Temp dal naziunalsocialissem

Sco temp dal naziunalsocialissem vegn designà il temp da regenza da la Partida naziunalsocialistica tudestga dals lavurers (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP) en il Reich tudestg. Quella ha cumenzà ils 30 da schaner 1933 cun la nominaziun dad Adolf Hitler sco chancelier da l’imperi ed è ida a fin ils 8 da matg 1945 cun la capitulaziun senza cundiziuns da l’armada tudestga davant ils Alliads (resp. ils 23 da matg 1945 cun l’arrestaziun da la regenza da Flensburg).

Fürth/Nürnberg: Commembers da la NSDAP returnan dal di da partida (probablamain il 1938)

Ils naziunalsocialists han erigì en Germania ina dictatura tenor il princip dal Führer. Cun lur attatga sin la Pologna il prim da settember 1939 han els mess ad ir la Segunda Guerra mundiala.

Sper la persecuziun ed il mazzament da dissidents politics ha il reschim commess divers ulteriurs crims cunter l’umanitad, dals quals èn stads pertutgadas minoritads etnicas, religiusas ed autras. En rom dal holocaust, ch’è senza paregl en l’istorgia, èn vegnids mazzads radund 6 milliuns Gidieus europeics, ultra da quai han ins assassinà fin a 500 000 Sinti e Roma e fin a 100 000 umans cun impediments spiertals e corporals (en rom da l’‹Acziun T4› e da l’‹Acziun Brandt›). Tenor la strategia da l’uschenumnà Plan da fom han ils occupants tudestgs laschà murir da la fom en l’Uniun sovietica tranter il 1941 ed il 1944 sapientivamain radund 4,2 milliuns umans, e radund 3,1 milliuns schuldads sovietics èn morts en praschunia da guerra tudestga.

Ord perspectiva etic-morala vegn l’èra dal domini naziunalsocialistic en Germania e sur vastas parts da l’Europa resguardà sco ruptura cun la civilisaziun e sco punct il pli bass surtut da l’istorgia tudestga, ma er da l’istorgia europeica en general.

Survista

Il Reich tudestg l’onn 1942 (verd stgir: Germania; verd: territori occupà sut administraziun civila; verd cler: territori occupà sut administraziun militara)

Il temp dal naziunalsocialissem vegn savens attribuì ad in’epoca che vegn designada cun il term general ‹faschissem›. Quel è sa furmà en l’Italia ed ha regì là dal 1922 fin il 1943. Faschissem e naziunalsocialissem han enconuschì in’entira retscha da tratgs communabels: la dictatura d’ina suletta partida organisada a moda centralistica, il cult dal Führer, il militarissem, in naziunalissem agressiv, tendenzas tant antidemocraticas sco anticommunisticas sco er la pretaisa d’ina ‹unitad tranter pievel e stadi›. Dal faschissem talian è il naziunalsocialissem però sa differenzià tras in rassissem ed antisemitissem fundamentalistic, il qual ha servì a giustifitgar las vastas finamiras da conquista ed extirpaziun.

Il reschim naziunalsocialistic ha cumenzà en quel mument ch’il president da l’imperi Paul von Hindenburg ha nominà il manader da la NSDAP Adolf Hitler sco chancelier da l’imperi e che quel ha furmà in cabinet che sa cumponiva da represchentants da las partidas da dretga. Sa fatg valair definitivamain è il reschim fin il 1934 tras mesiras da terrur cunter adversaris politics, cun dissolver vastas parts da la constituziun da Weimar, tras scumandar tut las autras partidas ed unifurmar praticamain tut las forzas politicas e socialas.

Da l’entschatta ennà ha il reschim persequità ina politica da l’intern e da l’exteriur che dueva far emblidar la sconfitta da la Germania en l’Emprima Guerra mundiala sco er renovar e schlargiar la posiziun da pussanza gronda ch’era ida a perder. Fin il 1936 è la Germania sortida da la Societad da las Naziuns, ha rearmà massivamain ed occupà la Renania demilitarisada; uschia avevan ins mess ord vigur parts centralas dal Contract da Versailles. Il 1938 è suandada l’annexiun da l’Austria a l’imperi che sa numnava da qua davent Grossdeutsches Reich. Il medem onn ha la Cunvegna da Minca pussibilità a la Germania d’annectar las Sudetas.

La gronda part dals Tudestgs è stada d’accord cun questa politica. Ils onns 1935, 1936 e 1938 èn las decisiuns da Hitler vegnidas approvadas cleramain a chaschun da votaziuns dal pievel. Quai sa lascha explitgar cun allegar ils suandants quatter motivs principals:

• L’unifurmaziun ed il terror encunter dissidents ha intimidà la populaziun.

• Plaunsieu è la conjunctura mundiala sa revegnida. Programs d’investiziun statals, surtut per il rearmament e per infrastructura che sa laschava trair a niz per intents militars, han dà ulteriurs impuls a l’economia naziunala. En consequenza da quai ha regì a partir da la mesadad dals onns 1930 occupaziun cumplaina en Germania (cumbain che las pajas èn stadas airi sin il bass nivel da la crisa economica mundiala).

• L’ideologia da la cuminanza dal pievel ha dà a blers Tudestgs il sentiment da viver pli e pli en ina societad egalitara senza cuntrasts da classa.

• Blers Tudestgs han resentì las mesiras da la politica da l’exteriur dals naziunalsocialists sco success e sco reparaziun per l’umiliaziun naziunala da pli baud.

Cun l’attatga sin la Pologna ha il reschim naziunalsocialistic cumenzà a far passar cun la forza sia politica da conquista e da germanisaziun, la quala era vegnida preparada onns a la lunga. En il decurs da la Segunda Guerra mundiala ha la Germania naziunalsocialistica commess plirs milliuns acts da genocid. Ils 27 da settember 1940 èn la Germania, l’Italia faschista e l’imperi dal Giapun – las uschenumnadas Pussanzas da l’axa – s’alliads ad ina coaliziun politica e militara. Suenter victorias fitg sveltas cunter ils Pajais Bass, la Belgia, la Frantscha e la Norvegia ha il reschim naziunalsocialistic rut il patg da nunagressiun tudestg-sovietic dal 1939 ed attatgà ils 22 da zercladur 1941 l’Uniun sovietica (uschenumnà Unternehmen Barbarossa). Ils 11 da december 1941 è suandada la decleraziun da guerra da la Germania e da l’Italia envers ils Stadis Unids.

L’atun ed enviern 1942/43 ha la guerra cumenzà a sa sviluppar en disfavur dals Tudestgs (terradas en las battaglias dad El Alamein e Stalingrad). Vers la mesadad dal 1943 è suandada la vieuta en la guerra tudestga da sutmarins en l’Atlantic. A partir da la primavaira/stad 1944 han las forzas militaras aviaticas da la Gronda Britannia e dals Stadis Unids cuntanschì en Germania quasi la cumpletta supremazia en l’aria e destruì en la guerra da bumbas entiras citads. L’entschatta da zercladur 1944 èn truppas dals Alliads dal vest sbartgadas en la Normandia (Operation Overlord), avrind uschia la segunda front en il vest cun la finamira da chatschar enavos la Wehrmacht sin territori tudestg e da cupitgar la finala il reschim naziunalsocialistic.

Las truppas alliadas han cuntanschì ils cunfins anteriurs dal Reich tudestg l’october 1944. Truppas americanas e sovieticas èn s’entupadas ils 25 d’avrigl 1945 en la Germania Centrala (Elbe Day). Suenter che Hitler ha commess suicidi ils 30 d’avrigl 1945 è ida a fin dus dis pli tard la Battaglia da Berlin. Sinaquai ha l’armada tudestga capitulà ils 8 da matg 1945 senza resalvas.

La Segunda Guerra mundiala ha custà en tut il mund la vita a bundant 62 milliuns umans. En ses decurs han ils naziunalsocialists e lur gidanters mazzà radund in terz da tut ils Gidieus europeics (shoah), radund 3,5 milliuns burgais sovietics e polonais betg gidieus, almain 100 000, eventualmain fin a 500 000 Sinti e Roma (Porajmos), radund 200 000 impedids, in dumber nunenconuschent dad ‹asocials› tudestgs e radund 5000 omosexuals.

Entaifer l’igiena da razzas naziunalsocialistica valevan questas gruppas sco «nuschaivlas per la razza» e perquai «da main valur» resp. «betg degnas da viver». Gia avant la guerra eran vegnids assassinads radund 20 000 adversaris dal reschim – per ordinari commembers da partidas sanestras – e radund 1200 perditgas da Jehova.

Origin dal naziunalsocialissem

Cundiziuns da partenza

Adolf Hitler (a dretga, sesent) sco schuldà dal temp da l’Emprima Guerra mundiala

Las cundiziuns politicas, socialas ed economicas per l’avanzament dal naziunalsocialissem èn sa furmadas durant e tras l’Emprima Guerra mundiala. Quellas han accumpagnà ed engrevgià la Republica da Weimar dapi sia fundaziun. Concretamain sa tracti da las suandantas cundiziuns generalas:

• La Revoluziun da november dal 1918 ch’è stada colliada cun la fin da l’Imperi tudestg en l’Emprima Guerra mundiala e ch’ha manà a relaziuns da guerra civila.

• Las cundiziuns dal Contract da pasch da Versailles e sias pretensiuns da reparaziun, las qualas las pussanzas victuras da l’Entente han adossà a las forzas democraticas en Germania; en connex cun quellas stattan er l’Occupaziun da la regiun da la Ruhr, il Plan da Dawes ed il Plan da Young.

A partir dal 1919 è vegnì vitiers:

• La legenda da la stilettada, a basa da la quala vastas parts da la populaziun han attribuì la sconfitta en la guerra a las partidas republicanas e betg a motivs militars u a la generalitad superiura.

• Forzas radicalas da dretga e da sanestra che refusavan la democrazia parlamentara han destabilisà quella e fatg repetidamain emprovas da putsch (p.ex. da dretga il Putsch da Kapp ed il Putsch da Hitler, da sanestra la Revolta da Spartacus e la Sullevaziun da la Ruhr).

• L’administraziun e la giustia ch’ins ha pli u main surpiglià dal temp da l’Imperi na protegivan betg activamain la constituziun da Weimar e na mettevan betg suffizientamain terms als inimis da quella.

• Crisas economicas ch’han effectuà inflaziun, deflaziun da las pajas e dischoccupaziun en massa.

• Regenzas ch’eran permanentamain instabilas ed inablas d’agir, che n’han betg reagì a temp ed energic avunda sin las crisas economicas e ch’han per part anc rinforzà quellas.

• Il fatg che las forzas democraticas e liberalas e la sanestra moderada n’èn betg stadas ablas da s’unir sin in agir communabel cunter ils antidemocrats e naziunalsocialists.

• Il problem che la democrazia è vegnida flaivlentada cuntinuadamain tras in sistem presidial ch’ha pudì trair a niz deficits da construcziun da la Republica da Weimar (sco il paragraf d’ordinaziuns d’urgenza 48) e ch’ha uschia manà a la pussanza ils naziunalsocialists.

Emprima Guerra mundiala

Responsabels per l’Emprima Guerra mundiala èn surtut stadas las regenzas da Berlin e da Vienna e lur stabs generals. La sconfitta da la Germania è en emprima lingia stada la consequenza da finamiras da guerra exageradas e d’ina strategia da guerra sbagliada tras la terza generalitad superiura sut Erich Ludendorff e Paul von Hindenburg. Lur ambiziun da vulair cuntanscher ina «pasch victoriusa» e conquistas a gronda dimensiun sco er la refusa d’activitads en favur da la pasch a l’intern e d’offertas da negoziaziun nà da l’exteriur han la finala manà a la sconfitta militara cumpletta e provocà a l’intern la revoluziun sociala.

Suenter che l’offensiva da primavaira dal 1918 a la front dal vest aveva fatg naufragi, han ils dus generals empruvà da far culpantas las forzas liberalas e democraticas en il Reichstag cun proponer da laschar participar quellas a la regenza e d’acceptar las cundiziuns d’armistizi dal president american Woodrow Wilson ch’ins aveva refusà avant. Quai è succedì en rom da la refurma d’october dal 1918. Per las consequenzas da la sconfitta han els uschia fatg responsablas las forzas democraticas, las qualas han stuì acceptar ils 10 da november 1918 las cundiziuns da capitulaziun e suttascriver pli tard il Contract da Versailles. A basa da quai èsi stà pussaivel da derasar a partir dal 1919 la legenda da la stilettada ch’era nagut auter ch’ina manzegna da propaganda.

Dal 1880 fin il 1914 era s’etablì en Germania in antisemitissem ch’era derasà en las uniuns da gimnastica, en bleras uniuns da students, en il corp d’uffiziers ed en intginas partidas naziunalisticas e rassisticas. En il decurs da la guerra èn questas gruppaziuns daventadas adina pli radicalas. Il program da la Deutschvölkische Partei per exempel ha declerà «l’extirpaziun dal giudaissem» sco «dumonda mundiala dal 20avel tschientaner». Suenter la guerra ha l’Alldeutscher Verband sut Heinrich Class vulì far culpants ils Gidieus per la sconfitta tudestga e stgatschar quels cun la forza. Blers dals aderents da talas finamiras èn la finala sa rimnads en la NSDAP.

Revoluziun da november

La Revoluziun da november ha mess fin a la dictatura militara che regiva facticamain la Germania ed ha pussibilità da fundar ina republica parlamentara. Ma en il decurs da la Revoluziun èn ils manaders da la SPD Friedrich Ebert, Philipp Scheidemann e Gustav Noske recurrids al sustegn dal militar imperial per parar pretensiuns dals revoluziunars che surpassavan lur intenziuns. Per quest intent ha Ebert fatg ils 9 da november in patg secret cun la generalitad. La Revolta da Spartacus ed autras tentativas d’installar ina republica da cussegls ha el abattì cun agid da truppas imperialas ch’eran returnadas da la front e da corps libers da tenuta antirepublicana. Malgrà la terrada en la guerra han ils militars imperials mantegnì lur posiziun d’enfin qua e n’èn betg vegnids democratisads. Las structuras da l’imperi ed il persunal – savens da tenuta extremistica – han pudì sa tegnair en la Republica da Weimar en vastas parts da l’economia, administraziun, giustia e militar. La constituziun da Weimar ha schizunt protegì expressivamain tscherts privilegis da l’apparat da funcziunaris imperials.

SA dad Essen il 1923

En questa situaziun politica a l’intern dal pajais è sa furmada la NSDAP. Ella n’era ni la suletta ni l’emprima partida d’extrema dretga che refusava e cumbattiva la republica. Questa tenuta ha ella partì cun in’entira retscha da partidas naziunalconservativas e naziunalisticas, las qualas èn sa constituidas da nov ils onns 1918/19. D’impurtanza era da quel temp surtut la DNVP (Deutschnationale Volkspartei) che represchentava la tenuta anitdemocratica da vastas parts da la burgaisia conservativa, vul dir da tenuta monarchistica e fidaivla a l’imperatur.

Dapi il 1919 han extremists da dretga commess intgins assassinats politics, ils quals han tutgà enconuschents represchentants dal moviment da lavurants sco Rosa Luxemburg, Karl Liebknecht e Kurt Eisner. La republica da cussegls a Minca è vegnida abattida a moda brutala tras corps libers, ed er politichers liberals e conservativs ch’eran pronts d’ademplir las pretensiuns dal Contract da Versailles (Walter Rathenau, Matthias Erzberger) han ins assassinà. Savens èsi reussì a delinquents d’extrema dretga da mitschar da la persecuziun giudiziala u ch’els èn vegnids punids be modestamain; cunter delicts politics da vart da socialists e communists è la giustia percunter procedida a moda fitg rigurusa.

La giustia da Weimar n’è er betg intervegnida areguard la manzegna davart la culpa da guerra, las inculpaziuns cunter ils «malfatschents dal november» u la legenda da la stilettada, la quala na vegniva betg be purtada da l’extrema dretga, mabain er da conservativs da dretga e schizunt da partidas e medias liberalas. Tar il return da las truppas aveva Ebert discurrì da l’armada tudestga sco «nunvictorisada a la front» e Hindenburg ha pretendì il 1920 davant la cumissiun d’examinaziun davart la dumonda da la culpa da guerra, che l’armada saja vegnida «stilettada da davos». Questa reproscha sa drizzava cunter las forzas democraticas e sanestras, la revoluziun da las qualas aveva sfurzà tras la fin da la guerra che la generalitad aveva retardà. La legenda da la stilettada è vegnida purtada e propagada da numerusas medias, surtut da quellas dal concern da pressa da Hugenberg.

Ils democrats entaifer l’administraziun da la Republica da Weimar han ins per part disfamà sistematicamain – uschia per exempel il schef da la polizia da Berlin Bernhard Weiss ch’agiva cunter violaziuns da las leschas da vart da la SA (Sturmabteilung). Che talas furmaziuns paramilitaras èn sa stabilidas è medemamain vegnì tolerà da vart da las autoritads: La SA accumpagnava radunanzas e manifestaziuns da sia partida ed ha er cumenzà a provocar cravals tar reuniuns d’autras partidas.

Ultra da quai han problems instituziunals da la Republica da Weimar rendì impussibel ch’i sa furmia ina politica stabila e legitimada a moda democratica. Damai ch’i sa constituivan be darar maioritads constructivas en il parlament, han ins manà tras repetidamain novas elecziuns. Gist quai ha manà vers la fin da la Republica ad ina politica ch’era segnada d’ordinaziuns d’urgenza dal president da l’imperi pussant. Tut quai ha paralisà il process da furmaziun da la voluntad democratic ed ha fatg crescher en temp da crisa la malcuntentientscha dals burgais cun las partidas politicas etablidas.

Svilup da la NSDAP

1920–1925: Fundaziun, scumond e nova entschatta

La NSDAP è sa furmada ils 24 da favrer 1920 a Minca or da la Partida da lavurers tudestga (Deutsche Arbeiterpartei, DAP). En ses program da 25 puncts ha la partida represchentà da l’entschatta ennà posiziuns antidemocraticas, schovinisticas e rassisticas (surtut antisemiticas). La fin da l’onn ha ella acquistà il ‹Münchner Beobachter› e transfurmà quel en il ‹Völkischer Beobachter› (VB), il «fegl da cumbat dal moviment naziunalsocialistic da la Germania gronda».

Adolf Hitler era fin qua in pictur artist austriac senza success e nunenconuschent en la publicitad. En l’Emprima Guerra mundiala era el stà in simpel appuntà en in regiment bavarais. Per incumbensa dal militar ha el tranter auter visità occurrenzas da la DAP ed è l’emprim vegnì engaschà da quella sco oratur. En questa posiziun è el s’acquistà il num d’in «schumbrader» e «battider» da la partida, a la quala igl è uschia reussì d’avair en Baviera in tschert success entaifer ils circuls naziunalistics. Il 1921 è Hitler daventà parsura da la NSDAP. A l’organisaziun èn er s’associads impurtants militars or dals circuls imperials, uschia per exempel l’anteriur commember da la direcziun da l’armada Erich Ludendorff.

Ils commembers da la NSDAP han da l’entschatta ennà appartegnì als adversaris ils pli fervents da la republica, cumbain ch’era els empruvavan da gudagnar electurs en rom da quella. L’emprim n’èsi betg reussì a la partida d’extrema dretga da sa far valair sco vusch principala entaifer ils circuls da tenuta antidemocratica. Ma ella ha profità da la refusa generala dal Contract da Versailles per disfamar publicamain ils uschenumnads «malfatschents dal november». Sco l’extrema dretga en general drizzava er la NSDAP sias calumnias surtut cunter ils manaders da la SPD (Friedrich Ebert, Philipp Scheidemann). A quels saja la pussanza quasi «dada giu da tschiel» il 1918 e facticamain na sajan els nagut auter che gidanters ch’accumpleschian ils giavischs da las pussanzas victuras da l’Emprima Guerra mundiala. La Republica da Weimar ha la NSDAP disfamà sco apparientscha temporara, la numnond plain spretsch «il temp dal sistem». Questa propaganda è anc vegnida favurisada tras las pretensiuns da reparaziun dals Alliads.

Il Putsch da Kapp dal mars 1920 ha mess in’emprima giada sin l’emprova la Republica. Corps libers sut general von Lüttwitz han occupà il quartier da la regenza a Berlin e nominà l’anteriur funcziunari superiur Wolfgang Kapp sco chancelier da l’imperi. La regenza legala è l’emprim sa retratga a Dresden e la finala a Stuttgart ed ha appellà ad ina chauma generala cunter ils putschists. Il putsch ha bainspert fatg naufragi, betg il davos perquai che la birocrazia ministeriala ha refusà d’exequir las ordinaziuns da Kapp. L’armada aveva prendì en ina posiziun da spetga (Hans von Seeckt: «Truppa na sajetta betg sin truppa»).

A l’entschatta ha la NSDAP gudagnà a Minca in tschert dumber d’aderents; en l’ulteriura Baviera n’ha ella però strusch giugà ina rolla politica pli impurtanta durant ils emprims onns da la Republica. Ed ordaifer la Baviera nagin ch’ha propi prendì serius Hitler a l’entschatta dals onns 1920.

Tuttina han putschists naziunalsocialistics sut il commando da Hitler e Ludendorff empruvà ils 9 da november 1923 da cupitgar las regenzas tant en la Baviera sco er en l’Imperi. Ils commembers ed aderents dal moviment naziunalsocialistic derivavan per gronda part da la classa mesauna ch’era vegnida ruinada tras l’inflaziun e ch’era smanatschada cuntinuadamain da vegnir declassada.

Reclama per ‹Mein Kampf› da Hitler l’entschatta 1933 en la gasetta nazistica ‹Völkischer Beobachter›

La propaganda naziunalsocialistica aveva numnà l’acziun ‹Marsch sin la Feldherrnhalle› a Minca; ma quella ha la polizia bavaraisa abattì. En il process ch’è suandà è Hitler vegnì sentenzià al chasti minimal da tschintg onns arrest en la fortezza Landsberg. Ludendorff han ins declerà per nunculpant. La NSDAP è vegnida scumandada, ma igl èn sa furmadas organisaziuns successuras ch’ins ha tolerà. En l’arrest, durant il qual Hitler ha giudì blers privilegis, è quel sa decidì da vulair acquistar la pussanza en Germania sin via legala. El ha dictà a ses secretari da quel temp e substitut da pli tard Rudolf Hess si’autobiografia programmatica ‹Mein Kampf›, en la quala el ha formulà sias finamiras ed intenziuns. Gia ils 20 da december 1924 è Hitler puspè vegnì relaschà da l’arrest.

Il putsch ha furmà per il mument il punct culminant dal moviment d’extrema dretga; cun il progress economic è la muntada da quel puspè sa diminuida. Sin il martgà èn uss cumparidas novitads sco il radio ch’era accessibel per tuts u autos da producziun en massa che blers pudevan sa prestar.

Il moviment naziunalsocialistic è dà dapart en pliras partidas, da las qualas però be duas han pudì mantegnair ina tscherta impurtanza e ch’han tut en tut pers vinavant vuschs. Ina da questas duas era la Grossdeutsche Volksgemeinschaft sut l’egida dad Alfred Rosenberg che Hitler aveva sez elegì ed il qual è vegnì substituì il fanadur 1924 da Julius Streicher e Hermann Esser. Quella concurrenzava cun la Nationalsozialistische Freiheitsbewegung Grossdeutschlands sut l’egida da Gregor Strasser ed Erich Ludendorff.

1925–1929: la NSDAP sco partida pitschna

Ils 27 da favrer 1925 è la NSDAP vegnida fundada da nov a Minca e la gronda part da las gruppaziuns e partidas naziunalsocialisticas èn s’unidas en quella sut l’egida illimitada da Hitler. En il decurs dals proxims onns han ins examinà las structuras da la partida e meglierà l’organisaziun.

Il 1924 han ins rinfatschà al president da l’imperi Friedrich Ebert d’esser sa participà durant la guerra mundiala a chaumas e d’avair commess uschia tradiment da la patria. En l’ardur dal cumbat n’ha quel betg laschà tractar ad uras in’inflammaziun dal begl tschorv ed è mort il 1925. La proxima elecziun ha gudagnà Paul von Hindenburg; quel era uffizialmain commember da nagina partida, ma simpatisava anc adina cun ses anteriur imperatur. El è er vegnì sustegnì da la gronda part da las partidas da dretga e surtut da la Partida populara naziunala tudestga (Deutschnationale Volkspartei, DNVP).

Cun Erich Ludendorff aveva la NSDAP medemamain tschentà in candidat per quest’elecziun; cun 1,1 % da las vuschs è quel però crudà ora suenter l’emprim scrutini. Hitler sez aveva mess giu il medem onn sia naziunalitad austriaca ed era per entant (fin il 1932) senza naziunalitad. En intgins pajais federativs tudestgs era anc en vigur cunter el in scumond da discurrer publicamain; sco davos pajais federativ ha la Prussia dismess quel il 1928, suenter che Hitler aveva declerà da vulair cuntanscher la pussanza sin via legala.

Il 1926 èsi reussì a Hitler a chaschun dal segund di da partida da la NSDAP da sa far valair envers ils frars Gregor ed Otto Strasser; sco commembers da l’ala da la partida sanestra aspiravan quels in socialissem naziunal e la collavuraziun cun l’Uniun sovietica en dumondas da la politica da l’exteriur. Il december 1926 è cumparì il segund tom da ‹Mein Kampf›, en il qual Hitler ha manà definitivamain il moviment naziunalsocialistic en ina direcziun antisovietica: el ha definì il cumbat cunter il bolschevissem giudaic e la conquista da spazi da viver en l’ost sco finamiras centralas. Da qua davent ha Hitler mess sias speranzas surtut sin electurs da la classa mesauna e da la populaziun rurala ch’eran spezialmain malcuntents cun la politica actuala, damai ch’els pativan da grondas grevezzas economicas.

Fin las elecziuns parlamentaras dal 1930 è la NSDAP però restada ina partida pitschna tranter bleras autras che represchentavan en il Reichstag posiziuns da l’extrema dretga. La partida entaifer quest bloc schovinistic ch’è stada sur lung temp la pli gronda e la pli influenta ha furmà la DNVP. A chaschun da las elecziuns dal 1928 ha la NSDAP schizunt pers dus mandats ed ha cuntanschì cun 2,6 % dals votants be 12 sezs.

A partir da la mesadad da l’onn 1929 èn las relaziuns politicas, economicas e socialas en Germania, ch’eran stadas relativamain stabilas dapi il 1924, però sa pegiuradas entaifer paucs mais a moda dramatica. En consequenza da quai è il spectrum da partidas sa midà entaifer curt temp a favur dals pols ideologics da sanestra e da dretga; da quest svilup ha gist er la NSDAP pudì profitar.

1929–1933: crisa economica mundiala e crisa da la democrazia

Il 1929 ha ina colliaziun da partidas da dretga manà natiers ina decisiun dal pievel che dueva reglar da nov ils pajaments da reparaziun. Cumbain ch’il project da votaziun n’ha chattà nagina maioritad, ha la NSDAP pudì s’etablir uschia entaifer ils partenaris da coaliziun e gudagnar novs electurs.

Ils proxims onns è la NSDAP daventada adina pli impurtanta. Il motiv central ha furmà la crisa economica mundiala; quella è anc s’agravada en Germania tras il fatg ch’ils pajaments da reparaziun eran entretschads fitg ferm cun la circulaziun da finanzas.

En il context da la crisa economica mundiala è la dischoccupaziun en Germania creschida andetgamain. Blers electurs han perquai clamà suenter in ‹um ferm›, al qual i reusseschia da manevrar il pajais or da la crisa. Uschia ha la propaganda da la NSDAP pudì sviluppar entaifer curt temp in’immensa forza persvasiva: la parola da cumbat da Hitler da vulair «scuar or da la Germania las partidas politicas» è fruntada tar blers malcuntents, surtut er da la classa mesauna, sin ureglias avertas. Al dumber creschent d’electurs or dal champ schovinistic-naziunalistic èn uschia s’associads blers electurs dal champ conservativ-burgais.

Ils naziunalsocialists han chapì da gudagnar las massas cun occurrenzas grondas e da trair a niz per il cumbat electoral ils meds ils pli moderns sco in’emoziunalisaziun consequenta u las novas pussaivladads ch’ils aviuns purschevan. Lur attatgas sa drizzavan cunter tut quai che vegniva mess en connex cun la Republica da Weimar – dal sistem da partidas che consistiva da bleras partidas pitschnas fin al princip parlamentar-democratic en general.

La regenza vertenta, che vegniva dirigida da Hermann Müller (SPD), ha fatg naufragi ils 28 da mars 1930 pervi da la dumonda co reglar l’assicuranza cunter la dischoccupaziun. Igl è suandà in cabinet sut la direcziun da Heinrich Brüning ch’era situà politicamain a l’ala dretga dal center. El aveva en mira ina reducziun drastica da las entradas dals salarisads e da las prestaziuns socialas. Damai ch’el n’ha betg reussì cun sias propostas en il parlament, ha el mess ad ir l’ordinaziun d’urgenza tenor art. 48 da la Constituziun da Weimar. En cumbinaziun cun il dretg da nominaziun tenor art. 53 e cun il dretg da dissolver il parlament tenor art. 25 èsi stà pussaivel d’installar in cabinet presidial, vul dir ina regenza minoritara che sa basava sulettamain sin la confidenza dal president e sin las cumpetenzas da dretg d’urgenza da quel. SPD, KPD, NSDAP e parts da la DNVP han però pretendì da metter ord vigur l’ordinaziun d’urgenza. Il president ha dà suatientscha a questa pretensiun, uschia ch’ins ha instradà novas elecziuns. A chaschun da quellas ha la NSDAP pudì augmentar il dumber da ses represchentants da 12 sin 107; ella furmava uss la segund ferma partida en la Germania. Igl è suandà il segund cabinet presidial sut Brüning, il qual è uss vegnì tolerà da vart da la SPD. La regenza ha decretà reducziuns da paja, ha reducì las prestaziuns da l’assicuranza cunter la dischoccupaziun, augmentond però a medem temp las tariffas da las contribuziuns. Ultra da quai han ins auzà las taglias sin las entradas sco er sin biera, tubac e zutger. Ils cabinets presidials sut Brüning (1930–1932) han attribuì a moda essenziala ad alienar la populaziun da la democrazia en la furma da la Republica da Weimar e l’han famigliarisà cun relaziuns politicas betg democraticas.

En in process cunter uffiziers da l’armada tudestga, als quals vegniva reproschà d’avair derasà propaganda naziunalsocialistica, ha Hitler declerà da betg vulair surpigliar la pussanza «cun meds illegals». Cun quai ha el fatg frunt a la tuna ch’ils naziunalsocialists planiseschian in putsch e gudagnà ulteriura stima en la publicitad. La NSDAP dovria anc «duas u trais elecziuns», alura vegnia ella a seser «en la maioritad e furmar il stadi uschia sco che nus al vulain avair».

Entaifer las partidas da dretga èn las maioritads sa spustadas pli e pli vers il radicalissem. Las partidas burgaisas dal center sco la DStP u la DVP han pers electurs en grond dumber; ed ils electurs tradiziunals da la DNVP han vuschà per la NSDAP ch’era situada anc pli a dretga. Entaifer la sanestra èn ils spustaments stads main gronds. Ils socialdemocrats èn restads qua la forza dominanta; els han bain pers ina part da las vuscha a la KPD, ma fin l’entschatta dal 1932 n’è quella betg vegnida sur in dumber da 13 %. En il fratemp eran las debattas politicas sa spustadas vaira ferm en circuls ordaifer il parlament. Las furmaziuns da defensiun da las partidas – la SA da la NSDAP, il Stahlhelm che sustegneva la DNVP, il Rotfrontkämpferbund che steva en stretga relaziun cun la KPD ed il Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold che vegniva dominà da forzas socialdemocraticas – èn fruntadas ina sin l’autra en conflicts militants tant en las salas da reuniun sco er sin via. Repetidamain hai dà scenas che regurdavan ad ina guerra civila. Surtut entaifer las classas dals burgais e burgais pitschens ha quai rinforzà il clom suenter ‹ruaus ed urden›. Ed ils naziunalsocialists han ins considerà pli e pli savens sco quella forza che saja abla da restaurar l’urden cun abolir las relaziuns democraticas.

Sin iniziativa dal parsura da la DNVP, il mogul da medias Alfred Hugenberg, han DNVP, Stahlhelm, NSDAP ed autras organisaziun d’extrema dretga fundà la Harzburger Front ch’è però stada da curta durada. Ina cooperaziun stabila tranter ils naziunalsocialists ed ils naziunalists conservativs na dueva betg esser pussaivla avant il 1933. Sco reacziun sin la furmaziun da la dretga han las organisaziuns ch’eran fidaivlas a la republica furmà sut il simbol da las trais frizzas l’uschenumnada Eiserne Front. A la NSDAP èsi però reussì cun agid da parolas popularas d’instigar la populaziun cunter il parlamentarissem. Ils 27 da schaner 1932 ha Hitler tegnì in referat en il Düsseldorfer Industrieclub, en il qual el ha manà enavos tant ils interprendiders libers che sa basan sin il possess privat sco er il princip dal Führer naziunalsocialistic sin l’idea da la prestaziun. Ils contacts tranter la NSDAP e l’industria duevan vegnir promovids tras dus stabs da cussegliaders rivalisants, l’uschenumnà Post da lavur Dr. Schacht sut l’egida da l’anteriur president da la banca da l’imperi Hjalmar Schacht ed il Comité industrial per dumondas economicas sut l’interprendider da chemia Wilhelm Keppler. Da vart da l’industria èn las donaziuns però restadas plitost modestas. Bain ha la partida retschet per part pli grondas summas d’interprendiders gronds sco Friedrich Flick, Albert Vögler e surtut Fritz Thyssen; ma las funtaunas da daners principalas èn restadas las contribuziuns da commembers e la vendita da cartas d’entrada a las radunanzas da partida. Pir suenter ch’ils naziunalsocialists han surpiglià la pussanza, ha l’industria gronda cooperà pli ferm cun la direcziun da partida.

Elecziuns dal 1932

Dapi il 1925 era Hitler senza naziunalitad, e quai sin atgna iniziativa. La fin da favrer 1932 ha el alura cuntanschì la naziunalitad tudestga. Quai al ha pussibilità da candidar il 1932 sco president da l’Imperi. Igl è significativ per la situaziun da la Republica che nagins dals candidats Thälmann, Hitler, Hindenburg e Theodor Duesterberg derivavan dal champ democratic. Las partidas dal center fin la SPD han sustegnì Hindenburg per evitar in success da vart da Hitler. Quai è reussì, Hindenburg è vegnì reelegì. Damai che quai era però be reussì cun agid dals socialdemocrats ch’el spretschava, era il victur pli passà permalà. Il chancelier da l’imperi Brüning aveva ultra da quai pers ses credit tar il president da l’Imperi, damai ch’el aveva laschà scumandar la SA ed aveva relaschà in’ordinaziun areguard l’agid en l’ost che vegniva crititgada fermamain dals possessurs da terren en la Prussia da l’Ost, als quals appartegneva er Hindenburg. Medemamain n’ha Hindenburg betg pudì star ora che Brüning aveva animà ils aderents da la SPD d’eleger el sco president, uschia ch’ins spetgava uss da quellas varts tschertas concessiuns da vart da Hindenburg. En vista a tut questas dissonanzas al ha Hindenburg retratg sia confidenza e Brüning, che giudeva oramai be pitschen sustegn en la populaziun pervi da sia politica da spargn, ha stuì sa retrair. Tenor agen giuditgar dal chancelier saja el vegnì franà «tschient meters avant il final», damai che sia politica da deflaziun avessia pir pudì mussar suenter in tschert temp l’effect giavischà. Er sia finamira d’in tractament egual da la Germania entaifer la communitad da stadis e da la dissoluziun dals custs da reparaziun n’aveva el betg cuntanschì.

Ses successur Franz von Papen ha immediat supplitgà Hindenburg da dissolver il parlament. El sa stentava da gudagnar il sustegn dals naziunalsocialists ed ha perquai revocà il scumond da la SA e da la SS. Hitler sez aveva bain pers l’elecziun sco president da l’imperi, ma cuntanschì in grond success areguard sia popularitad. A chaschun da la proxima elecziun en il Reichstag, ils 31 da fanadur 1932, ha la NSDAP obtegnì 230 mandats e furmava uschia la pli ferma fracziun entaifer il parlament. Igl è quai stà per la NSDAP il pli aut resultat ch’ella ha cuntanschì en rom d’elecziuns democraticas. Hitler vuleva vegnir elegì da Hindenburg sco chancelier; il post dal vicechancelier ch’al è vegnì offert ha el refusà. Damai ch’ils communists avevan cuntanschì a medem temp 89 mandats, furmavan las duas partidas d’ala extremas ina maioritad negativa che rendeva nunpussaivla tutta lavur parlamentara. Suenter in votum da disfidanza cunter sia persuna ha von Papen – a basa d’ina ordra da Hindenburg ch’era vegnida semtgada a quel – puspè schlià il Reichstag ch’era apaina vegnì elegì. Gia ils 20 da fanadur aveva el relaschà la regenza da la Prussia che valeva sco davosa bastiun da la Republica. Sco pretext per quest «culp cunter la Prussia» che vegn savens resguardà sco culp da stadi, ha el allegà la disditga presumtiva da la polizia prussiana a chaschun da la «Dumengia da sang d’Altona» (cumbats sin via violents tranter ils communists e la SA ch’era puspè vegnida lubida da von Papen).

A chaschun da las novas elecziuns dal november 1932 ha la NSDAP pers in pau vuschs. La gronda part dals observaturs ha interpretà quai sco entschatta da la fin dals naziunalsocialists. Danovamain n’hai dà nagina maioritad che fiss stada abla da furmar ina regenza. Papen, ch’aveva lantschà en il fratemp programs da conjunctura, è sa retratg suenter ch’el ha stuì renconuscher ch’igl al manchia il sustegn da l’armada per segirar ina regenza dictatorica. Pervi d’in sbagl da procedura da vart da Papen eri ultra da quai reussì al parlament d’exprimer sia disfidanza envers el; quest votum è bain stà senza effect legal, ma è vegnì percepì vastamain en la populaziun. Hindenburg da sia vart ha refusà da schliar il Reichstag senza fixar novas elecziuns; d’eliminar il parlament sa basond sin l’argument dal stadi d’urgenza statal avess muntà ina violaziun evidenta da la constituziun. Ed en rom d’ina simulaziun militara aveva Hindenburg stuì constatar ch’i mancava il sustegn dal minister da defensiun general Kurt von Schleicher che fiss stà necessari en cas d’ina sullevaziun pussaivla.

Successur da von Papen è daventà Kurt von Schleicher ch’aveva tratg fin qua ils fils davos las culissas e ch’era facticamain er stà responsabel per la cupitga da von Papen. Ma er ses concept da chattar ina via or da la crisa ha fatg naufragi. Sia finamira eri stà da stgaffir ina «front traversala» che dueva tanscher dals sindicats fin a l’ala sanestra da la NSDAP enturn Gregor Strasser; ma Strasser ha stuì capitular davant Hitler. Ils 28 da schaner 1933 ha er von Schleicher stuì sa retrair, suenter ch’el aveva pretendì il davos persunalmain che Hindenburg proclameschia il stadi d’urgenza. Schleicher sez n’era nagin democrat, sia posiziun envers la NSDAP è sa midada pliras giadas; il davos ha el sez cusseglià a Hindenburg da furmar in cabinet sut Hitler.

Schleicher na pudeva betg savair che el, il maister da las intrigas, era uss sez daventà l’unfrenda d’ina intriga: gia ils 4 da schaner 1933 era ses anteriur protegì Franz von Papen sa scuntrà cun Hitler en la chasa privata dal banchier da Cologna Kurt von Schröder per far negoziaziuns secretas. A quest discurs èn suandads ulteriurs, als ultims dals quals er il secretari da stadi dal president da l’imperi Otto Meissner è stà preschent sco er il figl dal president da l’imperi Oskar von Hindenburg ch’eran omadus cussegliaders influents dal vegl Paul von Hindenburg. Ins è sa cunvegnì sin ina regenza da coaliziun tranter la DNVP e la NSDAP; a quella duevan appartegnair sper Hitler be dus ulteriurs naziunalsocialists, numnadamain Wilhelm Frick sco minister da l’exteriur e Hermann Göring sco minister senza portafegl e – sco cumissari guvernativ – minister da l’intern prussian. Von Papen sez era previs sco vicechancelier e cumissari imperial per la Prussia.

Hitler surpiglia da Hindenburg la pussanza (1933)

Hindenburg sez era sa mess fin la fin cunter l’idea da far da Hitler – ch’el numnava pervi d’ina malchapientscha geografica l’«appuntà boemian» – il nov chancelier. La finala ha el pudì vegnir calmà cun l’avis ch’il manader da la NSDAP possia be furmar in pitschen privel, damai ch’el saja ‹enramà› d’ina maioritad dal cabinet conservativa. In ulteriur argument central per Hindenburg è stà il fatg che la schliaziun cun Hitler saja formalmain confurma cun la constituziun vertenta. Facticamain ha la nominaziun da Hitler al chancelier imperial ils 30 da schaner 1933 muntà la fin da la Republica da Weimar – formalmain n’è quella però mai vegnida messa ord vigur.

Paul von Hindenburg era vegnì cusseglià durant questas emnas da differentas associaziuns da lobists e dals commembers da si’atgna suita. Il november 1932 han plirs industrials e banchiers intimà el da numnar Hitler chancelier; il medem mais è in comité che steva datiers da la DNVP s’exprimì a favur da la regenza da Papen e cunter la NSDAP. Quant fitg che tut questas activitads han influenzà sia decisiun è grev da dir – da quel temp aveva Hindenburg gia accumplì ses 86avel onn da vita.

Avantguerra

La dictatura vegn stabilida

La surdada da la pussanza politica ad els ed a lur associads da la conservativa da dretga han ils naziunalsocialists festegià sco «surpigliada da la pussanza» e «revoluziun naziunala». Quai n’è però betg correct. Ils 30 da schaner 1933 è Hitler vegnì designà formalmain sco chancelier imperial ed incumbensà cun la furmaziun da la regenza. Perquai discurr’ins en l’istoriografia pli nova d’ina «surdada da la pussanza». Er blers Tudestgs che n’eran tuttavia betg da tenuta naziunalsocialistica han beneventà che Hitler ha surpiglià las fatschentas. En il decurs dals proxims mais ha cumenzà il process da far passar e consolidar ina dictatura naziunalsocialistica. Cun sia furmaziun da la regenza ha Hitler accentuà la voluntad da cooperar cun las veglias elitas: be trais ministers derivavan da la NSDAP, ils ulteriurs eran commembers da la DNVP u dal Stahlhelm.

Il prim da favrer 1933 ha Hindenburg schlià il Reichstag e fixà novas elecziuns. Cun in’ordinaziun dal president dals 4 da favrer «per proteger il pievel tudestg» è la KPD vegnida scumandada ed èn vegnidas relaschadas emprimas ordinaziuns d’urgenza ch’eran surtut drizzadas cunter communists e socialists; ultra da quai han ins restrenschì la libertad da pressa, d’opiniun e da reuniun. Suenter l’Incendi dal Reichstag ils 27 da favrer 1933 ha Hindenburg relaschà in’ulteriura ordinaziun «per la protecziun dal pievel e dal stadi» ch’ha anc limità pli ferm quests dretgs fundamentals ch’eran fixads en la Constituziun da Weimar.

Ils naziunalsocialists han resguardà en in emprim pass il moviment da lavurants organisà sco adversari principal. Per stabilisar lur atgna pussanza han els perquai scumandà ed abattì questas organisaziuns. Blers commembers da la KPD, da la SPD e da partidas communisticas e socialisticas pli pitschnas sco er dals sindicats libers han ins maltractà e mess en «fermanza preventiva». Dapertut en il Reich han ins installà en salas da gimnastica, clavads u tschalers stabiliments d’arrest provisorics da la SA e mess a ferm e torturà en quels adversaris politics. In emprim champ da concentraziun da la SS han ins endrizzà a Dachau. Quest sistem da champs dueva pli tard vegnir schlargià a moda sistematica e centralistica. Davart l’installaziun da quest champ han rapportà las medias; ins è sa giustifitgà envers la populaziun cun far valair ch’i sa tractia d’ina «mesira poliziala» per «criminals politics». Ina gronda part dals praschuniers dals champs èn daventads unfrendas da las cundiziuns d’arrest che cumpigliavan er torturas ed assassinats.

Ils communists e socialdemocrats han empruvà da s’organisar a moda clandestina u en fugids en l’exteriur. Là han els furmà novas direcziuns, sco per exempel la SPD a Prag cun si’organisaziun d’exil Sopade. Las partidas sanestras ch’avevan tractà fin qua ina l’autra d’adversari, han uschia inizià in dialog.

Ils 5 da mars 1933 han gì lieu las elecziuns en il Reichstag. En in inscunter secret dals 20 da favrer 1933 aveva l’industria fatg per quest intent a la NSDAP ina donaziun da trais milliuns marcs. Malgrà quai ha la NSDAP manchentà il pli absolut; ella ha però stgaffì quel cun annullar avant l’emprima sesida dal parlament ils mandats ch’eran ids a la KPD. Commembers da la SA ch’eran preschents en las sesidas dal Reichstag servivan ad intimidar ils deputads restants.

Ils 21 da mars 1933 han ils naziunalsocialists inscenà il Di da Potsdam per demonstrar la fraternisaziun cun las tradiziuns ed elitas da la Prussia e per gudagnar uschia in ulteriur sustegn a l’intern dal pajais ed a l’exteriur. L’uschenumnada Lescha da plenipotenza dals 23 da mars ha dà a la regenza, l’emprim per l’interval da quatter onns, cumpetenzas legislativas quasi illimitadas. Tras quai èn las partidas restantas – ch’avevan tuttas danor la SPD votà persuenter – vegnidas privadas da lur pussanza. Il fanadur èn ellas vegnidas scumandadas u ch’ellas eran gia sa schliadas da sasezzas e dapi la Lescha cunter la nova furmaziun da partidas dals 14 da fanadur 1933 è la NSDAP restada la suletta partida ch’era renconuschida en Germania. Correspundentamain hai dà a chaschun da las proximas elecziuns en il Reichstag (12 da november 1933) sulettamain ina glista unitara cun commembers da la NSDAP e giasts elegids. Il parlament è uschia vegnì degradà ad in gremi d’acclamaziun.

La propaganda naziunalsocialistica ha remplazzà en tut ils secturs da la vita la pressa libra e la cultura. La NSDAP è creschida per in grond dumber da commembers, ils quals ils naziunalsocialists arrivads numnavan cun tun beffegiant «Crudads dal mars».

‹Unifurmaziun› da la societad

Salid nazistic en ina scola a Berlin a chaschun da la festa da la fundaziun da l’Imperi (1934)

Suenter che la NSDAP aveva surpiglià la pussanza, ha cumenzà l’‹unifurmaziun›. Quai vul dir che tut las organisaziuns ed instituziuns en l’entira societad èn vegnidas suttamessas u assimiladas al reschim naziunalsocialistic. En quest senn sa tracti tar il term da l’‹unifurmaziun› (‹Gleichschaltung›) ch’è vegnì duvrà da la propaganda naziunalsocialistica d’ina expressiun bagatellisanta per in process ch’ha gì lieu sut grond squitsch. Fin la fin dal 1934 cumpigliavan las mesiras correspundentas la gronda part da las uniuns, associaziuns, sindicats, corporaziuns da mastergnants, uniuns da students, medias, instituziuns culturalas ed er la giustia. Bleras da las organisaziuns pertutgadas èn pli gugent sa subordinadas al nov sistem or d’atgna voluntad che da vegnir schliadas u scumandadas. En las uniuns han ins mess en vigur il princip dal Führer la mesadad dal 1933. Formalmain è quai sa mussà uschia ch’il parsura da l’uniun è vegnì elegì da nov «confurm a l’unifurmaziun». Ses represchentants ha el alura nominà, quai ch’era suttamess a l’«approvaziun tras las instanzas surordinadas». Silsuenter na sa numnava el betg pli parsura, mabain Führer. En blers secturs han organisaziuns da partida da la NSDAP surpiglià las incumbensas dals posts statals precedents e d’associaziuns d’interess nunstatalas. Da l’autra vart hai dà entaifer las structuras tant naziunalsocialisticas sco er statalas novs uffizis e sutdivisiuns, dals quals las cumpetenzas sa cruschavan savens.

Ils 10 da matg 1933 han gì lieu en blers lieus en Germania arsentadas da cudeschs; igl èn vegnids brischads publicamain cudeschs d’auturs d’orientaziun sanestra e liberala u che valevan sco «degenerads».

Las duas baselgias grondas n’han ins a l’entschatta betg suttamess al process d’unifurmaziun. Tras il concordat dal Reich han ils uvestgs catolics mantegnì lur uffizis ed uvestgieus; las baselgias evangelicas dals singuls pajais federativs èn s’unidas il zercladur/fanadur sco mesira preventiva ad ina baselgia dal Reich sut la direcziun d’in uvestg dal Reich. La baselgia evangelica è però sa separada en ils cristians tudestgs ed en la baselgia confessanta. Ils cristians tudestgs propagavan in evangeli «nettegià dals Gidieus» ed eran obedaivels al Führer. Entaifer la baselgia confessanta èn percunter s’unids cristians che refusavan violaziuns da la libertad da cretta tras il stadi e l’exclusiun da commembers da derivanza gidieua. Malgrà quai n’han els betg furmà in’opposiziun unitara cunter il reschim naziunalsocialistic; grondas parts dad els èn stads fidaivels al stadi dal Führer ed han approvà la Segunda Guerra mundiala. Suenter emprims success è er la baselgia confessanta vegnida persequitada adina pli ferm a partir dal 1937.

Persecuziun dals Gidieus 1933–1938

Emigraziun gidieua or da la Germania 1933–1941

Onn	Dumber dals emigrants
1933	37–38 000
1934	22–23 000
1935	20–21 000
1936	24–25 000
1937	23 000
1938	33–40 000
1939	75–80 000
1940	15 000
1941	8 000

La privaziun dals dretgs e persecuziun dals Gidieus tudestgs ha cumenzà immediat suenter che Hitler aveva surpiglià la pussanza, e quai l’emprim en furma da terrur sin via da vart da la SA. A partir dal mars 1933 han ins stgatschà medis, giurists, apotechers, guardiabogns etc. da derivanza gidieua da lur professiuns libras, exclus els da las federaziuns correspundentas ed adossà ad els in scumond da lavur. Il prim d’avrigl 1933 ha la SA organisà l’emprim boicot d’affars gidieus. Cun la lescha per restabilir il status dals funcziunaris da professiun dals 7 d’avrigl 1933 èn funcziunaris malvis vegnids exclus dal servetsch public. Il paragraf davart ils Arians ch’era cuntegnì en questa lescha ha furmà l’emprima lescha rassistica drizzada cunter persunas da derivanza «betg Ariana» ed ha pertutgà aderents da la cretta gidieua u da derivanza gidieua supponida. Quels èn l’emprim vegnids exclus dal servetsch public, alura er da las uniuns, da las federaziuns professiunalas e da las baselgias evangelicas ch’han introducì regulaziuns cumparegliablas. Successivamain als han ins er exclus da las scolas publicas ed en general da l’entira vita publica. Be ad anteriurs schuldads gidieus da l’Emprima Guerra mundiala ha il privilegi dals cumbattants a la front furnì fin il 1935 ina pitschna protecziun. La lescha areguard l’access a l’advocatura dals 7 d’avrigl 1933 han ins medemamain stgaffì per excluder advocats gidieus.

En consequenza da quai èn radund 200 000 persunas che vegnivan persequitadas per motivs politics u rassistics sa decididas d’emigrar. Il reschim ha beneventà quai sco «fugia d’adversaris dal reschim». A medem temp ha quel laschà eriger champs da concentraziun – l’emprim il KZ Dachau –, en ils quals adversaris politics ma er minoritads religiusas èn vegnids internads en massa. Tras quai è il caracter dictatoric dal reschim vegnì evident tant a l’intern dal pajais sco er a l’exteriur.

Il 1935 ha la lescha dals burgais da l’imperi retratg a tut ils Gidieus tudestgs lur dretgs da burgais. Malgrà quai n’èn strusch emigrads silsuenter dumbers che fissan stads marcantamain pli auts. Ils blers eran s’arranschads cun las discriminaziuns e speravan ch’il reschim vegnia bainbaud remplazzà; en il decurs dals proxims onns dueva quai sa mussar sco errur mortala. Il 1938 ha cumenzà la privaziun dals dretgs sistematica dals Gidieus tudestgs cun l’arisaziun, l’ordinaziun areguard l’eliminaziun dals Gidieus or da la vita economica tudestga e l’ordinaziun davart il diever da la facultad gidieua. Cun agid da mesiras administrativas, sco per exempel in prenum supplementar, in ‹J› en il passaport, cartas d’identitad e glistas d’annunzia han ins registrà tut ils Gidieus. Ils pogroms dals 9 da november 1938 (Reichskristallnacht) han destruì en l’entir pajais la cultura gidieua tudestga. Immediat suenter è vegnì scumandà als Gidieus tut il possess dad armas. Per l’emprima giada han ins mess a ferm dieschmillis Gidieus en champs da concentraziun. En il decurs da las proximas emnas èn tschients dad els vegnids torturads, assassinads u sfurzads da sa prender la vita.

Privaziun da la pussanza da l’ala Röhm e concentraziun da la pussanza

En ses program da 25 puncts aveva la NSDAP tranter auter pretendì l’expropriaziun e naziunalisaziun d’interpresas grondas. Hitler ha però ignorà quai per betg perder il sustegn da l’industria gronda e da l’armada. Entaifer la NSDAP ha quai sveglià malcuntentientscha e conflicts areguard l’ulteriur proceder. La SA sut l’ami da Hitler Ernst Röhm vuleva surpigliar l’armada e s’engaschava per ina transfurmaziun sociala da la societad. Per Hitler n’era quai però betg cumpatibel cun ses plans da guerra.

Sin cussegl da Himmler, Goebbels e Göring ha Hitler laschà assassinar tranter ils 30 da zercladur ed il prim da fanadur 1934 en l’entir pajais radund 200 adversaris e concurrents pussaivels entaifer la NSDAP sut il pretexts che quels sajan stads cumpigliads en in putsch che Röhm haja – apparentamain – planisà. Tranter las unfrendas sa chattavan Gregor Strasser, von Bredow, von Schleicher, von Kahr e Röhm. En questa moda ha Hitler decidì en sia favur il cumbat da pussanza a l’intern da la partida. In’examinaziun giuridica da questas acziuns n’ha mai gì lieu. L’assassin ha concedì a sasez ed a ses cumplizis amnestia cun agid d’ina lescha speziala. I vegn supponì che l’armada haja promovì l’elecziun da Hitler sco president da l’imperi ed uschia er sco schefcumandant da l’armada e ch’el haja persuenter consentì a quella da restar la suletta organisaziun armada en il Reich.

Suenter la mort da Hindenburg ils 2 d’avust 1934 ha Hitler surpiglià l’uffizi dal president da l’imperi, e quai confurm ad ina lescha ch’era medemamain vegnida relaschada da sia regenza. El purtava uss ils titels ‹Führer› e ‹Reichskanzler›. Posteriuramain ha el laschà confermar ses proceder tras in plebiscit. Il minister da guerra Werner von Blomberg, il qual Hindenburg aveva – cunter la constituziun – nominà anc avant Hitler sco minister ed il qual dueva «enramar» (vul dir relativar) la pussanza da quel en rom dal concept dals conservativs, ha laschà engirar l’armada sin la persuna da Hitler.

Er ils funcziunaris han stuì far in sarament sin il Führer. Collavuraturs da tenuta critica envers il reschim èn vegnids allontanads da las administraziuns publicas. Cun quests pass aveva Hitler betg be chatschà tras sia pussanza, mabain er stabilisà e segirà quella a lunga vista.

Propaganda e cult da persuna

Goebbels a l’exposiziun davart l’‹art degenerà›

Ils meds dals naziunalsocialists per segirar lur pussanza eran la propaganda, il cult da persuna enturn Hitler e mesiras populisticas d’ina vart, sco er la surveglianza ed oppressiun da l’autra vart. Ina part da la populaziun gieva d’accord cun las mesiras da la NSDAP, in’ulteriura part è s’adattada per pudair manar vinavant l’atgna vita senza vegnir disturbà. La propaganda han ins concentrà en il nov ministeri da propaganda sut Joseph Goebbels sco er en la chombra da cultura imperiala; quella è vegnida pratitgada a moda fitg effizienta. La pressa han ins dirigì tras meds economics sco la promoziun da chasas edituras ch’eran bainvulentas envers la partida u er en furma da directivas da pressa directas. Organisaziuns da massa sco la Giuventetgna da Hitler, la Lia da las mattatschas tudestgas (BDM), la Front da lavur tudestga u Kraft durch Freude han tschiffà ed influenzà bunamain tut ils champs da la vita. Il naziunalsocialissem era trasora preschent en la publicitad, per exempel tras paradas, rituals e gests sco il salid nazistic.

Stadi da polizia

Successivamain han ins installà in apparat da suppressiun che consistiva da Gestapo, SS, SD e polizia da segirezza. La suppressiun violenta è stada segnada d’arrestaziuns e da champs da concentraziun, e quai – sco descrit survart – en furma da detenziun preventiva e senza ina basa legala explicita. Il Stahlhelm e las Sturmabteilungen (SA) da la NSDAP han ins transfurmà en ina «polizia auxiliara» ch’umiliava e maltractava a moda arbitraria ils adversaris d’enfin qua.

La Gestapo è surtut sa spezialisada en ils decurs dals proxims onns sin il cumbat cunter «activitads antistatalas». Ella aveva 32 000 collavuraturs; quai è relativamain pauc, ma il reschim pudeva sa basar sin in grond dumber da simpatisants e denunziants.

Politica da dretg

La transiziun da la Republica da Weimar al naziunalsocialissem n’ha da princip betg midà la structura e las incumbensas dals singuls tribunals. Er la gronda part da las leschas è tut il pli vegnida midada parzialmain. Uffizialmain è la Constituziun da Weimar restada la constituziun dal Terz Reich. Facticamain l’han ins però sutminà tras in grond dumber da disposiziuns da la lescha. Quai ha surtut tangà ils dretgs fundamentals, la separaziun da las pussanzas e la legislaziun. Bleras leschas ed ordinaziuns stevan en directa cuntradicziun tar la Constituziun da Weimar. E leschas penalas che vegnivan midadas han ins mess en vigur cun effect retroactiv. En vardad ha la lescha d’autorisaziun dal 1933 furmà «ina lescha constituziunala provisorica per la nova Germania», sco quai ch’ils giurists tudestgs han constatà immediat suenter che quella è entrada en vigur.

Sco nova funtauna da dretg, sper leschas parlamentaras ed ordinaziuns ministerialas, han ils relaschs dal Führer survegnì adina dapli impurtanza. Ils giurists naziunalsocialistics als tractavan sco dretg sui generis che steva sur tut las autras funtaunas da dretg. Per metter en la pratica quels han ins installà tribunals spezials.

Il Cudesch da leschas burgais (BGB) n’è strusch vegnì midà, ma cun agid da clausulas generalas è l’ideologia naziunalsocialistica er penetrada en il dretg civil. Per exempel ha il § 138 BGB statuì che mintga contract che vegnia fatg cun in omosexual u Gidieu saja cuntrari a la moralitad e perquai senza valur.

En consequenza dal princip da «l’unitad da partida e stadi» èn ordinaziuns da la NSDAP savens sa cruschadas cun il dretg administrativ; quai ha manà a la marginalisaziun da quest ultim. Da nov dueva l’administraziun en emprima lingia servir ad accumplir las finamiras collectivas statalas. Uschia han ins sminuì ils dretgs da defensiun dal singul burgais cunter ils acts statals ed er la giurisdicziun administrativa ha pers cumpetenzas.

En furma da l’uschenumnada fermanza preventiva pudevan la SA e la SS far arrestaziuns senza nagina procedura. Cun smanatschar cun quest instrument vegnivan perditgas ed accusads mess intenziunadamain sut pressiun u eliminads avant process penals. In confess da culpa a l’entschatta dal process (analog al guilty plea en il territori anglofon) han ins introducì ed applitgà per scursanir las proceduras. Il champ d’applicaziun da las leschas penalas è vegnì schlargià marcantamain. Sco dretg da disa extendì valeva er il «saun sentiment dal pievel».

Per minoritads u tschertas gruppas da persunas (Gidieus, lavurants sfurzads, persunas estras) han ins amplifitgà il dretg penal cun disposiziuns penalas specificas. Er la persecuziun dals omosexuals è s’augmentada dal temp dal naziunalsocialissem. Tenor in’adattaziun da la lescha dal 1935 era quella vegnida criminalisada totalmain; ed il 1936 han ins endrizzà ina Centrala imperiala per il cumbat cunter l’omosexualitad e l’abort. Cun l’extensiun successiva dal Reich tudestg han ins er applitgà per ils pievels suttamess (surtut en l’Europa da l’Ost e dal Sidost) princips giuridics spezials. L’ierarchia naziunalsocialistica da «surumans» e «sutumans» è sa manifestada durant la Segunda Guerra mundiala en numerus relaschs, cumonds dal Führer e prescripziuns, e quai il pli consequent en ils territoris da l’ost.

Il dretg penal dal Terz Reich n’era per gronda part betg orientà al delict, mabain al delinquent (cf. per exempel la Lescha davart ils delinquents per disa dal 1933 u l’Ordinaziun cunter las persunas nuschaivlas al pievel dal 1939). Quai signifitga ch’il chasti na vegniva betg determinà surtut tenor la grevezza dal delict, mabain tenor il privel presumtiv che smanatschava al pievel da vart dal delinquent.

En il center da l’execuziun dal chasti steva l’«expiaziun» da la culpa sco er l’effect da l’intimidaziun en il senn d’ina prevenziun generala. La prevenziun speziala giugava percunter be ina rolla subordinada. A partir dal 1944 han ins endrizzà en l’entir territori statal curts marzialas per sentenziar «destructurs da la forza militara» e deserturs. Quellas sa cumponivan per ordinari da derschaders laics (p.ex. dal president communal dal lieu).

Il 1934 han ins stgaffì la Curt da la dretgira dal pievel (Volksgerichtshof, VGH). Quel serviva surtut a manar tras process spectaculars politics. Dal 1934 fin il zercladur 1944 ha il VGH relaschà 5375 sentenzias da mort. Per il temp dal fanadur 1944 fin l’avrigl 1945 vegnan stimadas ca. 2000 ulteriuras sentenzias da mort. Er ils commembers da la Rosa alva ed ils Attentaders dals 20 da fanadur 1944 ha la Curt da la dretgira dal pievel sentenzià a la mort.

La scienza dal dretg ha midà si’orientaziun fundamentala d’ina giurisprudenza d’interess ad ina giurisprudenza ideologica. Cun quai è stada colliada ina refusa categorica dal dretg natiral. Entaifer la giurisprudenza naziunalsocialistica era la legiferaziun tras interpretaziun renconuschida generalmain; quella pussibilitava da guntgir la legislaziun sa basond per exempel sin il «pled dal Führer».

Politica economica

La vita economica en il stadi naziunalsocialistic sa basava sin ils dus princips stimul e responsabladad. L’idea fundamentala ch’ils impressaris possian disponer da las interpresas tenor las reglas da l’economia privata n’è betg vegnida tangada directamain. A medem temp han ins investì – sco che Hitler aveva gia annunzià e garantì quai avant il 1933 a ses promoturs or da l’industria gronda – en il rearmament ed en l’infrastructura civil-militara (autostradas, casernas). Il reschim ha profità dal fatg che la conjunctura mundiala aveva gia cumenzà a sa revegnir avant la surpigliada da la pussanza; uschia han ins pudì reducir e la finala terminar dal tuttafatg la dischoccupaziun generala, quai ch’è vegnì beneventà da tuttas varts. Entant ch’il moviment da lavurants vegniva supprimì e persequità cun tut ils meds, han forzas da lavur «da sang tudestg» pudì profitar a medem temp d’ina retscha da meglieraziuns sociopoliticas. Uschia han ins per exempel transfurmà gia il 1933 il prim da matg d’in di da cumbat dal moviment da lavurants en in di da festa senza lavur e l’organisaziun dal temp liber Kraft durch Freude purscheva pussaivladads da far vacanzas ed occurrenzas culturalas.

Parts da l’economia han giugà in’impurtanta rolla areguard la surpigliada da la pussanza e las finamiras da Hitler. Sco gia menziunà aveva ina gruppa d’industrials, tranter els il president da la banca imperiala e minister d’economia da pli tard Hjalmar Schacht, inoltrà il 1932 a Hindenburg ina petiziun che dumandava d’eleger Hitler sco chancelier imperial. Ultra da quai ha Hitler retschet d’industrials gronds sco Flick e Krupp e da banchiers (Circul da Keppler) avant e surtut suenter la surpigliada da la pussanza contribuziuns finanzialas. Per il success dals naziunalsocialists è la finala stà decisiv il consentiment general en parts creschentas da la «cuminanza tudestga», l’emprim a basa d’ina congruenza areguard las ideas politicas ed ideologicas, en l’ulteriur andament lura er pervi dals success economics e meglieraments sociopolitics, ils quals eran da resguardar sco privilegisaziun envers minoritads. Ina contribuziun essenziala a la cuntentientscha generala ed a la segirada economica da quella han furnì dapi l’entschatta da la guerra ils success militars dals emprims onns, e qua surtut la victoria cunter la Frantscha.

Ina da las incumbensas primaras da Hitler suenter avair surpiglià la pussanza è stà da surventscher la crisa economica, la quala al aveva gidà d’arrivar a la pussanza, ma la quala avess er pudì metter en privel quella en cas da nunsuccess. Quai ha el surtut cuntanschì cun programs da conjunctura – che vegnivan però finanziads tras credits – e cun mesiras per procurar lavur. Er la fin dals pajaments da reparaziun – e quai anc dal temp da la Republica da Weimar – ha cumenzà a far effect. Divers auters pass per vivifitgar la conjunctura, sco per exempel la renunzia a la politica da deflaziun da Brüning, n’èn betg vegnids instradads da Hitler, mabain gia da las regenzas precedentas sut Franz von Papen e Kurt von Schleicher. Quai vala surtut per mesiras che na servivan betg en emprima lingia a la preparaziun da la guerra sco per exempel l’erecziun d’autostradas.

Preparaziuns da guerra n’han a l’entschatta giugà envers la publicitad nagina rolla centrala sco mesiras per vivifitgar la conjunctura. Pli evidentas eran per exempel mesiras da la politica da populaziun sco l’emprest da lètg: A chaschun dal matrimoni survegniva in pèr in emprest da milli marcs, sche la dunna sortiva durablamain da la vita professiunala. Ina rolla han er giugà pass dictatorics sco la dissoluziun dals sindicats u l’assassinat dal schef da stab da la SA Ernst Röhm ch’era da tenuta antichapitalistica e che dumandava suenter ina revoluziun sociala tenor il program da 25 puncts.

In’impurtanta mesira ha furmà la battaglia da producziun en l’agricultura. Il settember 1933 han ins unì sfurzadamain tut ils manaschis purils, associaziuns agriculas e chombras d’agricultura ad in stan nutritiv imperial. Il stan nutritiv è vegnì glorifitgà e popularisà sco funtauna da la renovaziun da la razza; facticamain ha el però pers adina pli fitg sia muntada. La paja media en l’agricultura è crudada cuntinuadamain ed il dumber da las persunas occupadas en l’agricultura medemamain. Er l’industria dueva daventar pli independenta da l’exteriur, uschia ch’ins ha augmentà l’explotaziun d’atgnas resursas natiralas. Il servetsch da lavur imperial ha collià qua l’intent propagandistic da procurar per lavur als giuvens dischoccupads cun l’intenziun d’augmentar il grad d’autarchia, per exempel cun gudagnar novas surfatschas agriculas or da la drenascha da palids.

Cun la lescha per ordinar la lavur naziunala dals 20 d’avrigl 1934 è er vegnì introducì en las interpresas il princip dal Führer. Entaifer la cuminanza da manaschi era il manader responsabel per sia «suita»; quella aveva da s’obligar envers quel a fidaivladad. Per liar impurtants industrials a l’armada, èn els vegnids nominads sco manaders da l’economia da defensiun. Fiduziaris da la lavur controllavan gia dapi il matg 1933 ils manaschis e procuravan per l’unifurmaziun da l’economia; ultra da quai èn els er stads responsabels per relaschar ils reglaments da tariffa.

Per la gronda part da las persunas activas en ina professiun n’han tut questas mesiras però betg manà ad in augment dal standard da viver, pertge che bainprest è l’accent vegnì spustà sin l’armament. Uschia han ins per exempel stuì acceptar in’inflaziun zuppada, limitaziuns areguard la tscherna da la professiun e da la tscherna libra da la plazza da lavur sco er ina prolungaziun dal temp da lavur. La creschientscha sa basava sin princips da l’economia planifitgada e serviva a l’armament sistematic ed a la preparaziun da la guerra. Percunter han ils scumonds da lavur per Gidieus e l’arianisaziun da manaschis, facultads, abitaziuns e mobigliar mess en moviment immensas redistribuziuns da plazzas da lavur e da facultads; da quai han bainbaud er profità Tudestgs che n’avevan betg pers lur lavur durant la crisa economica mundiala.

Trais dis avant l’attatga sin la Pologna, la quala era vegnida fixada sin il prim da settember 1939 e che dueva la finala furmar il cumenzament da la Segunda Guerra mundiala, han ins cumenzà a reparter cartas da victualias. Bainbaud han ins engaschà praschuniers da guerra ed adina dapli civilists deportads sco lavurers sfurzads, e quai per part sut cundiziuns inumanas; a la fin da la guerra muntava lur dumber radund nov milliuns. Damai ch’ils umans vegnivan duvrads en la guerra, lavuravan en las fabricas – e quai en cuntradicziun cun las expectoraziuns en ‹Mein Kampf› – adina dapli dunnas. Pir suenter la sconfitta cunter l’Uniun sovietica e l’entrada en guerra dals Stadis Unids la fin dal 1941 è vegnida introducida in’economia da guerra cumplessiva. La guerra totala cun la finamira da trair a niz tut il potenzial economic e persunal per la guerra è pir vegnida proclamada ils 18 da favrer 1943 tras Joseph Goebbels.

A la fin da la guerra è l’industria dada ensemen pervi dals bumbardaments da l’infrastructura (viafier) e dals stabiliments industrials sco er pervi da la mancanza da provediment cun materias primas. Er il provediment alimentar è daventà precar ed il martgà nair ha cumenzà a flurir. Pir a basa dals emprests dal Plan da Marshall e da la refurma monetara suenter la fin da la guerra è l’economia puspè sa revegnida.

Politica sociala

Il reschim ha segirà a sasez il sustegn da la populaziun tras las sequentas mesiras:

• 1933: Lescha per liquidar ils debits (la protecziun dal debitur è daventada pli gronda che quella dal creditur)

• Introducziun dal prim da matg sco Di da la lavur (firà cumandà)

• 1934: Refurma da taglia e reduplicaziun dals dis da congedi

• 1940: Aboliziun da las taglias sin supplements per lavur da notg e da dumengia/da firads

• 1941: Integraziun dals pensiunads en la cassa da malsauns

• 1941: Auzament da las rentas per 15 procent

Las mesiras sociopoliticas dals naziunalsocialists servivan a «registrar» ils umans ed ad influenzar els en organisaziuns sco il Pievel giuven tudestg, la Giuventetgna da Hitler, l’Armada imperiala u il Servetsch da lavur imperial. Gia per ils uffants pitschens existivan scolinas naziunalsocialisticas cun educaturas scoladas, e per uffants illegitims u da memia devi l’instituziun Lebensborn che procurava per els in’educaziun en chasas d’uffants statalas.

Las singulas professiuns èn vegnidas reunidas en organisaziuns naziunalsocialisticas sco la Federaziun tudestga dals manischunzs, la Federaziun da la magistraglia imperiala u la Federaziun da medis tudestga.

Er il temp liber è vegnì ‹organisà›. Cun viadis, champs da vacanzas ed autras occurrenzas da l’organisaziun Kraft durch Freude vuleva il naziunalsocialissem captivar la glieud.

Las prestaziuns socialas, sco per exempel l’extensiun da las assicuranzas socialas, l’integraziun dals pensiunads en l’assicuranza da malsauns, emprests statals per eriger chasas, l’introducziun d’assistenza finanziala per uffants, concerts ed autras producziuns en manaschis, mesiras da protecziun da lavur e pausas da lavur, servivan surtut a persvader e gudagnar la populaziun sco er per augmentar la forza da lavur. Il manader da la Front da lavur tudestga, Robert Ley, ha cumpareglià las persunas activas en ina professiun cun ina «maschina che sto vegnir revedida da temp en temp» per ch’ella possia lavurar bain.

Sa chapescha che tut questas prestaziuns socialas valevan be per «cumpatriots sauns, pronts da lavurar ed abels da sa reproducir». Members da «razzas estras nuschaivlas» sco Gidieus, Sinti, Roma, Slavs e nairs, persunas cun impediments corporals u spiertals sco er las numerusas gruppas a l’ur subproletar entaifer la populaziun maioritara tudestga («asocials») èn stads exclus da tut quai.

Politica da dunnas e da famiglia

Malgrà ch’il temp da guerra dueva la finala pretender adattaziuns da quest princip, ha il naziunalsocialissem empruvà oriundamain da retrair las dunnas dal mund da lavur per stgaffir plazzas per umens («Il mund da la dunna è il dachasa.»). Il maletg da la dunna correspundent è gia vegnì intermedià baud en il BDM. Las dunnas stuevan absolver in onn da servetsch obligatoric senza furmaziun per sa preparar sin la lètg. Dunnas che maridavan vegnivan sustegnidas finanzialmain.

L’onn 1941 han ins scumandà la producziun da meds cuntraceptivs. A partir dal 1943 vegnivan dunnas che interrumpevan la gravidanza condemnadas a la mort.

Politica da religiun

La politica da baselgia e da religiun dal naziunalsocialissem n’è betg stada omogena e plain cuntradicziuns. Entant che la perscrutaziun pli veglia era anc da l’avis ch’igl haja existì ina voluntad unitara da destruir las baselgias ed il cristianissem, han ulteriuras retschertgas mussà ch’i deva tant en la partida sco er en ils uffizis guvernamentals gruppaziuns cun ina tenuta adversaria, simpatisanta u neutrala envers las baselgias ed il cristianissem. Abstrahà dal scumond da mazzar tenor l’usit ebraic (avrigl 1933) n’èn las leschas da la religiun giudaica bain strusch vegnidas tangadas. Ma en il decurs da la persecuziun dals Gidieus generala, per motivs rassistics, èn er las cuminanzas religiusas gidieuas vegnidas privadas successivamain da lur protecziun e da lur stadi giuridic.

Ludwig Müller sco uvestg imperial (1933)

En sia decleranza da la regenza dal mars 1933 aveva Hitler attribuì a las duas baselgias grondas ina rolla centrala entaifer il stadi. El ha alura surtut mess sias speranzas sin ils cristians tudestgs, ils quals han acquistà il zercladur 1933 ina victoria fulminanta a chaschun da las elecziuns da baselgia ed han uschia dominà ina part da las baselgias dals pajais federativs. Sinaquai han er las gruppaziuns perdentas elegì Ludwig Müller sco uvestg imperial. Cunter l’exclusiun da Gidieus battegiads è sa furmada la lia d’urgenza dals preditgants, da la quala dueva sa furmar la Baselgia confessiunanta. A basa da la Decleraziun teologica da Barmen ha quella cumbattì cunter intervenziuns statalas en dumondas ecclesiasticas e cunter il stadi totalitar che na sa senta betg obligà al dretg. En la pratica èn vegnidas tratgas da quest manifest be per part las consequenzas necessarias, per exempel cun crear in’atgna structura organisatorica, cun relaschar in memorial per mauns da Hitler cunter la privaziun dals dretgs da singulas minoritads e l’erecziun da champs da concentraziun, pli tard er cun installar il biro Grüber sco post da sustegn per cristians gidieus e Gidieus persequitads. A partir dal 1937 ha il stadi controllà adina pli fitg las activitads da la Baselgia confessiunanta e blers represchentants èn vegnids mess a ferm; a partir dal 1939 han ins tramess la gronda part dals preditgants da la Baselgia confessiunanta en il servetsch militar. Per gronda part han las baselgias evangelicas e lur ierarchias però simpatisà cun il reschim e sustegnì quel.

La baselgia catolica è sa distanziada fin il 1933 dal rassissem da la NSDAP. Ils 22 da fanadur 1933 ha il Vatican però fatg surprendentamain in concordat imperial cun la nova regenza per proteger uschia ils uvestgs tudestgs, lur uvestgieus e las structuras catolicas d’intervenziuns da vart dal reschim. Il medem mument han ils plevons ed uvestgs survegnì l’ordra da betg intervegnir en dumondas politicas. Sinaquai ha er la partida dal center, ch’era stada fin qua vaira ferma, abandunà sia rolla d’opposiziun ed ha pers uschia ses dretg d’existenza. Tras il concordat cun la baselgia catolica ha Hitler cuntanschì sin la tribuna diplomatica in success da muntada internaziunala.

Tuttina hai dà attatgas envers urdens catolics, la Giuventetgna da Kolping ed autras gruppaziuns catolicas. Ils onns 1936 e 1937 ha il stadi naziunalsocialistic organisà ina seria da radund 250 process penals cunter plevons e conventuals catolics ch’eran accusads pervi da divers delicts sexuals sco acts omosexuals tranter umens u abus d’uffants. Ils process eran per part vegnids preparads a moda fitg superfiziala; uschia ha per exempel ina perditga vulì enconuscher ses mulestader en il president da la dretgira enstagl en la persuna da l’accusà. Per incumbensa dal minister da propaganda Goebbels èn ils process vegnids accumpagnads en la pressa cun commentaris maligns e tendenzius. La finamira era quella da discreditar la baselgia per pudair lumiar uschia ils dretgs ch’ins aveva concedì a quella en rom dal concordat imperial.

Papa Pius XI è sa drizzà il 1937 cun sia enciclica ‹Mit brennender Sorge› decididamain cunter la politica da baselgia tudestga; el ha rendì attent a la part da las cunvegnas ch’ils naziunalsocialists n’hajan betg ademplì, ma er als cuntrasts tranter cretta cristiana ed ideologia naziunalsocialistica. Quest’enciclica n’ha betg accusà la privaziun dals dretgs sistematica dals Gidieus u d’autras gruppaziuns religiusas u da la populaziun, ma ha condemnà da princip tutta differenziaziun tenor razzas.

Il naziunalsocialissem ha er sviluppà agens elements religius. Da numnar è qua en emprima lingia il cult dal Führer e manifestaziuns da massa ritualas cun furmas cumparegliablas ad in servetsch divin, tizuns, proclamaziuns solennas ed imnis. Suenter la «victoria finala» vuleva il «filosof da la partida» Alfred Rosenberg divider la baselgia catolica ed evangelica cun agid da «cuntrapapas» en gruppaziuns che sa cumbattevan; el ha empruvà da far reviver la religiun germana veglia, persiana ed indica per «tschentar al lieu da la tradiziun biblica che stat per svanir ina anc pli veglia e meglra». Il secretari privat da Hitler, Martin Bormann, ha elavurà in catechissem naziunalsocialistic che dueva remplazzar pass per pass ils diesch cumandaments da la Bibla. Ed il manader da la SS Heinrich Himmler aveva sviluppà vastas ideas areguard ina cretta pajauna, germana veglia e la «pacificaziun» dals pievels slavs tras la ductrina dals Perscrutaders da la Bibla.

Envers la gronda part da las cuminanzas religiusas pli pitschnas èn las instanzas statalas sa posiziunadas a moda sceptica. Questas gruppaziuns eran vegnidas discreditadas perquai che lur commembers refusavan l’engirament u perquai ch’ellas sa posiziunavan a moda sceptica envers la chapientscha naziunalsocialistica da la noziun da la «cuminanza». Er lur pacifissem e la refusa da l’ideologia da las razzas las rendevan suspectas; en pli duevan pliras dad ellas tgirar contacts cun l’exteriur, surtut cun ils Stadis Unids. Il servetsch da segirezza ha perquai pretendì da dissolver la gronda part da questas «sectas», entant che gruppaziuns «nunprivlusas» duevan pudair exister vinavant per promover «la fragmentaziun sin il champ religius-ecclesiastic». Intgins posts da servetsch, sco per exempel l’Uffizi da l’exteriur, han però avertì da schliar tschertas cuminanzas religiusas gist pervi da lur colliaziuns internaziunalas (p.ex. ils Mormons u la Scienza cristiana). Per reguards politics ha il stadi naziunalsocialistic perquai tractà las singulas cuminanzas a moda differenta. Il pli ferm èn vegnids persequitads da l’entschatta davent ils testimonis da Jehova. Ins resguardava questa gruppaziun sco vischina als Gidieus e dirigida nà dals Stadis Unids; en pli disturbava lur tenuta pacifistica. Perquai èn ils testimonis da Jehova gia vegnids scumandads il 1933. Radund 10 000 aderents han ins mess a ferm durant il temp dal naziunalsocialissem, da quai 2000 en champs da concentraziun; var 1200 persunas èn vegnidas executadas u assassinadas. A la Scienza cristiana han ins adossà successivamain mesiras restrictivas; scumandada è questa cuminanza religiusa però pir vegnida il 1941. Ils adventists dal settavel di han ins scumandà il 1933, forsa er perquai ch’ins als ha confundì cun ils adventists da refurma da tenuta pacifistica. Il scumond è però vegnì revocà suenter diesch dis; sinaquai ha la direcziun da la baselgia empruvà da s’adattar al stadi per evitar in’ulteriura dissoluziun. Ils adventists da refurma han ins percunter scumandà il 1936. Entiras cuminanzas han stuì sa preschentar avant dretgira e blers commembers èn vegnids sentenziads. Umens giuvens sco Anton Brugger han ins sentenzià a la mort per avair refusà il servetsch militar. Fin la fin dal domini naziunalsocialistic èn ils adventists da refurma stads activs a moda clandestina. Autras cuminanzas sco ils Mormons han percunter pudì exister vinavant.

Perscrutaziun e medischina

La finamira principala da blers medis e professers da tenuta naziunalsocialistica era d’«allevar corps sauns e frestgs» (citat dad Adolf Hitler) e d’«eliminar tut il flaivel e malsaun» resp. ils Gidieus.

A quests intents han per exempel servì ils Lebensborn, chasas d’uffants en las qualas uffants da derivanza arica naschivan e vegnivan tratgs si, en pli l’igiena da la razza e mesiras eugenicas, vul dir il mazzament da malsauns ed impedids.

Er auters champs da la scienza e da la perscrutaziun èn vegnids instrumentalisads ed organisads en il senn dal reschim. In exempel furma la sociologia naziunalsocialistica.

Politica culturala

La vita culturala è stada segnada da la politica e serviva ad intents propagandistics. La gronda part da las ovras èn vegnidas creadas d’artists che cunvegnivan al reschim, vul dir che servivan a la propaganda naziunalsocialistica u ch’han almain intermedià las ideas dals naziunalsocialists. Uschia han ins savens represchentà in’idilla rurala intacta u er dieus germans.

L’art figurativ era da tenuta antimodernistica e suandava in concept dal realissem dal 19avel tschientaner, en il qual stevan per exempel en il center motivs d’in eroissem idealisà u l’idilla da la burgaisia pitschna. Represchentaziuns pateticas en il senn da l’ideologia naziunalsocialistica han idealisà la lavur agricula (ideologia da «Blut und Boden»), la maternitad u la guerra. En la sculptura ed architectura han dominà represchentaziuns monumentalas che s’orientavan en emprima lingia al classicissem.

Art modern sco per exempel maletgs da l’expressiunissem u da la nova objectivitad han ins condemnà sco «art degenerà» e brischà; ils artists sezs èn vegnids declassads e pli tard persequitads.

Protecziun da la natira

Il 1933 han ils naziunalsocialists cumenzà ad unifurmar las associaziuns per la protecziun da la natira ed ad excluder da las uniuns commembers da cretta gidieua. Novas reglamentaziuns legalas sin il champ da la protecziun da la natira e da l’ambient han ins mess en vigur tranter il 1933 ed il 1935. En il center è stada la lescha per la protecziun da la natira imperiala; quella ha reglà per l’emprima giada la dumonda da cumpensaziuns suenter intervenziuns privatas ed ha introducì il term da la protecziun da la cuntrada sco nova categoria per ina protecziun main ferma. En la pratica n’è il reschim naziunalsocialistic betg sa tegnì al princip d’ina protecziun da la natira cumplessiva sco ch’ins l’aveva statuì a l’entschatta.

Organisaziun dal militar

Appell da la SA e da la SS a chaschun dal di da partida l’onn 1934

Las forzas armadas han ils naziunalsocialists surpiglià da la Republica da Weimar en furma da la Reichswehr. Quella era fidaivla al stadi e n’ha betg sustegnì activamain la NSDAP avant che quella ha surpiglià la pussanza; blers schuldads eran però sezs betg aderents da la Republica, uschia ch’els na l’han er betg defendì. Sut Hitler ha l’armada sperà ch’i dettia in progress en connex cun la revisiun dal Contract da Versailles; resalvas avevan ins a medem temp areguard la posiziun da la SA. Hitler ha involvì bainspert il commando da l’armada ed ha infurmà quel davart sias finamiras. Sin las tentativas entaifer la SA da vulair surpigliar la Reichswehr ha Hitler reagì cun abatter l’uschenumnà Putsch da Röhm; cun quel ha el ‹taglià las alas› a la SA, damai ch’el era da l’avis che la Reichswehr saja adattada meglier per far guerra. A quest’acziun è er sa participada la Reichswehr sezza; quella ha schizunt tolerà che dus da ses agens generals èn vegnids assassinads.

Ils 3 d’avust 1934 – suenter la mort dal schefcumandant d’enfin qua, il president da l’imperi von Hindenburg – ha l’armada prestà il sarament sin la persuna da Hitler ed è uschia daventada in instrument da quel. Suenter l’introducziun da l’obligaziun al servetsch militar ils 16 da mars 1935 han ins renumnà la Reichswehr en Wehrmacht. Quella han ins schlargià e modernisà cuntinuadamain; il 1939 cumpigliava ella 2,75 milliuns umens.

En rom da la Crisa da Blomberg-Fritsch ha Hitler eliminà entaifer l’armada la resistenza ch’era anc avant maun cunter ses plans da guerra; las resalvas correspundentas eran sa fatgas valair main per motivs ideologics che or dal dubi schebain las finamiras da guerra sa laschian realisar. Sinaquai ha Hitler stgaffì il commando superiur. La resistenza restanta n’ha betg pli pudì sa far valair, e quai surtut suenter ils emprims success da guerra. L’armada ha er tolerà la guerra d’extirpaziun cunter l’Uniun sovietica e parts da la Wehrmacht èn er stadas cumpigliadas en execuziuns. Pir cura che la Germania è stada pertutgada da terradas sco quella da Stalingrad, han commembers da l’armada empruvà da manar natiers ina fin da la guerra cun liquidar Hitler (Attentat dals 20 da fanadur 1944).

Politica da sport

Statuas a Berlin che represchentan la statura ideala (gieus olimpics dal 1936)

Dal temp da la Republica da Weimar devi bain organisaziuns da sport separadas per communists, socialdemocrats, catolics e protestants, ma betg per ils naziunalsocialists. Suenter avair surpiglià la pussanza han quests ultims l’emprim excludì la primavaira 1933 Gidieus e democrats da las uniuns e federaziuns e serrà organisaziuns da sport da lavurants; ultra da quai han ins fundà in’organisaziun da sport unitara e realisà l’unifurmaziun en l’entir sectur da sport. Il 1934 è il sport da manaschi vegnì integrà en l’organisaziun Kraft durch Freude; il 1935 èn er vegnidas serradas las organisaziuns da sport ecclesiasticas. Silsuenter han ins mess il focus sin ils gieus olimpics dal 1936 ed il 1938 ha la NSDAP surpiglià tut las organisaziuns da sport. Suenter ils gieus olimpics è il sport da giuvenils vegnì en ils mauns da la Giuventetgna da Hitler.

Dal temp da la dictatura naziunalsocialistica ha il sport fatg tras ina revalitaziun sco quai ch’igl è be darar stà il cas en l’istorgia. Surtut la giuvna generaziun han ins drillà massivamain cun sport, tant en scola sco er en la Giuventetgna da Hitler. La fitness corporala valeva sco fundament per las prestaziuns militaras da pli tard. Ultra da quai han ils naziunalsocialists vis en il sport in instrument per promover virtids militaras sco direzza, curaschi e disciplina. E la finala era il sport in med per rinforzar la sanadad dal pievel. Perquai è er il sport da dunnas vegnì promovì fitg ferm dal temp dal naziunalsocialissem.

Politica da l’exteriur e d’armament

Il Contract da Versailles è vegnì violà ed abolì pass per pass. A medem temp ha Hitler sincerà da vulair sa stentar per la pasch. A l’exteriur han ins l’emprim cret questas empermischuns, e quai surtut durant l’èra d’appeasement da la Gronda Britannia. Ins ha empruvà da «domesticar» Hitler cun far concessiuns per pudair guntgir ina nova guerra mundiala.

L’onn 1935 han ins reintegrà il Saarland en l’Imperi tudestg. Ina votaziun dal pievel ch’era vegnida manada tras sut controlla internaziunala aveva mussà che 90,8 % da la populaziun vuleva far quest pass. Cun l’introducziun da l’obligaziun al servetsch militar è la Reichswehr vegnida transfurmada en la Wehrmacht; a medem temp han ins revelà l’existenza da l’aviatica militara. Omadus pass han violà il Contract da Versailles. Er l’occupaziun da la Renania demilitarisada ils 7 da mars 1936 ha muntà ina ruptura cun il Patg da Locarno, il qual era vegnì undrà a ses temp cun il Premi Nobel da la pasch. Hitler ha giustifitgà quest pass cun la ratificaziun dal patg d’assistenza franzos-sovietic tras la Frantscha, quai ch’haja muntà ina ruptura dal Patg da Locarno da vart da la Frantscha.

Al di da partida imperial da la NSDAP il 1935 han ins decretà las leschas da razza da Nürnberg. Quellas han francà en furma da lescha statala l’exclusiun e marginalisaziun dals Gidieus tudestgs, la quala aveva gia cumenzà il 1933 privond quels cun arguments rassistics d’ina gronda part da lur dretgs civils. Davant commembers da la SS ha Himmler tegnì il 1935 ses pled ‹Der Untermensch›, en il qual el ha confruntà las atrocitads apparentas dals Gidieus cun las bunas e grondas ovras culturalas dals umans.

L’avust 1936 è Hitler sa servì dals gieus olimpics a Berlin sco tribuna propagandistica davant la publicitad mundiala. Il plan da quatter onns dueva render il Reich tudestg pront per la guerra fin il pli tard il 1940. Ensemen cun l’Italia faschistica sut Mussolini ha il reschim sustegnì en la Guerra civila spagnola general Franco, il qual era medemamain da tenuta faschistica, cunter la republica spagnola, e quai er cun meds militars. Quai ha purschì a Hitler il pretext d’examinar la disponibilitad da si’armada en cas da guerra. La Legiun Condor da l’aviatica militara tudestga ha destruì il 1937 a chaschun d’in emprim bumbardament da surfatscha la citad basca Guernica. En ina conferenza dals 5 da november 1937 ha Hitler preschentà als pli impurtants represchentants da l’armada e dal ministeri da l’exteriur ses plans areguard la politica da guerra e da l’exteriur tudestga.

Ils 20 da favrer 1938 ha Hitler annunzià sia finamira d’unir tut ils Tudestgs da l’Europa Centrala en in stadi. Cun l’entrada da la Wehrmacht en l’Austria è el prevegnì ils 12 da mars 1938 ad ina votaziun dal pievel ch’era previsa là. Als Viennais giubilants ch’eran sa rimnads sin la Plazza dals eroxs ha el proclamà «l’entrada da mia patria en il Reich tudestg». In ulteriur territori ordaifer il Reich tudestg ch’era abità surtut da Tudestgs han furmà las Sudetas tschecas. Tras il Program da Karlsbad ch’era quasi inexecutabel ha Hitler provocà la Crisa da las Sudetas. En furma da la Cunvegna da Minca ha quella manà ils 29 da settember 1938 a l’annexiun da las Sudetas al Reich tudestg. Hitler aveva gì l’intenziun da profitar da la crisa per metter ad ir ina guerra ed era vegnì necessità da Mussolini e da Göring da far la cunvegna, la quala el persunalmain resguardava sco sconfitta politica.

Suenter l’attentat sin Ernst Eduard vom Rath ils 7 da november 1938 a Paris han ils naziunalsocialists inscenà ils Pogroms da november. Commembers da la SA e da la SS, per part en vestgadira civila, han dà fieu a numerusas sinagogas, han maltractà ed assassinà blers Gidieus tudestgs avant ils egls da la polizia – la quala aveva survegnì il cumond da betg intervegnir – ed han deportà a partir dals 10 da november dieschmillis Gidieus en ils champs da concentraziun. La «puniziun gidieua» en l’autezza da bundant ina milliarda marcs imperials han ins adossà a las unfrendas è duvrà per finanziar l’ulteriur armament sco preparaziun sin la guerra immanenta.

Mez matg 1939 è vegnida proclamada la Slovachia sco stadi independent. Il territori restant da l’anteriura Republica tschecoslovaca è daventada dependenta dal Terz Reich sco Protectorat Boemia e Moravia. In’emna pli tard han ins er agiuntà il Territori da Memel al territori dal Reich.

Sco mesira preventiva per pudair realisar sias finamiras d’expansiun en l’ost ha Hitler concludì l’avust 1939 cun l’Uniun sovietica il Patg da nunagressiun tudestg-sovietic. En il protocol supplementar secret da quel è la Pologna vegnida dividida tranter ils dus stadis en il cas da guerra. Percunter ha Hitler empermess da betg agir cunter Stalin, per cas che quel sa patrunass da la Finlanda, quai ch’è lura er stà il cas.

Temp da guerra

Conquistas (1939–1942)

Senza decleraziun da guerra ha la Germania attatgà il prim da settember 1939 la Pologna; quai ha mess ad ir la Segunda Guerra mundiala. Ils 3 da settember han l’emprim la Gronda Britannia e la Frantscha declerà al Reich tudestg la guerra. Suenter la victoria da l’armada tudestga cunter la Pologna è la part dal vest dal pajais (Gronda Pologna, Prussia dal Vest, Silesia Superiura) vegnida annectada da la Germania e la part centrala è vegnida declerada sco Guvernament general. Ils 17 da settember ha l’Armada cotschna occupà quasi senza cumbat la Pologna da l’Ost; sco ch’ins era sa cunvegnids en il Patg tranter Hitler e Stalin è la Pologna uschia vegnida dividida.

Ils 8 da november 1939 ha Georg Elser commess cunter Hitler in attentat cun bumba ch’el aveva preparà sur mais. Sco usità aveva Hitler tegnì en il Bürgerbräukeller a Minca in pled a chaschun da l’occurrenza da propaganda naziunalsocialistica ch’aveva lieu là mintg’onn. Ma cuntrari a sia moda d’uschiglio aveva Hitler bandunà la sala immediat suenter ses pled e paucas minutas avant l’explosiun. Elser è vegnì arrestà anc avant che la bumba explodeschia, numnadamain cura ch’el ha empruvà d’arrivar en Svizra ed è sa fatg suspectus; ins al ha internà e la finala assassinà per cumond da Hitler l’avrigl 1945 en il Champ da concentraziun da Dachau.

Il 1940 ha la Wehrmacht occupà il Danemarc e la Norvegia e victorisà silsuenter en ina guerra da be sis emnas (Blitzkrieg) ils stadis Luxemburg, Pajais Bass, Belgia e Frantscha. La Frantscha è vegnida dividida en duas zonas. Sut occupaziun tudestga èn be restads il nord ed il vest dal pajais; marschal Pétain ha spustà la sedia da la regenza a Vichy en la part da la Frantscha che n’era betg occupada. Da quel temp ha la popularitad da Hitler cuntanschì sia culminaziun, damai ch’igl al era reussì d’«eliminar la vargugna da Versailles». D’invader la Gronda Britannia ha Hitler la finala renunzià, damai ch’i n’era betg reussì a l’aviatica militara da gudagnar la suveranitad sur l’Engalterra, e quai cumbain ch’ils pilots tudestgs ed englais stevan en ina relaziun 6:1.

Il 1940/41 ha la Germania occupà ensemen cun l’Italia faschistica ils pajais Jugoslavia e Grezia. Omadus pajais han ins spartì tranter ils dus dictaturs. A questas occupaziuns èn però suandadas guerras da partisans ordvart intensivas. L’Ungaria, la Rumenia e la Bulgaria han ins pudì gudagnar sco alliads dal Reich tudestg. Sin dumonda da Mussolini han truppas tudestgas sustegnì a partir dal schaner 1941 las truppas talianas en l’Africa dal Nord. Igl è quai stà l’uschenumnà Corp d’Africa tudestg ch’è vegnì enconuschent tras feldmarschal general Erwin Rommel.

Ils 22 da zercladur 1941 è l’armada tudestga marschada en las parts da la Pologna che stevan sut occupaziun sovietica. Immediat suenter han ins attatgà l’Uniun sovietica sezza, e quai malgrà che quai ha muntà ina ruptura dal Patg da nunagressiun tudestg-sovietic. En la guerra cunter l’Uniun sovietica, ch’era planisada sco guerra d’extirpaziun, èn las forzas armadas tudestgas arrivadas fin avant Moscau, Leningrad e Stalingrad. La Battaglia da Stalingrad marchescha la vieuta en la guerra cunter l’Uniun sovietica.

Tenor cumond dals naziunalsocialists èn ils territoris occupads en l’ost vegnids sblundregiads sistematicamain. Ils territoris sovietics han ins sutdividì en divers cumissariats imperials ch’eran mintgamai suttamess ad in cumissari imperial. Il plan cumplessiv preveseva la spartiziun da l’Uniun sovietica e la destrucziun da quella sco stadi independent. Questa davosa finamira è vegnida impedida tras l’ulteriur decurs da la guerra; ma a sblundregiar, supprimer e mazzar sistematicamain la populaziun civila avev’ins gia cumenzà.

Il ‹Plan general ost›, che Heinrich Himmler aveva elavurà, intenziunava da decimar ils pievels slavs per total 30 milliuns persunas e da supprimer ils ulteriurs che duevan vegnir duvrads sco lavurers da construcziun e da fabrica, lavurants auxiliars, persunal da chasa, lavurers agriculs, en l’industria d’armament, en la construcziun da vias etc. Quasi sco ‹preludi› dal ‹Plan general ost› han ins manà davent tenor il plan da fom tudestg dal matg 1941 ina gronda part dals products agriculs da l’Ucraina e da la Russia dal Sid en direcziun Germania. Faschond quest pass avevan ins calculà cun fin a 30 milliuns morts; damai che la guerra fitg curta ch’ins aveva gì en egl n’ha betg gì success, èn morts facticamain almain quatter milliuns persunas en ils territoris occupads da l’Uniun sovietica. Tar las unfrendas dal ‹plan da fom› vegnan er quintads ils 2,6 milliuns schuldads sovietics ch’èn morts da la fom en praschunia da guerra tudestga.

La populaziun gidieua en ils territoris occupads è vegnida registrada e deportada en champs da concentraziun, nutrida insuffizientamain, obligada a lavur sfurzada ed assassinada en chars da gas e chombras da gas ch’ins aveva erigì aposta en ils champs da concentraziun. Surtut en ils territoris da l’ost occupads han la polizia da segirezza ed unitads da la SS fisilà blers millis Gidieus e silsuenter sutterrà las baras en fossas communablas. Il dumber total da Gidieus ch’èn vegnids per la vita durant il holocaust tras execuziuns, gasaturas, fomazs, tortura, lavur sfurzada e malsognas munta a radund sis milliuns. Lur facultad han ins exproprià e declerà sco possess imperial. En questa moda disponivan las truppas d’occupaziun da meds finanzials en la valuta dal pajais.

Da Stalingrad fin la capitulaziun (1942–1945)

Schuldà tudestg a Stalingrad (1942)

L’enviern 1941/42 è l’offensiva da l’armada tudestga cunter l’Uniun sovietica stagnada. Ils 11 da december 1941 ha Hitler en pli declerà la guerra als Stadis Unids che provedivan la Gronda Britannia cun rauba. Quai suenter ch’il Giapun, sco allià tudestg, aveva attatgà la basa militara americana Pearl Harbor.

Pervi da decisiuns sbagliadas da Hitler ha la Wehrmacht subì en la Battaglia da Stalingrad l’emprima terrada decisiva areguard l’andament da la guerra (l’entschatta da favrer 1943). Fin la fin 1943 èsi reussì a l’Armada cotschna da l’Uniun sovietica – la quala vegniva er sustegnida dals Stadis Unids cun furniziuns d’armas – da reconquistar vasts territoris. Ed ils 13 da matg 1943 han las Pussanzas da l’axa – suenter avair pers gia en la segunda mesadad dal 1942 battaglias decisivas sco per exempel ad El Alamein – stuì capitular en l’Africa dal Nord.

Il 1943 ha cumenzà la guerra da bumbas dals Alliads sin citads tudestgas che dueva custar la vita a radund 300 000 civilists. Ils 18 da favrer 1943 ha Goebbels proclamà en sia allocuziun en il Palaz da sport la «guerra totala». En vista a l’avanzament da l’Armada cotschna èn blers Tudestgs fugids a partir da la fin dal 1944 da lur patria en l’ost. Il 1944 èsi reussì a quella da conquistar vastas parts da l’Europa dal Sidost. Ils 6 da zercladur ha cumenzà l’invasiun dals Alliads dal vest en la Normandia; gia avant avevan els conquistà suenter la sbartgada a Sicilia l’Italia ed avanzavan vers la Germania. Ils 20 da fanadur ha in attentat ed in’emprova da putsch da commembers da l’armada e d’ina gruppa da resistenza cunter Hitler fatg naufragi.

L’entschatta 1945 han ils Alliads decidì a la Conferenza da Jalta da sparter la Germania. Per laschar enavos als Alliads nagin’infrastructura duvrabla ha Hitler relaschà ils 19 da mars il Cumond da Nero ch’è però vegnì exequì be parzialmain. L’avrigl han truppas sovieticas cuntanschì la chapitala dal Reich ed igl è vegnì a la Battaglia da Berlin. Ils 30 d’avrigl ha Hitler commess suicidi en il tschaler da refugi da la Chanzlia imperiala. Tras testament aveva el nominà admiral Karl Dönitz sco ses successur tant sco president da l’imperi sco er sco schefcumandant da l’armada. Sper Hitler han er auters scheffuncziunaris fatg suicidi, sco Joseph Goebbels e Heinrich Himmler – quest ultim però pir pli tard en praschunia, suenter ch’ins al aveva mess a ferm cun documents da legitimaziun sfalsifitgads. Suenter esser vegnì autorisà da Dönitz ha colonel general Jodl suttascrit ils 7 da matg 1945 a bun’ura la capitulaziun senza resalvas da las forzas armadas tudestgas; quella è entrada en vigur il proxim di. Immediat suenter la capitulaziun è er la regenza imperiala cun Karl Dönitz vegnida messa a ferm a Flensburg.

En l’Asia dal Sidost ha la Segunda Guerra mundiala anc cuntinuà fin ils 2 da settember. En tut ha quella chaschunà la mort da ca. 60 milliuns persunas. Durant ils ultims mais da guerra e durant il temp suenter l’occupaziun tras il Reich è la gronda part dals Tudestgs ch’eran anc restads en l’Europa da l’Ost vegnids stgatschads.

Resistenza cunter il naziunalsocialissem

La resistenza da vart da las pli differentas gruppaziuns ha gia cumenzà avant ch’il naziunalsocialissem è vegnì a la pussanza. Durant il Terz Reich è la resistenza, la quala era adina colliada cun privel da vita, sa restrenschida ad ina fitg pitschna minoritad da la populaziun tudestga. En ils territoris che stevan sut occupaziun è la resistenza percunter stada pli gronda, per exempel en furma da guerra da partisans.

Dal temp che la NSDAP è vegnida a la pussanza eran surtut activs ils communists, socialdemocrats ed autras gruppas da la sanestra. Quellas han la Gestapo e la SS però flaivlentà entaifer paucs onns. Cun condemnar publicamain ils mazzaments d’impedids èsi per exempel reussì a l’uvestg catolic da Münster e cardinal Clemens August Graf von Galen da contribuir che l’acziun T4 vegnia interrutta. Singulas persunas da la Baselgia confessanta evangelica sco il preditgant Martin Niemöller u Dietrich Bonhoeffer èn s’alliads suenter l’erupziun da la guerra a circuls da resistenza. Sco blers auters adversaris dal naziunalsocialissem ha Bonhoeffer stuì pajar ses curaschi cun la mort en il champ da concentraziun. Il cumbattant singul communistic Georg Elser ha commess ils 8 da november 1939 en il Bürgerbräukeller a Minca l’attentat da bumba sin Hitler che quel ha survivì, perquai ch’el ha bandunà nunspetgadamain la sala avant la detunaziun. Elser è vegnì mess a ferm ed assassinà l’avrigl 1945 en il Champ da concentraziun da Dachau. La gruppa da resistenza studentica Rosa alva a Minca, tranter auter enturn ils fragliuns Hans e Sophie Scholl, ha fatg appel cun fegls sgulants da far resistenza cunter il reschim. Ultra da quai ha la gruppa tschertgà il contact tar circuls da resistenza entaifer l’armada. Ils pli impurtants commembers da la gruppa han ins arrestà il favrer 1943; els èn vegnids sentenziads da la Dretgira dal pievel sut Roland Freisler a la mort ed executads suenter curt temp. En la regiun da Cologna è sa mussada ina gruppaziun che sa numnava Pirats da la stailalva (Edelweisspiraten). Quella derivava da circuls d’uniuns da giuvenils e da la tradiziun communistica ed è l’emprim sa drizzada cunter l’unifurmitad da la Giuventetgna da Hitler. En il decurs da la guerra han ils commembers però er cumenzà a far acziuns da resistenza concreta, sco per exempel acts da sabotascha. La gruppa da resistenza Orchester cotschen (Rote Kapelle) consistiva da diversas gruppas independentas che lavuravan a differents nivels cunter il reschim.

En singuls cas, e plitost a moda silenziusa, hai er dà furmas da resistenza da vart da persunas privatas. Quellas provegnivan savens d’ina aversiun morala cunter las ovras dal reschim u da cumpassiun cun las unfrendas e tanscheva da la refusa dal salid nazistic fin al provediment scumandà da lavurers sfurzads cun mangiativas u da mesiras da proteger e zuppar persequitads, surtut Gidieus.

Hitler ha survivì plirs attentats, dals quals l’Attentat dals 20 da fanadur 1944 è restà fin oz il pli enconuschent: Suenter l’attentat cun material explosiv commess dal colonel Claus Schenk Graf von Stauffenberg han ins empruvà da manar tras a Berlin in culp da stadi (Operation Walküre). Apaina ch’ins ha savì novas che Hitler haja survivì l’attentat, è quest’acziun però dada ensemen e vegnida abattida. Ils acturs directs da la tentativa da far in putsch, tranter els Stauffenberg sez, han ins sajettà anc la notg dals 20 sin ils 21 da fanadur 1944. En il decurs da las ulteriuras inquisiziuns èn vegnids a la glisch ulteriurs plans da sullevaziuns dals onns 1938 fin 1944. Fin la fin da la guerra ha la Dretgira dal pievel sentenzià en plirs process – ils quals vegnivan a l’entschatta preschentads en la Wochenschau – bundant 200 persunas che stevan en connex cun l’Attentat dals 20 da fanadur. Plirs generals populars ch’èn vegnids suspectads d’avair gì enconuschientscha dals plans (t.a. Erwin Rommel e Günther von Kluge) han ins necessità da commetter «suicidi d’onur».

Resistenza hai er dà da vart d’artists che vivevan en Germania u en l’exil, sco per exempel dal scriptur e dramaticher critic Bertolt Brecht e d’auters ch’èn sa vieuts cun lur meds – per ordinari publicistics – cunter il reschim naziunalsocialistic.

Sper la resistenza en Germania èn er sa furmadas suenter il cumenzament da la guerra gruppas da resistenza en ils territoris occupads, sco per exempel l’Armada da la patria polonaisa u la Résistance en Frantscha. En guerras da partisans han questas gruppaziuns fatg vehementa resistenza cunter ils occupants tudestgs. Spezialmain effectivas èn las resistenzas stadas sin il Balcan (Jugoslavia, Albania e Grezia) ed en la Pologna (Sullevaziun da Varsovia); ma gist en quests stadis èn er suandadas mesiras da retorsiun spezialmain crudaivlas, sco per exempel execuziuns en massa d’ostagis civils. Surtut en la Pologna è savens vegnida mazzada la populaziun d’entirs vitgs u citads sco reacziun sin acts da resistenza da singulas gruppaziuns.

Ils Alliads han bain sustegnì la resistenza en ils territoris occupads, ma betg quella en la Germania sezza. Il cuntrari ha la finamira da guerra dals Alliads da manar natiers ina capitulaziun tudestga senza cundiziuns manà ad ina solidarisaziun indirecta cun ils manaders dal Terz Reich e n’ha er betg laschà sperar sin meglras cundiziuns da pasch suenter in eventual culp da stadi.

Genocid ed auters crims cunter l’umanitad

La SA arrestescha communists (1933)

Sco gruppas ch’eran politicamain nungiavischadas, èn aderents da las partidas da sanestra, perditgas da Jehova e giuvenils da tenuta opposiziunala gia vegnids persequitads avant il cumenzament da la guerra e millis dad els èn vegnids executads.

Er l’execuziun da gruppas da la populaziun per motivs d’«igiena da razza» ha cumenzà avant la guerra cun la mazzacra da las persunas tudestgas impedidas. Suenter il cumenzament da la guerra è questa «Acziun T4» er vegnida giustifitgada cun la mancanza da plazzas da lazaret e zuppentada sco «eutanasia». Il «tractament» – mazzament – dals impedids vegniva fatg en il cas che quels n’eran betg abels da lavurar. Per quest intent han ins transfurmà en radund 30 lieus partiziuns spezialisadas da clinicas psichiatricas en locals d’execuziun. Per part han ils mazzaments er gì lieu durant il transport en camiuns isolads, en ils quals ins laschava cular ils svapurs da quels u cun agid da monoxid carbonic. Las baras han ins brischà ed als confamigliars han ins tramess attestaziuns da mort sfalsifitgadas. Ils delinquents èn silsuenter vegnids engaschads sco spezialists en las fabricas da la mort en l’Europa da l’Ost.

Il holocaust, il genocid sistematic vi da radund sis milliuns Gidieus e mezgidieus, tranter quels radund trais milliuns Polonais e 1,8 milliuns uffants, è stà il pli grond crim dals naziunalsocialists insumma. Quel ha cumenzà cun fisiladas en massa da Gidieus e caders polonais tras «gruppas d’acziun» spezialas durant la campagna militara en Pologna. Igl èn suandadas deportaziuns a l’engronda (sut il num da camuflagi «translocaziuns») ed internaments en ghettos e champs da lavur, en ils quals tschientmillis èn vegnids per la vita tras lavur sfurzada. En quests champs han ins er manà ils Gidieus tudestgs ed austriacs; cun mazzacradas sco quella a Babyn Jar (29 e 30 da settember 1941) e Riga (29 da november fin prim da december 1941) èn ghettos fullanads vegnids svidads per far plazza als proxims transports da Gidieus.

Cun la guerra cunter l’Uniun sovietica 1941–1945 èn ils murdraretschs dals Gidieus s’extendids a genocids ch’han cuvert l’entir territori. Per exequir l’Acziun Reinhardt èn vegnids endrizzads a partir dal zercladur 1941 trais champs d’extirpaziun; a partir dal december 1941 han gì lieu ils emprims mazzaments en camiuns da gas tenor l’exempel da l’acziun T4. Cun quels vulev’ins testar l’effect da gas toxic per pudair mazzar a moda pli efficazia e per pudair evitar scrupels dals assassins tar fisiladas en massa. A chaschun da la Conferenza da Wannsee secreta dals 20 da schaner 1942 han represchentants da tut las partiziuns involvidas organisà en detagl la «soluziun finala da la dumonda dals Gidieus» ed èn sa cunvegnids da manar tras en tut l’Europa deportaziuns da fin a 11 milliuns Gidieus en il ghettos e champs situads en l’Europa da l’Ost. Fin la stad 1942 èn stads realisads ils crematoris en il Champ da concentraziun dad Auschwitz-Birkenau; uss èn ils mazzaments en massa sa concentrads sin la gasatura industriala. Co utilisar la facultad da las radund trais milliuns unfrendas è vegnì reglà minuziusamain.

Sper ils Gidieus ha la politica da razza naziunalsocialistica er resguardà «zagrenders», slavs ed omosexuals sco «betg degns da viver» resp. «da main valur areguard la razza». Questas gruppas – la pli gronda han furmà radund 2,5 fin 4 milliuns praschuniers da guerra sovietics – èn medemamain vegnidas mazzadas en massa, per part er en champs d’exterminaziun. Quests umans, uschia l’istoriograf Timothy Snyder, «han ins assassinà intenziunadamain u ch’ins ha planisà sapientivamain d’als laschar murir da la mort. N’avessi betg dà il holocaust, sche regurdass ins da quai sco il pli grond crim da guerra dal temp modern». Il motiv principal per quests crims ha furmà l’ideologia da razzas e spazi da viver che Hitler ha exponì il 1924 en ‹Mein Kampf› e la quala è vegnida realisada a partir dal 1939 en furma d’ina guerra mundiala.

Ils delinquents han empruvà da tegnair adascus tant sco pussaivel lur crims e d’als zuppentar cun eufemissems sco «translocaziun» u «tractament spezial». Tras rapports privats ed allusiuns en las medias èn ils Tudestgs tuttina vegnids a savair avunda, per pudair concluder ch’ils Gidieus vegnian mazzads a moda sistematica. Il fatg ch’ils vischins gidieus svanivan senza fastizs e la destinaziun da lur transports ch’avevan lieu publicamain vegniva bain percepì, ma senza ch’ins avess analisà quai a moda critica. La frasa «ti vegns uschiglio en il champ da concentraziun» era a partir dal 1933 ina smanatscha per quasi mintgin. Currellas davart ils champs «en l’ost» èn arrivadas cun ils schuldads en congedi en prest mintga vitg; ils emetturs da radio dals Alliads (ils quals ins tadlava, cumbain che quai era scumandà e vegniva punì per part a moda draconica) han annunzià las mazzacras. Il servetsch secret polonais ha furnì als Brits gia il 1942 il mussament per il mazzament en massa ad Auschwitz. Er papa Pius XII ha gia gì baud enconuschientscha dals schabetgs.

Crematori ad Auschwitz

Las attatgas encunter Gidieus ch’han gì lieu cuntinuadamain a partir da l’avrigl 1933 èn per gronda part vegnidas acceptadas senza dir pled e schizunt beneventadas da quels che pudevan profitar. «Arisaziuns» da negozis e manaschis gronds e pitschens eran colliads cun expropriaziuns, uschia ch’i deva adina profitunzs; e tut quai succediva avant ils egls da la populaziun locala. Acziuns da salvament a favur da Gidieus han furmà la gronda excepziun; la regla èn stads conculpaivladad ed indifferenza. Oskar Schindler ha salvà radund 1200 lavurants sfurzads gidieus da Krakau da vegnir mazzads. Il biro Grüber ch’è vegnì endrizzà il 1938 da la Baselgia confessanta ha surtut gidà adascus cristians cun ragischs gidieuas ad emigrar; l’onn 1940 han ins serrà il biro.

En rom dals Process da Nürnberg ch’han gì lieu suenter la fin da la guerra èn be persunas en posiziun da cader u delinquents da guerra vegnids sentenziads per crims cunter l’umanitad. Ad elavurar a fund ils crims dal naziunalsocialissem e lur causas han ins pir cumenzà en la Germania dal Vest a partir dal 1960. Dapi il 1945 è er sa mantegnida ina tradiziun duraivla ed internaziunala da persunas che snegan il holocaust.

Dapi l’onn 2000 elavura l’United States Holocaust Memorial Museum in’‹Encyclopedia of Camps and Ghettos› (sut la direcziun da Geoffrey Megargee e Martin Dean). Fin il 2013 han ins eruì e numnà bundant 42 500 lieus da violenza dal Terz Reich en l’Europa occupada (tranter auter champs da concentraziun, ghettos, chasas da Gidieus e lieus, nua che dunnas èn vegnidas sfurzadas a la prostituziun). Fin qua avev’ins stimà quest dumber bundant pli bass.

Lavurers sfurzads ed uffants da preda

Tschientmillis umens e dunnas èn vegnids deportads dals territoris occupads – surtut da la Pologna, dal Balcan e da l’Uniun sovietica – per prestar lavur sfurzada en las pli differentas parts dal Reich. Blers dad els n’han betg survivì la Segunda Guerra mundiala. Ils uffants da las lavureras per forza han ins manà en «Chasas da tgira d’uffants da l’exteriur» ch’eran vegnidas endrizzadas per cumond da Himmler; quellas n’avevan nagin auter intent che da laschar ir a smerscha en il zuppà quests uffants «nungiavischads».

Daspera èn dieschmillis uffants polonais ch’ademplivan ils «criteris da razza» vegnids prendids davent da lur famiglias e deportads en Germania; er da quels ha be la pitschna part pudì returnar suenter la guerra tar lur geniturs. Auters, che n’ademplivan betg ils criteris da razza, han ins mazzà en massa en ils champs da concentraziun. Il cas il pli enconuschent vegn ad esser quel da la deportaziun da dieschmillis uffants or da la regiun da Zamość – nua che Tudestgs dal Balticum e da Bessarabia èn ids a star – en il Champ da concentraziun dad Auschwitz.

Litteratura

• Jörg Baberowski, Anselm Doering-Manteuffel: Ordnung durch Terror. Gewaltexzesse und Vernichtung im nationalsozialistischen und im stalinistischen Imperium. Dietz, Bonn 2006, ISBN 3-8012-0368-9.
• Wolfgang Benz, Hermann Graml, Hermann Weiss (ed.): Enzyklopädie des Nationalsozialismus. dtv, Minca 1997, ISBN 3-423-33007-4.
• Wolfgang Benz: Geschichte des Dritten Reiches. Beck, Minca 2000; dtv, Minca 2003, ISBN 3-423-30882-6.
• Karl Dietrich Bracher: Die deutsche Diktatur. Entstehung, Struktur, Folgen des Nationalsozialismus. Kiepenheuer & Witsch, Cologna 1993, ISBN 3-462-02249-0.
• Martin Broszat: Der Staat Hitlers (=  dtv-Weltgeschichte des 20. Jahrhunderts), Minca 1969 (div. reediziuns, ISBN 3-423-04009-2).
• Martin Broszat, Norbert Frei: Das Dritte Reich im Überblick. Chronik – Ereignisse – Zusammenhänge. 3. ed., Piper, Minca 1992, ISBN 3-492-11091-6.
• Michael Burleigh: Die Zeit des Nationalsozialismus. Eine Gesamtdarstellung. 2. ed., Fischer, Francfurt a.M. 2000, ISBN 3-10-009005-5.
• Richard J. Evans: Das Dritte Reich. 3 toms. DVA, Minca 2004–2009.
• Jürgen W. Falter: Hitlers Wähler. Minca 1991, ISBN 3-406-35232-4.
• Norbert Frei: Der Führerstaat. Nationalsozialistische Herrschaft 1933 bis 1945. Reediziun, Beck’sche Reihe, Minca 2013, ISBN 978-3-406-64449-8.
• Michael Grüttner: Das Dritte Reich. 1933–1939 (=  Handbuch der deutschen Geschichte, tom 19). Klett-Cotta, Stuttgart 2014, ISBN 978-3-608-60019-3.
• Ludolf Herbst: Das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945. edition suhrkamp, Francfurt a.M. 1996, ISBN 3-518-11285-6.
• Klaus Hildebrand: Das Dritte Reich (=  Oldenbourg Grundriss der Geschichte, tom 17). 7. ed., Minca 2009, ISBN 978-3-486-59200-9.
• Ian Kershaw: Der NS-Staat. Geschichtsinterpretationen und Kontroversen im Überblick. 3. ed., Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2002, ISBN 3-499-60796-4.
• Ernst Piper: Kurze Geschichte des Nationalsozialismus von 1919 bis heute. Hoffmann und Campe, Hamburg 2007, ISBN 978-3-455-50024-0.
• Michael Ruck: Bibliographie zum Nationalsozialismus. Bund-Verlag, Cologna 1995, ISBN 3-7663-2355-5.
• Christoph Studt: Das Dritte Reich in Daten. C.H. Beck, Minca 2002, ISBN 3-406-47635-X.
• Dietmar Süss, Winfried Süss (ed.): Das ‹Dritte Reich›. Eine Einführung. Pantheon, Minca 2008, ISBN 978-3-570-55044-1.
• Hans-Ulrich Wehler: Deutsche Gesellschaftsgeschichte. Quart tom: Vom Beginn des Ersten Weltkrieges bis zur Gründung der beiden deutschen Staaten 1914–1949. Beck, Minca 2003, ISBN 3-406-32264-6.
• Hermann Weiss (ed.): Biographisches Lexikon zum Dritten Reich. Francfurt a.M. 2002, ISBN 3-596-13086-7.
• Michael Wildt: Geschichte des Nationalsozialismus. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2008, ISBN 978-3-8252-2914-6.

Colliaziuns

 Commons: Naziunalsocialissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Das NS-Regime (1933–1939), Deutsches Historisches Museum Online
• Nationalsozialismus und Zweiter Weltkrieg. Dossier da la Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2005.
• Stimmenanteil der NSDAP bei den Reichstagswahlen – chartas da survista che mussan co che la cumpart da la NSDAP è sa sviluppada dal temp da la Republica da Weimar.