Украйиина

Украина (укр. Україна, /ukrɑˈjinɑ/), Украйиина диэн Илин Эуропа дойдута. Кирбиилэhэр Арассыыйалыын илин, Беларусьтуун хоту, Польшалыын, Словакиялыын уонна Мадьаар Сириниин арҕаа, Румыниялыын уонна Молдовалыын соҕуруулуу-арҕаа, Хара байҕаллыын уонна Азов байҕалыныын соҕуруу. Киев дойду киин уонна ордук улахан куората.

Украина Україна
Өрөгөй ырыата: Ще не вмерла України  (Украинныы)
Location of Ukraine
Киин куората (уонна саамай улахан куорат)		Киев (Київ) 50°27′N, 30°30′E
Ил тыла		Украин тыла
Олохтоохтор ааттара		Украиннар
Дьаhалтата		Semi-presidential unitary state
-	Президент	Зеленскай Володимир Александрович
-	Премьер миниистир	Шмыгаль Денис Анатольевич
-	Speaker of the Parliament	Разумков Дмитрий Александрович
Independence		from the Soviet Union
-	Declared	August 24, 1991
-	Referendum	December 1, 1991
-	Finalized	December 26, 1991
Иэнэ
-	Бүтүн	603,628 km² (44th) 233,090 sq mi
-	Уу (%)	7%
Олохтоохторо
-	2008 estimate	46,372,700 (27th)
-	2001 census	48,457,102
-	Олохтоох чиҥэ	77/km² (115th) 199/sq mi
БИО (АКП)		2007 estimate
-	Total	$321.874 billion (29th)
-	Per capita	$6,968 (IMF) (83rd)
БИО (номинал)		2007 estimate
-	Total	$141.644 billion (45th)
-	Per capita	$3,066 (IMF) (88th)
Дьини (2006)		31
КСИ (2005)		▲ 0.788 (medium) (76th)
Валюта		Гривня (UAH)
Кэм зоната		EET (UTC+2)
-	Сайыҥҥы кэм	EEST (UTC+3)
Ил домен		.ua
Телефон кода		+380

Украина унитар ил, 24 уобаластаах, биир автономиялаах республикалаах (Кырыым) уонна икки анал суолталаах куораттаах: Киев уонна Севастополь. Украина ил тутулунан республика. Олохтоохторун ахсаана 46,4 млн киhи (олортон 77,8% украиннар).

Административнай түҥэтии

Украина территорията хара муораҕа

2021 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан Украинаҕа 24 уобалас, 1 автономнай республика (Кырыым), 136 оройуон уонна 2 ураты суолталаах куорат (Киев уонна Севастополь) бааллар).

Украина административнай үллэһигэ	Уобалаһа
Луцк Ровно Житомир Киев Хмельницкий Тернополь Ивано-Франковск Ужгород Черновцы Винница Черкассы Кировоград Николаев Полтава Чернигов Сумы Харьков Днепропетровск Одесса Херсон Запорожье Донецк Кырыым Севастополь Луганск Азов байҕал Хара байҕал Арассыыйа Беларусь Польша Румыния Молдова Львов • • Днепр Для областей даны названия региональных центров	Винница Луцк Днепропетровск Донецк Житомир Ужгород	Запорожье Ивано-Франковск Киев Кропивницкай Луганск Львов	Николаев Одесса Полтава Ровно Сумы Тернополь	Харьков Херсон Хмельницкий Черкассы Черновцы Чернигов
	Автономия		Государственнай суолталаах куорат
	Кырыым		Киев Севастополь

Экономиката

Украина национальнай баана

Украина-сайдыылаах научнай уонна промышленнай базалаах судаарыстыба, аан дойдутааҕы эргиэн тэрилтэтин чилиэнэ (ыам ыйын 16 күнүттэн 2008 с.). 2014 сыллаахха the Ecoomistist The Economist таһаарыыга дойду биир бастакы пятеркатыттан биирдэстэрэ.

Украина аан дойду рейтинигэр 64 миэстэ буолбута, 2020 с.аан дойду баана буолар. Украина аан дойду нолуоктуур систематын рейтинигэр 107 миэстэни ылар. Аан дойдутааҕы баан дааннайдарынан Украинаҕа 28 нолуок, олортон биирдэстэрэ-барыс нолуога, 24 — хамнаска нолуок. Нолуок уопсай ставката 54,9 %.

Украина 10 пууҥҥа айанныыр уонна туризм эйгэтигэр конкуреннаһар кыахтаах рейтиҥҥэ (78 миэстэҕэ диэри) таҕыста.

Советскай кэмҥэ Украина экономиката Сэбиэскэй Союзка уонна дьоһун промышленнай уонна тыа хаһаайыстыбатын компонена дойду экономикатыгар улахан кээмэйинэн буолбута. Сэбиэскэй система ыһыллыаҕыттан ырыынак экэниэмикэтин былааныттан ырыынак экэниэмикэтэ көспүтэ. Көһөрүү процеһа нэһилиэнньэ үгүс араҥатыгар, оттон үп- харчы кирэдьиит политиката 1990 сылтан инфляция үүнүүтүн гиперинфляционнай таһымҥа диэри улаатыннарбыта. 1993 сыллаахха Украина биир халандаар сыл устата инфляция үрдүнэн аан дойду рекордун тиийбитэ. Саҥа валюта, сиэллээх, 1996 с. сыаналара туруктаммыттара.

Дойду структурнай реформалары олоххо киллэриигэ бытааннык хамсаата. Правительство тутулуга суох буолуутун чөлүгэр түһэрэр правовой база тэрилиннэ, ол да буоллар, Правительствоҕа реформаларга туруктаах буолуу киэҥник тарҕанна уонна нэһилиэнньэ үгүс государственнай тэрилтэлэр приватизациялааһын процеһыттан босхолоннулар.

1999 сыллаахха ВВП 40 %- тан 1991 сыллаахха диэри түстэ, ол гынан баран 2000 сыл саҥатыгар экономика күүстээх үүнүүтүн көрдөрбүтэ-5- тэн 10 %- ҥа диэри үрдээбитэ — бырамыысыланнас оҥорон таһаарыы сылга 10% улаатта. Украина 2008 с. экономическай кризистэн улаханнык эмсэҕэлээбитэ уонна сэтинньи ыйга МВФ- га дойдуга $16,5 млрд долларга саппаас кредити биһирээбитэ.

Культура

Үгэс буолбут Коллекция Писанка

Украина национальнай художественнай музейа

Украина култууратын биллиилээх чинчийээччи И. Огенко Украина төрүт култуурата аан дойду аһыллыаҕыттан, ксенофобия суоҕа (атын киһи куттанара) уонна гуманизм суоҕа бэлиэтэммитэ. "Уруулуу үлэ» (хобордооххо) уонна самопознаниеҕа, этэҥҥэ олоруу, олох наадыйыытын хааччахтааһын, духовнай Надежда материальнай- вот тогда и рецептэрин ордорор, ону ааһан атын омук санаатын тарҕатар, пропагандалыыр көҥүл.

Культура сайдыытын тутаах историческай түһүмэҕэ христианство ХІ үйэҕэ ылыллыыта буолла. Кэлин национальнай культура үөскээн, элита оруола биллэ аҕыйаабыта. Бу Украина уустук историческай суолунан, национальнай государство суох өр кэм устата быһаарыллар. Чуолаан, феодал- Боярскай католическай уонна Польша культуратын билэргэ, XVIII үйэ бүтүүтүгэр казактар чыпчааллара руссификацияламмыт буоланнар, Украинскай общество толору национальнай элитата суох сайдыбыта.

Украина култууратын устуоруйалара былыргы норуот үгэстэригэр уонна үгэстэригэр, олохторун- дьаһахтарын тыа сиригэр үксүгэр олоҕураллар. XIX- XX үйэ индустриализациятыттан, олох- дьаһах уларыйыытыттан, образовай чааһа Украина нэһилиэнньэтин» силис тардан " уонна үгэскэ кубулуйбут.

Украинскай култуура да, Украина искусствота Русь искусствотыттан бэйэтин истоктарын ылан, устуоруйатын тухары Руслан Европа да, кэлин да, Россия тендердэрин да быһыытынан сайдан барбыта. Аныгы искусство сайдыыта Украина култуура уонна туризм министерствотыгар баар кэккэ государственнай учреждениелары, концертнай тэрилтэлэри, айар союзтары уонна үөрэх тэрилтэлэрин үлэлэрин- хамнастарын кытта ситимнээх.

Уус- уран литература Сиһилии: Украина литературата Украина сиригэр- уотугар бастакы литературнай пааматынньыктар Киев нуучча кэлиитин саҕана кэлэллэр уонна Русь соҕотох официальнай тылынан суруллубуттара. Бастакытынан, "ааспыт сыллар сэһэннэрэ «уонна»Игорев туһунан тыл"героическай сэһэнэ ааҕыллар.

Былыргы суруктарга суруллубут бастакы кинигэлэри учуонайдар ХVI үйэлэргэ биэрэллэр. Ол курдук, XVII в. "лексисъ тылдьытын халыыптаах Лексисъ" диэн суруллубута, ол курдук былыргы тылга туттулла сылдьар. Саха тылын уһулуччулаах пааматынньыга 1556-1561 ПП. XV- XVIII үйэлэргэ Латинскай тылынан литература оҥоһуллар.

Күннүк Уурастыырап тыыннаах Украина тылынан суруллубут «Энеида» поэмата тосту уларыйбыта. Мантан кэлин Украина тылын сайдыыта саҕаланар, ол курдук кэлин Тарас Шевченко, Леся Украинка, Иван Франко уо. д. А. Ол эрээри Украина литературатын сайдыытын харгыстыыр боччумнаах харгыстарынан Россия былааһа буолар, чуолаан Валуевскай циркуляра 1863 сыллаахха Украинскай тылынан кинигэлэри таһаарары боббута.

Иван Котляревский (1769—1838)	Тарас Шевченко (1814—1861)	Степан Руданский (1834—1873)	Иван Франко (1856—1916)	Леся Украинка (1871—1913)

Трагическай этэ ХХ үйэ үгүс Украинскай литератураларын дьылҕалара, чуолаан маассабай репрессивнай дьаһалларга советская власть Валерьянь Пидмогильная, <nowiki>Григорий Михайлович/Григорий Косынка и 1970-х сыллардаахха кэлэ сылдьыбыта (Васильев стус). Маны сэргэ Украина поэттарын кэккэлэригэр ыҥырыы булбуттара соцреалистической хайысхе П. Тичина М. Рыльский).

Билиҥҥи Украинаҕа поэттар уонна суруйааччылар түмсүбүттэрэ Украина Суруйааччыларын союһа. Саҥа генерация — Юрий Андрухович Сергей Жадан Александр иранец, Юрий Издик Оксана Забужко Игорь Павлюк уо. Д.А.