पूर्व
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्अमरकोशः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पूर्व पुं।
ब्रह्मा
समानार्थक:ब्रह्मन्,आत्मभू,सुरज्येष्ठ,परमेष्ठिन्,पितामह,हिरण्यगर्भ,लोकेश,स्वयम्भू,चतुरानन,धातृ,अब्जयोनि,द्रुहिण,विरिञ्चि,कमलासन,स्रष्टृ,प्रजापति,वेधस्,विधातृ,विश्वसृज्,विधि,नाभिजन्मन्,अण्डज,पूर्व,निधन,कमलोद्भव,सदानन्द,रजोमूर्तिन्,सत्यक,हंसवाहन,क,आत्मन्,शम्भु
1।1।17।3।3
धाताब्जयोनिर्द्रुहिणो विरिञ्चिः कमलासनः। स्रष्टा प्रजापतिर्वेधा विधाता विश्वसृट्विधिः। नाभिजन्माण्डजः पूर्वो निधनः कमलोद्भवः। सदानन्दो रजोमूर्तिः सत्यको हंसवाहनः॥
जन्य : सनत्कुमारः
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, आत्मा, ईश्वरः
पूर्व पुं।
दिङ्नाम
समानार्थक:पूर्व,दक्षिण,पश्चिम,उत्तरा
1।3।1।2।4
दिशस्तु ककुभः काष्ठा आशाश्च हरितश्च ताः। प्राच्यवाचीप्रतीच्यस्ताः पूर्वदक्षिणपश्चिमाः॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, दिक्
पूर्व पुं।
पूर्वदिक्
समानार्थक:प्राची,प्राक्,पूर्व,अनुत्तर,पुरस्तात्
1।3।3।1।3
कुबेरः ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात्. रविः शुक्रो महीसूनुः स्वर्भानुर्भानुजो विधुः। बुधो बृहस्पतिश्चेति दिशां चैव तथा ग्रहाः। ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः॥
अवयव : पूर्वदिशि_भवम्,पूर्वदिशायाः_ग्रहः,पूर्वदिग्गजः
स्वामी : पूर्वदिशायाः_स्वामी
सम्बन्धि2 : पूर्वदिशि_भवम्,पूर्वदिशायाः_स्वामी,पूर्वदिशायाः_ग्रहः,पूर्वदिग्गजः
वैशिष्ट्यवत् : पूर्वदिशि_भवम्
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, दिक्
पूर्व वि।
आद्यः
समानार्थक:आदि,पूर्व,पौरस्त्य,प्रथम,आद्य,मूल
3।1।80।2।2
अप्येकसर्ग एकाग्र्योऽप्येकायनगतोऽपि सः। पुंस्यादिः पूर्वपौरस्त्यप्रथमाद्या अथास्त्रियाम्.।
पदार्थ-विभागः : , गुणः, परिमाणः
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पूर्व¦ निमन्त्रणे सक॰ निवासे अक॰ चु॰ उभ॰ सेट्। पूर्बयतिते अपुपूर्बत् त। ओष्ठ्यान्तोऽयम्।
पूर्व(र्व)¦ त्रि॰ पूर्ब (र्व)--अच्।
१ प्रथमे आद्ये यस्यां दिशि येषां सूर्यस्यप्रथमं दृष्टिः तेषां तस्यां
२ दिशि स्त्री तदुपलक्षिते
३ देशे यस्ययदपेक्षया प्रथमं जन्मादि तस्य
४ तादृशकाले
५ तदुपलक्षितेच। तस्य दिग्देशकालव्यवस्थावाचित्वे सर्वनामकार्य्यंपूर्वस्मै इत्यादि जसि ङिङस्योस्तु वा पूर्बे पूर्बाः पूर्ब-स्मात् पूर्वात् पूर्ब पूर्बस्मिन्। स्त्रियां तु न विभाषा पूर्बस्यैषूर्बस्याम् इत्यादि। सर्वनामत्वेन वृत्तिमात्रेऽस्य पुंवद्-भावः। पूर्बस्यां स्थितं पूर्बस्थितम्। पूर्बस्या रूपं पूर्बरूपम्इत्यादि।
Apte
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पूर्व [pūrva], a. (Declined like a pronoun when it implies relative position in time or space, but optionally so in nom. pl.; and abl. and loc. sing.)
Being in front of, first, foremost.
Eastern, easterly, to the east of; ग्रामात् पर्वतः पूर्वः Sk.; पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य Ku.1.1.
Previous to, earlier than; ब्राह्मणे साहसः पूर्वः Ms.8.276.
Old, ancient; पूर्वसूरिभिः R.1.4; इदं कविभ्यः पूर्वेभ्यो नमोवाकं प्रशास्महे U.1.1.
Former, previous, anterior, prior, antecedent (opp. उत्तर); in this sense often at the end of comp. and translated by 'formerly.' or 'before'; श्रुतपूर्व &c.; व्यतीता या निशा पूर्वा पौराणां हर्षवर्धिनी Rām.7.37.1.
Aforesaid, before-mentioned.
Initial.
Established, customary, of long standing
Early, prime, पूर्वे वयसि Pt.1.165 'in early age or prime of life.
Elder (ज्येष्ठ); रामः पूर्वो हि नो भ्राता भविष्यति महीपतिः Rām.2.79.8.
(At the end of comp.) Preceded by, accompanied by, attended with; संबन्धमा भाषणपूर्वमाहुः R.2.58; पुण्यः शब्दो मुनिरिति मुहुः केवलं राजपूर्वः Ś2.17; तान् स्मितपूर्वमाह Ku.7.47; बहुमानपूर्वया 5.31; दशपूर्वरथं यमाख्यया दशकण्ठारिगुरुं विदुर्बुधाः R.8.29; so मतिपूर्वम् Ms.11.147 'intentionally', 'knowingly'; 12.89; अबोधपूर्वम् 'unconsciously', Ś.5.2. &c. -र्वः An ancestor, a forefather; पूर्वैः किलायं परिवर्धितो नः R.13.3; पयः पूर्वैः सनिश्वासैः कवोष्णमुपभुज्यते 1.67;5.14; अनुकारिणि पूर्वेषां युक्तरूपमिदं त्वयि Ś.2.17. -र्वम् The forepart; अनवरतधनुर्ज्यास्फालनक्रूरपूर्वम् (गात्रम्) Ś.2.4.
र्वा The east
N. of a country to the east of Madhyadeśa. -र्वम् ind.
Before (with abl.); मासात् पूर्वम्.
Formerly, previously, at first, antecedently, beforehand; तं पूर्वमभिवादयेत् Ms.2.117;3.94;8.25;; R. 12.35; प्रणिपातपूर्वम् K; भूतपूर्वखरालयम् U.2.17 'which formerly was the abode', &c.; समयपूर्वम् Ś.5. 'after a formal agreement.'
Immemorially. (पूर्वेण 'in front', 'before', 'to the east of', with gen. or acc.; अद्य पूर्वम् 'till-now', 'hitherto'; पूर्वः -ततः -पश्चात् -उपरि 'firstthen, first-afterwards', 'previously, subsequently',पूर्वम् -अधुना or -अद्य 'formerly-now.' -Comp. -अग्निः the sacred fire kept in the house (आवसथ्य). -अङ्गः the first day in the civil month. -अचलः, -अद्रिः the eastern mountain behind which the sun and moon are supposed to rise. -अधिकारिन् m. the first occupant, a prior owner. -अन्तः the end of a preceding word. -अपर a.
eastern and western; कतमो$यं पूर्वापर- समुद्रावगाढः सानुमानालोक्यते Ś.7; पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य Ku. 1.1.
first and last.
prior and subsequent, preceding and following.
connected with another.
(रम्) what is before and behind.
connection; न च पूर्वापरं विद्यात् Ms.8.56.
the proof and the thing to be proved. ˚विरोधः inconsistency, incongruity. -अभि- मुख a. turned towards or facing the east. -अभ्यासः former practice or experience. -अम्बुधिः the eastern ocean. -अर्जित a. attained by former works. (-तम्) ancestral property.
अर्धः, र्धम् the first half; दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् Bh.2.6; समाप्तं पूर्वार्धम् &c.
the upper part (of the body); शकुन्तला पूर्वार्धेन शयनादुत्थाय Ś.3; R.16.6.
the first half of a hemistich. -अवसायिन् a. what occurs first or earlier; पूर्वावसायिनश्च बलीयांसो जघन्यावसायिभ्यः ŚB. on MS.12.2.34.-अह्णः the earlier part of the day, forenoon; Ms.4. 96,152. श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराह्णिकम् (पूर्वाह्णतन, पूर्वा- ह्णिकः, पूर्वाह्णेतन a. relating to the forenoon). -आवेदकः a plaintiff. -आषाढा N. of the 2th lunar mansion consisting of two stars. -इतर a. western. -उक्त, -उदित a. beforementioned, aforesaid, -उत्तर a. north-eastern. (-रा) the north-east. (-रे dual) the preceding and following, antecedent and subsequent. -कर्मन् n.
a former act or work.
the first thing to be done, a prior work.
actions done in a former life.
preparations, preliminary arrangements. -कल्पः former times.
कायः the fore-part of the body of animals; पश्चार्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद् भूयसा पूर्वकायम् Ś.1.7.
the upper part of the body of men; स्पृशन् करेणानतपूर्वकायम् R.5.32; पर्यङ्कबन्धस्थिरपूर्वकायम् Ku.3.45. -काल a. belonging to ancient times. (-लः) former or ancient times. -कालिक, -कालीन a. ancient. -काष्ठा the east, eastern quarter. -कृत a. previously done. (-तम्) an act done in a former life. -कोटिः f. the starting point of a debate, the first statement or पूर्वपक्ष q. v. -क्रिया preparation. -गा N. of the river Godāvarī. -गङ्गा N. of the river Narmadā; रेवेन्दुजा पूर्वगङ्गा नर्मदा मेकलीद्रिजा Abh. Chin.183. -चोदित a.
aforesaid, above-mentioned.
previously stated or advanced (as an objection. -ज a.
born or produced before or formerly, first-produced, first-born; यमयोः पूर्वजः पार्थः Mb.3.141. 11.
ancient, old.
eastern.
(जः) an elder brother; अपहाय महीशमार्चिचत् सदसि त्वां ननु भामपूर्वजः; Śi. 16.44; R.15.36.
the son of the elder wife.
an ancestor, a forefather; स पूर्वजानां कपिलेन रोषात् R.16.34.
(pl.) the progenitors of mankind.
the manes living in the world of the moon. (-जा) an elder sister.-जन्मन् n. a former birth. (-m.) an elder brother; स लक्ष्मणं लक्ष्मणपूर्वजन्मा (विलोक्य) R.14.44.;15.95. -जातिःf. a former birth. -ज्ञानम् knowledge of a former life.-तापनीयम् N. of the first half of नृसिंहतापनीयोपनिषद्.-दक्षिण a. south-eastern. (-णा) the south-east.-दिक्पतिः Indra, the regent of the east. -दिनम् the forenoon. -दिश् f. the east. -दिश्य a. situated towards the east, eastern. -दिष्टम् the award of destiny. -दृष्ट a.
primæval.
declared by the ancients; यथा ब्राह्मण- चाण्डालः पूर्वदृष्टस्तथैव सः Ms.9.87.
देवः an ancient deity.
a demon or Asura; भूमिदेवनरदेवसंगमे पूर्वदेवरिपुरर्हणां हरिः Śi.14.58.
a progenitor (पितृ).
(du.) an epithet of Nara-Nārāyaṇa; सव्यसाचिन् महाबाहो पूर्वदेव सनातन Mb.3. 41.35. (com. पूर्वदेव नरनारायणसख). -देवता a progenitor (पितृ) of gods or of men; अक्रोधनाः शौचपराः सततं ब्रह्म- चारिणः । न्यस्तशस्त्रा महाभागाः पितरः पूर्वदेवताः ॥ Ms.3.192.-देशः the eastern country, or the eastern part of India.-द्वार a. favourable in the eastern region. -निपातः the irregular priority of a word in a compound; cf. परनिपात.-निमित्त an omen. -निविष्ट a. made formerly, in past; यस्तु पूर्वनिविष्टस्य तडागस्योदकं हरेत् Ms.9.281.
पक्षः the fore-part or side.
the first half of a lunar month; सर्वं पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामभिपन्नम् Bṛi. Up.3.1.5.
the first part of an argument, the prima facie argument or view of a question; विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्तथोत्तरम्.
the first objection to an argument.
the statement of the plaintiff.
a suit at law.
an assertion, a proposition. ˚पादः the plaint, the first stage of a legal proceeding. -पदम् the first member of a compound or sentence.-पर्वतः the eastern mountain behind which the sun is supposed to rise. -पश्चात्, -पश्चिम ind. from the east to the west. -पाञ्चालक a. belonging to the eastern Pañch- ālas. -पाणिनीयाः m. (pl.) the disciples of Pāṇini living in the east. -पालिन् m. an epithet of Indra. -पितामहः a forefather, an ancestor; अब्रवीद् हि स मां क्रुद्धस्तव पूर्वपितामहः । मूत्रश्लेष्माशनः पाप निरयं प्रतिपत्स्यसे ॥ Mb.12.3.21. -पीठिका introduction.
पुरुषः an epithet of Brahmā.
anyone of the first three ancestors, beginning with the father (पितृ, पितामह, and प्रपितामह); Pt.1.89.
an ancestor in general. -पूर्व a. each preceding one. (-र्वाः) m. (pl.) forefathers. -प्रोष्ठपदा = पूर्वभाद्रपदा; Mb.13.89.13.-फल्गुनी the eleventh lunar mansion containing two stars. ˚भवः an epithet of the planet Jupiter. -बन्धुः first or best friend; Mk. -भवः a former life.
भागः the forepart.
the upper part. -भा(भ)द्रपदा the twentyfifth lunar mansion containing two stars.
भावः priority.
prior or antecedent existence; येन सहैव यस्य यं प्रति पूर्वभावो$वगम्यते Tarka K.
(Rhet.) disclosing an intention. -भाषिन् a. willing to speak first; hence polite, courteous. -भुक्तिः f. prior occupation or possession; Ms.8.252. -भूत a. preceding, previous.-मध्याह्नः the forenoon. -मारिन् a. dying before; एवंवृत्तां सवर्णां स्त्रीं द्विजातिः पूर्वमारिणीम् (दाहयेत्) Ms.5.167. -मीमांसा 'the prior or first Mīmāṁsā', an inquiry into the first or ritual portion of the Veda, as opposed to the उत्तरमीमांसा or वेदान्त; see मीमांसा. -मुख a. having the face turned towards the east. -याम्य a. south-eastern. -रङ्गः the commencement or prelude of a drama, the prologue; यन्नाठ्यवस्तुनः पूर्वं रङ्गविघ्नोपशान्तये । कुशीलवाः प्रकुर्वन्ति पूर्वरङ्गः स उच्यते ॥ D. R; पूर्वरङ्गं विधायैव सूत्रधारो निवर्तते S. D.283; पूर्वरङ्गः प्रसंगाय नाटकीयस्य वस्तुनः Śi.2.8. (see Malli. thereon). -रागः the dawning or incipient love, love between two persons which springs (from some previous cause) before their meeting; श्रवणाद् दर्शनाद् वापि मिथः संरूढरागयोः । दशाविशेषोयो$प्राप्तौ पूर्वरागः स उच्यते ॥ S. D.214. -रात्रः the first part of the night (from dusk to midnight).
रूपम् indication of an approaching change; an omen.
a symptom of occuring disease.
the first of two concurrent vowels or consonants that is retained.
(in Rhet.) a figure of speech which consists in describing anything as suddenly resuming its former state.-लक्षणम् a symptom of coming sickness. -वयस् a. young. (-n.) youth. -वर्तिन् a. existing before, prior, previous. -वाक्यम् (in dram.) an allusion to former utterance. -वादः the first plea or commencement of an action at law; पूर्ववादं परित्यज्य यो$न्यमालम्बते पुनः । पदसंक्रमणाद् ज्ञेयो हीनवादी स वै नरः ॥ Mitā. -वादिन् m. the complainant or plaintiff. -विद् a. knowing the events of the past; historian; पृथोरपीमां पृथिवीं भार्यां पूर्वविदो विदुः Ms.9.44. -विप्रतिषेधः the conflict of two statements contrary to each other. -विहित a. deposited before.
वृत्तम् a former event; पूर्ववृत्तकथितैः पुराविदः सानुजः पितृ- सखस्य राघवः (अह्यमानः) R.11.1.
previous conduct.-वैरिन् a. one who first commences hostilities, an aggressor. -शारद a. relating to the first half of autumn.-शैलः see पूर्वपर्वत. -सक्थम् the upper part of the thigh. P. V.4.98. -संचित a. gathered before (as in former birth); त्यजेदाश्वयुजे मासि मुन्यन्नं पूर्वसंचितम् Ms.6.15.-सन्ध्या daybreak, dawn; रजनिमचिरजाता पूर्वसंध्या सुतैव (अनुपतति) Si.11.4. -सर a. going in front. -सागरः the eastern ocean; स सेनां महतीं कर्षन् पूर्वसागरगामिनीम् R.4.32. -साहसः the first of the three fines; स दाप्यः पूर्वसाहसम् Ms.9.281. -स्थितिः f. former or first state.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पूर्व mf( आ)n. (connected with पुरा, पुरस्, प्र, and declined like a pron. when implying relative position whether in place or time , but not necessarily in abl. loc. sg. m. n. and nom. pl. m. ; See. Pa1n2. 1-1 , 27 ; 34 ; vii , 1 , 16 )being before or in front fore , first RV. etc.
पूर्व mf( आ)n. eastern , to the east of( abl. ) ib.
पूर्व mf( आ)n. former , prior , preceding , previous to , earlier than( abl. or comp. ) ib. ( गज-पूर्व, preceding the number " eight " i.e. seven , the seventh S3rutab. ; मासेन प्or मास-प्, earlier by a month Pa1n2. 2-1 , 31 ; ifc. often = formerly or before e.g. स्त्री-प्, -fformerly a wife ; आढ्य-प्, -fformerly wealthy ; esp. after a pp. e.g. कृत-प्, done before , दृष्ट-प्, seen -bbefore ; ifc. also preceded or accompanied by , attended with e.g. स्मित-पूर्वा-वाक्, speech accompanied by smiles ; sometimes not translatable e.g. मृदु-पूर्वा वाक्, kind speech)
पूर्व mf( आ)n. ancient , old , customary , traditional RV. etc.
पूर्व mf( आ)n. first (in a series) , initial , lowest ( opp. to उत्तर; with दमor साहस" the lowest fine ") Mn. viii , 120 etc.
पूर्व mf( आ)n. (with वयस्)" first age " , youth MBh.
पूर्व mf( आ)n. foregoing , aforesaid , mentioned before( abl. ) Mn. MBh. Pa1n2.
पूर्व m. an ancestor , forefather( pl. the ancients , ancestors) RV. etc.
पूर्व m. an elder brother R.
पूर्व m. N. of a prince BhP.
पूर्व n. the fore part S3ak. ii , 4 (See. Pa1n2. 2-2 , 1 )
पूर्व n. a partic. high number (applied to a period of years) Buddh.
पूर्व n. N. of the most ancient of जैनwritings (of which 14 are enumerated) L.
पूर्व n. N. of a तन्त्रCat.
पूर्व n. an ancient tradition W.
Vedic Rituals Hindi
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पूर्व वि.
(बहु.व.) (वे अगिन्यां) जो पूर्व में स्थापित की जाती हैं, अर्थात् आहवनीय, सभ्य एवं आवसथ्य, भा.श्रौ.सू.