कूर्मः

कूर्मः (Tortoise) प्राणिषु अन्यतमः। कशेरुकसहितः श्रेष्ठः जन्तुः । सरिस्रुपवर्गस्थः जन्तुः । अस्य गतिः सावधानगतिः । प्राणिप्रपञ्चे दीर्घायुश्यवान् एषः । प्रायशः अस्य आयुः १५० वर्षाणाम् अपेक्षया अधिकं भवति ।

स्वरूपम्

कूर्मस्य शिरः, पादान् च विहाय अन्यभागेषु दृढः कवचः भवति । अस्य शरीरस्य उपरिभागाय “क्यारापेस्” इति, अधोभागाय "प्लास्ट्रान्" इति आङ्ग्ले व्यवहारः अस्ति । शिरसः पादानाञ्च आकुञ्चनप्रसारणाय देहस्यान्ते स्थलं भवति। अस्य आत्मसंरक्षणाय एषा व्यवस्था विद्यते। गजः अस्य उपरि स्वस्य सम्पूर्णं भारं स्थापयति चेत् अपि कूर्माय किमपि न भवति । अस्य कवचः तावान् दृढः भवति ।

विभागः

कूर्मेषु केचन भूमौ वासं कुर्वन्ति । अन्ये केचन जले वसन्ति । भूचराः कूर्माः गात्रे लघुकायाः भवन्ति । अधिकाधिकं चेत् पादपरिमिताः दीर्घकायाः भवन्ति । सस्याहारमेव आश्रिताः भवन्ति । जलचराः कूर्माः तटाके, समुद्रेषु च भवन्ति । तटाकादिशु विद्यमानाः कूर्माः प्रायशः भूचरसदृशाः भवन्ति गात्रे। समुद्रे विद्यमानाः ४,५, पादपरिमिताः भवन्ति । ५०किलो परिमिताः भवन्ति भारेण । एतेषां मत्स्य-मण्डूकादयः आहाराः भवन्ति । अस्य मुखे पुरतः दन्ताः न भवन्ति किन्तु हनुप्रदेशे तीक्ष्णाः दन्ताः भवन्ति । अहारजीर्णार्थं योग्याः उपयुक्ताश्च भवन्ति।

वंशाभिवृद्धिः

जननम्

कूर्माः अण्डजाः भवन्ति। भूचराः कूर्माः भूमौ खननं कृत्वा तस्मिन् अण्डान् स्थापयन्ति। जलचराः जलात् बहिरागत्य सिकतासु अण्डानि स्थापयन्ति । कूर्माः जलात् वर्षे द्विवारं, त्रिवारं बहिरागत्य अण्डानि स्थापयन्ति । प्रायशः त्रिषु मासेषु अण्डात् बहिरागच्छन्ति ।