magnon. Al cumenzament dal paleoliticum tardiv han l’uman da Neandertal e l’uman modern anc vivì varsaquants millennis in sper l’auter; intgins perscrutaders vesan en las culturas da l’Aurignacien (Homo sapiens) e dal Châtelperronien (uman da Neandertal) che cumparan quasi a medem temp ina differenziaziun pussaivla areguard lur relasch material, quai ch’è però contestà. Avant ca. 30 000 onns è l’uman da Neandertal mort ora; l’uman modern è sinaquai daventà il purtader da tut las culturas che duevan suandar.

Cultura materiala dal temp da crap

Nutriment

Funtauna da nutriment dals chatschaders e rimnaders ha furmà sur lung temp tut quai che sa laschava chattar en l’ambient natiral da l’uman: plantas, fritgs, sems, ragischs, bulieus, mel, ovs, charn, pesch e molluscs. Latg e products da latg na stevan betg a disposiziun avant la domesticaziun d’animals da pastgira; medemamain mancavan da quel temp las furmas cultivadas da fritgs, legums e graun che duevan pli tard daventar la funtauna da nutriment principala.

Ils umans vivevan en pitschnas stirpas che giravan cun lur preda en il ritmus da las stagiuns. Studis pli novs han mussà che l’uman dal temp da crap retirava radund dus terzs da si’energia da nutriment animalic e be in terz da funtaunas vegetalas.

A la fin da l’ultim temp da glatsch è la fauna en l’Europa sa midada cumplettamain: Ils animals gronds sco ils mamuts e diversas spezias da rinoceros ed elefants, sin ils quals ins aveva fatg chatscha fin qua, èn morts ora. Animals pli pitschens sco tschiervs, bovs, chavals e portgs han furmà da qua davent las spezias da preda impurtantas. Gia en il decurs dal mesoliticum han ils umans tegnì emprimas da questas spezias d’animals en lur lieus d’abitar ch’èn uss daventads stabels. Nutriment vegetal ha survegnì pass per pass ina pli gronda muntada, damai ch’il clima miaivel ha laschà crescher dapli plantas ed en ina pli gronda variaziun.

Ina da las pli impurtantas invenziuns da l’uman ed ina cesura ordvart marcanta ha furmà la revoluziun neolitica, vul dir la cultivaziun intenziunada da nutriment (agricultura) e l’allevament d’animals. Pir quai ha pussibilità da daventar sedentar per propi, da cultivar ulteriura vivonda, da duvrar l’avanzament per far provisiuns e da far cun tut intenziunadamain ed a lunga distanza commerzi. E betg il davos ha quest svilup manà ad in’explosiun demografica, perquai che dapli umans pudevan vegnir saziads. Per ils singuls individis è la situaziun alimentara però sa pegiurada uschia en media (pli pitschna cumpart da proteins, fominas tras nauschas racoltas), quai ch’è tranter auter sa mussà en il fatg che la grondezza dals umans è sa reducida in pau en cumparegliaziun cun ils chatschaders e rimnaders. Tals svilups perscrutescha la paleopatologia. Quella mussa er che la populaziun ch’aveva vivì avant a moda pauc concentrada è uss daventada l’unfrenda da malsognas infectusas che n’eran betg stadas enconuschentas fin qua. L’agricultura ha er pussibilità ina pli gronda differenziaziun sociala, damai che betg pli l’entira populaziun creschida era occupada cun gudagnar nutriment.

In’ulteriura consequenza ha furmà la derasaziun da l’uman er en territoris che n’eran betg vegnids populads fin qua, damai che la populaziun restanta da chatschaders e rimnaders ha stuì guntgir en regiuns main adattadas per l’agricultura.

Abitadis

Reconstrucziun d’in abitadi dal temp da crap tardiv

Nua che sa purschevan sin fundament da las premissas geologicas taunas, han ins fatg diever da vegl ennà da quellas sco refugi e suttetg. Uschiglio han ins fin uss chattà per il paleoliticum tempriv be tschertgels da crappa artifizials che sa laschan interpretar sco restanzas d’avdanzas. Probablamain han ins cumenzà gia avant 2 milliuns onns a fixar roma u pitschens bists tras crappa ed a construir en tala moda emprimas avdanzas. La pli veglia chamona da l’Europa ha ina vegliadetgna da radund 600 000 onns ed è situada a Přezletice (sper Prag). Las chamonas a Terra Amata sper Nizza en la Frantscha dal Sid han ina vegliadetgna da radund 400 000 onns, quellas a Bilzingsleben da radund 370 000 onns.

Dal paleoliticum mesaun èn sa mantegnidas chamonas da chatschaders da mamuts fatgas dad ossa e dents lungs – probablamain en colliaziun cun pitgas ed ossa – cun fuainas a l’intern. En la Grotte du Lazaret en Frantscha ha in plan orizontal d’ina chamona ina grondezza da ca. 35 m² ed è munida cun duas fuainas; quella purscheva plaz a radund diesch persunas.

En il paleoliticum tardiv fruntan ins sin foss d’abitar. Quels tanschan da foss chavads profund en la terra fin a chamonas quasi al nivel dal terren. Per ordinari èn sa mantegnidas fuainas e foras per pals ordinadas a moda regulara, las qualas mussan ch’igl era avant maun ina surstructura stabla. Ins suppona che las chamonas sumegliavan tendas u avevan ina furma tranter tenda e chamona.

En il decurs da neoliticum, cun las emprimas culturas da purs vers 10 500 a.C., han alura er existì avdanzas solidas en las qualas vegniva abità tut l’onn. Tut tenor regiun consistivan quellas d’arschiglia, crap u lain. Avdanzas d’arschiglia èn cumprovadas da l’Orient fin en l’Ungaria, avdanzas da crap dapi passa 10 000 onns en l’Orient, edifizis da lain cun paraids fatgas d’aissas u d’entretschada surtratga cun arschiglia en territoris cuverts cun guaud. En l’Europa Centrala furmavan edifizis cun pals la moda da construir usitada.

Naginas avdanzas, mabain fossas e/u lieus da cult furman ils megalits u dolmen derasads surtut en l’Europa dal Vest.

Art e cultura

Picturas

Petroglifas numnan ins maletgs e represchentaziuns graficas ch’èn vegnidas engravadas sin crap. Ins suppona che quellas avevan per la societad ina gronda muntada culturala e religiusa. Talas represchentaziuns chattan ins sin tut ils continents. La muntada dals simbols n’è per gronda part anc betg sclerida. Ina dataziun precisa è difficila, en general attribuesch’ins però las petroglifas al temp da crap tardiv ed als temps da metal.

Betg engravà, mabain picturà cun colur han ins las picturas da cuvels (er: picturas muralas en cuvels). Pervi da l’aura e l’erosiun èn tals maletgs sa mantegnids – sco ch’il num di gia – praticamain be en cuvels. Sco colurs han ins surtut duvrà ocher, charvun da lain sco er divers minerals; sco lioms aua, raschas e sucs da plantas. Bleras picturas mussan gia il diever da perspectivas ed er tecnicas da sfruschar e da sprinzlar èn gia vegnidas applitgadas. Enconuschents lieus da chat datti en tut il mund, uschia per exempel las bunamain 15 000 picturas muralas en la planira auta da Tassili n’Ajjer en l’Algeria, l’Uluru en l’Australia, ils enconuschents cuvels da Lascaux en Frantscha u il cuvel d’Altamira en Spagna. Cun agid da la metoda da C-14 (analisa da las colurs e dals lioms ch’èn vegnids duvrads) sa laschan las pli veglias da questas picturas datar en l’Aurignacien, pia plirs dieschmilli onns avant oz.

Sculpturas

Venus dal Galgenberg (Austria Bassa)

Las emprimas sculpturas mussan per il pli animals ubain figuras da dunnas cun caracteristicas sexualas fermamain accentuadas sco in grond pèz u ina batschida lada (figurinas da Venus). Quellas èn vegnidas fatgas da crap u arschiglia, ma er da material passager sco lain u ossa, sco la pli veglia represchentaziun d’in uman, la Venus vom Hohlen Fels ch’ins ha chattà sin la Schwäbische Alb. Tschertas parts da las statuettas femininas èn darar furmadas en detagl, uschia per exempel la fatscha u la bratscha. La tesa ch’i sa tractia tar questas figurinas da dieuas da la fritgaivladad e d’indizis per in matriarcat na vegn strusch pli fatga valair en la scienza.

Las figuras d’animals ch’èn vegnidas chattadas èn percunter segnadas d’in natiralissem surprendent; savens vegnan ils animals represchentads en posiziun da fugia u il mument dal culp mortal. Ozendi vegnan quellas interpretadas sco objects per evocar il success da chatscha.

Ina da las pli enconuschentas sculpturas dal paleoliticum tardiv è la Venus von Willendorf (Austria) d’in’autezza dad indesch centimeters. Daspera exista er ossa engravada, la quala na sa lascha però strusch interpretar. Represchentaziuns dad umens èn bundant pli stgarsas; tar quellas n’èn las caracteristicas sexualas per ordinari betg accentuadas spezialmain, simbols da fallus sco sculpturas cumparan pir pli tard. Bain però existan picturas da cuvels davart questas tematicas.

Musica

Sco pli vegls instruments da musica ch’èn sa mantegnids valan flautas d’ossa ch’èn medemamain vegnidas chattadas sin la Schwäbische Alb e ch’han ina vegliadetgna da ca. 35 000 onns. Ulteriuras flautas derivan dal cuvel Hohle Fels sper Schelklingen e dal cuvel da Geißenklösterle. Tar las flautas da quest ultim lieu da chat datti indizis ch’ellas na derivian eventualmain betg da l’uman modern (Homo sapiens da l’epoca da Cro-Magnon), mabain da l’uman da Neandertal: Las lavurs da collar ed isolar èn numnadamain – uschia suppon’ins – vegnidas fatgas cun rascha da badugn.

Religiun

Premissa per il svilup da religiun è in’abilitad da discurrer avanzada che cumpiglia er noziuns abstractas. Gia ils umans dal paleoliticum mesaun han apparentamain sepulì lur morts. Accumulaziuns da pollen pon vegnir interpretadas sco flurs u plantas agiuntadas a la fossa, er ocher sco materia prima custaivla vegniva agiuntada, en pli utensils duvrads u novs. Areguard las imaginaziuns davart ina vita suenter la mort u ils sentiments religius na san ins praticamain nagut, ils chats cumprovan tuttina l’existenza da talas ideas. Rituals u ceremonias religiusas considerescha la scienza, malgrà la situaziun da chats difficila, sco pussibels. Tscherts fastizs laschan supponer ch’i sajan vegnids inscenads sauts accumpagnads da chants.

Stgomi e commerzi

Il stgomi da nutriment, material ed utensils en proxima vischinanza sa lascha gia supponer per las emprimas culturas dal temp da crap. Impurtants bains han ins gia transportà baud sur lungas distanzas. Chats da conchiglias a l’intern dal pajais vegnan interpretads sco parts da cliniez; crap da fieu (silex) ed autras materias adattadas per la construcziun d’utensils e d’armas èn, sco impurtantas materias primas dal temp da crap, schizunt vegnidas derasadas sur rutas da commerzi.

Litteratura

• Almut Bick: Die Steinzeit. (Theiss WissenKompakt), Stuttgart 2006, ISBN 3-8062-1996-6.
• Alexander Binsteiner: Rätsel der Steinzeit zwischen Donau und Alpen. (Linzer Arch. Forsch., tom 41), Linz 2011, ISBN 978-3-85484-440-2.
• Hansjürgen Müller-Beck: Die Steinzeit. C.H. Beck, Minca 2004, ISBN 3-406-47719-4.
• Ernst Probst: Deutschland in der Steinzeit. Jäger, Fischer und Bauern zwischen Nordseeküste und Alpenraum. C. Bertelsmann, Minca 1991, ISBN 3-570-02669-8.
• Marshall Sahlins: Stone Age Economics. Aldine de Gruyter, New York 1972, ISBN 0-202-01098-8.
• Friedemann Schrenk: Die Frühzeit des Menschen. C.H. Beck, Minca 2003, ISBN 3-406-48030-6.
• Friedemann Schrenk, Timothy G. Brommage: Adams Eltern. Expeditionen in die Welt der Frühmenschen. C.H. Beck, Minca 2002, ISBN 3-406-48615-0.

Colliaziuns

 Commons: Temp da crap – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Renviaments a paginas che tractan il temp da crap, sin: www.archaeologie-online.de
• JungsteinSite
• Savida da basa davart il temp da crap (pagina privata)
• Introducziun en il temp da crap, sin: www.landschaftsmuseum.de
• Steinzeit, sin: swr.de