हृद्
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
हृत्, [द्] क्ली, (हरति ह्रियते वेति । हृ + “वृह्रोः षुक् दुक् चेति ।” उणा ०४ । १०० । इतिबाहुल- कात् केवलादपि दुक ।) हृदयम् । तत्पर्य्यायः । “चित्तन्तुं चेतो हृदयं स्वान्तं हृन्मानसं मनः ।” इत्यमरः । १ । ४ । ३१ ॥ (यथा, भावप्रकाशस्य मध्यखण्डे द्बितीये भागे । “स्थानान्यामाग्निपक्वानां मूत्रस्य रुधिरस्य च । हृदुन्दूकः फुस्फुसश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते ॥”)
हृद्, क्ली, (हृ + बाहुलकात् दुक् ।) हृदयम् । मनः । इत्यमरः । २ । ६ । ६४ ॥
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
हृद् नपुं।
मनस्
समानार्थक:चित्त,चेतस्,हृदय,स्वान्त,हृद्,मानस,मनस्
1।4।31।2।5
जातिर्जातं च सामान्यं व्यक्तिस्तु पृथगात्मता। चित्तं तु चेतो हृदयं स्वान्तं हृन्मानसं मनः॥
वैशिष्ट्यवत् : वासना,मनोविकारः,अहङ्कारः,अभिमानः,मदः,मनःपीडा
पदार्थ-विभागः : , मनः
हृद् नपुं।
हृदयकमलम्
समानार्थक:हृदय,हृद्
2।6।64।2।4
रुधिरेऽसृग्लोहितास्ररक्तक्षतजशोणितम्. बुक्काग्रमांसं हृदयं हृन्मेदस्तु वपा वसा॥
पदार्थ-विभागः : अवयवः
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
हृद्¦ n. (-हृत् or हृद्) The heart, the mind, the faculty or seat of thought and feeling. E. हृ to take, aff. क्विप्, and तुक् added; This word has no forms for the first five cases; according to some it is not a separate word but an optional substitute for हृदय |
Apte
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
हृद् [hṛd], n. (This word has no forms for the first five inflections, and is optionally substituted for हृदय after acc. dual)
The mind, heart; त्यक्तं गृहाद्यपि मया भवताप- शान्त्यै नासीदसौ हृतहृदो मम मायया ते Bhagavaccharaṇa S.15.
The chest, bosom, breast; इमां हृदि व्यायतपातमक्षिणोत् Ku.5.54.
The soul.
The interior or essence of anything. -Comp. -आमयः sickness of heart.-आवर्तः a lock or curl of hair on a horse's chest. -उत्क्लेदः, -उत्क्लेशः nausea. -कम्पः tremor of the heart, palpitation. -ग a. reaching up to the breast (as water, आचमनजल); हृद्गाभिः पूयते विप्रः कण्ठगाभिस्तु भूमिपः Ms.2.62.-गत a.
seated in the mind, conceived, designed.
cherished. (-तम्) design, meaning, intent. -ग्रन्थः a heart-sore. -ग्रहः spasm of the heart. -देशः the region of the heart. -द्योतन a. breaking the heart. -द्रवः too quick pulsation. -पिण्डः, -ण्डम् the heart.
रोगः a heart-disease, heartburn.
sorrow, grief, anguish.
love.
the sign Aquarius of the zodiac.
लासः (हृल्लासः) hiccough.
disquietude, grief.
लेखः (हृल्लेखः) knowledge, reasoning; कीर्त्यर्थमल्पहृल्लेखाः पटवः कृत्स्ननिर्णयाः Mb.12.262.27.
heart-ache. -लेखा (हृल्लेखा) grief, anxiety; यदा व्यपेतहृल्लेखं मनो भवति तस्य वै Mb.12.294.31. -वण्टकः the stomach.
शयः the god of love; अहोरूपमहो धाम अहो अस्या नवं वयः । इति ते तामभिद्रुत्य पप्रच्छुर्जातहृच्छयाः ॥ Bhāg.8.9.2.
love; हृच्छयेनाभिभू- तात्मा भीमसेनमकामयत् Mb.3.12.95.
soul, conscience (अन्तर्यामी); नूनं तयोरनुमते हृदि हृच्छयचोदितः Mb.12.334.13.-शूलम् an acute pain in the chest. -शोकः heartburn or anguish. -सारः courage; अद्राक्षमहमेतत्ते हृत्सारं महदद्भुतम् Bhāg.7.3.18. -स्तम्भः paralysis of the heart. -स्फोटः breaking of the heart.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
हृद् n. (optionally substituted for हृदयin the weak cases i.e. in all except the first five inflexions ; thought to be connected with श्रद्See. )the heart(as the seat of feelings and emotions), soul , mind(as seat of thought and intellectual operations ; हृद्य् अवेदिन्, " having no capacity of knowledge in the heart or mind " , said of animals), breast , chest , stomach , interior(also in older language , " interior of the body ") RV. etc. etc. [ cf. Gk. ? , ? ; Lat. cor (cordis) ; Germ. Herz ; Eng. heart.]