مائيڪل فراڊي

مائيڪل فيراڊي (Michael Faraday) [1792ع – 1867ع] ڊائنامو، جنريٽر، ٽيليفون، تارَ ۽ زندگيءَ جون ٻيون ڪيتريون سهولتون هن موجد جي محنتن جو نتيجو آهن. هو هڪ طبيعاتي ماهر هئڻ سان گڏوگڏ ڪيميادان پڻ هو. مائيڪل فيراڊي علم طبيعات کي نَون بنيادن تي قائم ڪيو. هِن نيوٽن جي نظرين ۾ اهم تبديليون آنديون. فيراڊي چقمقي ميدان جو درست مفھومُ پيش نہ ڪري ها تہ وائرليس ٽيليگرافيءَ کي وجود ۾ اچڻ ۾ ڏاڍي دير لڳي ها! اُنهيءَ بنياد تي آئن اِنسٽائن پنھنجو اضافيت وارو نظريو قائم ڪيو.

زندگيءَ جو احوال

فيراڊي ڪنهن سُٺي اِسڪولَ ۾ تعليم پرائي نہ سگهيو ۽ نہ وري کيس حسابن تي عُبور حاصل هو. پيدائشي ذهانت ۽ همت سان گڏ کيس طبيعيات ۽ ڪيميا ٻنهي عِلمن سان گِهرو لڳاءُ هو. هُن مسڪيني حالَ هوندي ڪڏهن بہ پنھنجي ايجادُن مان پئسي ڪمائڻ جي ڪا ڪوشش نہ ڪئي. اهو ئي جذبو سندس مشھوريءَ جو سبب بڻيو. هيءَ غريب گهراڻي ۾ پيدا ٿيو ۽ غربت ۾ ئي گذاري ويو. فيراڊيءَ جو پيءُ هڪ لوهار هو. هو لنڊن ويجهو 22 سيپٽمبر 1791ع تي پيدا ٿيو. والدين جي غريب هئڻ ڪري هو ڪنهن اِسڪولَ ۾ بہ داخلا وٺي نہ سگهيو. ’منھنجي تعليم‘ جي سَري سان هو پنهنجي ڊائريءَ ۾ لکي ٿو:

”هڪ تمام هيٺئين درجي واري اِسڪولَ ۾ آءٌ لکڻ، پڙهڻ ۽ ڪجهہ حساب ڪتاب سِکي سگهيس ۽ پنھنجو گهڻو وقت گهر ۾ يا ٻاهر گهٽين ۾ گذاريندو هئس.“

تيرهن سالن جي عمر ۾ فيراڊي ڪتابن جي هڪ دُڪان تي نوڪري ڪئي، پوءِ هِن ڪتابن تي جلد ٻڌڻ جو ڪم بہ سِکيو. انهيءَ زماني ۾ ئي هِن سائنسي ڪتابن جو مطالعو شروع ڪيو. کيس مشهور ڪيمياگر سَر همفري ڊيويءَ جا ليڪچر ٻُڌڻ جو موقعو مليو ۽ بعد ۾ ان جي تجربيگاھ ۾ اسسٽنٽ جي حيثيت سان ملازم بڻيو. هِتان ئي فيراڊيءَ جي تحقيقي مشغولين جي شروعات ٿي. هن سَر همفري ڊيويءَ سان گڏجي ٻہ سالَ يورپ جو دورو ڪيو ۽ پوءِ سندس تجربيگاھ ۾ سائنسي تجربا ڪرڻ لڳو، جيڪي گهڻي ڀاڱي علم ڪيميا سان واسطو رکندڙ هئا. هُن بينزين ڳولي لڌي ۽ پھريون ڀيرو اهڙو لوھ بڻايو، جنھن کي ڪٽ نہ ٿي لڳي سگهي. هن ڪيترين ئي گئسن کي پاڻياٺ جي صورت ۾ تبديل ڪيو، پر جنھن کوجنا کيس جڳ مشھور بڻايو، اهو بجليءَ ۽ چقمق جو گڏيل لاڳاپو هئي.

1820ع ۾ ڊينمارڪ جي مشھور سائنسدان اورسٽڊ بجليءَ ۽ چقمق جي وچ ۾ هڪ لاڳاپي جو اعلانُ ڪيو. ان تجرباتي طور اهو ڏٺو هو تہ جيڪڏهن ڪنهن اهڙي تار ويجهو، جنهن ۾ بجليءَ جو وهڪرو گذري رهيو هجي، هڪ چقمقي سُئي آندي وڃي تہ اُها سئي حرڪت ۾ اچي پنھنجو طرف تبديل ڪري ڇڏيندي. هُن انهيءَ تجربي جو اِهو نتيجو ڪڍيو تہ بجلي-وهڪ گذرڻ سبب تارَ جي چئني پاسي هڪ ”چقمقي-ميدان“ جُڙي پوي ٿو. ان کان پوءِ ٻئي سال فرينچ سائنسدان ايمپيئر بہ انهيءَ سلسلي ۾ ڪجهہ وڌيڪ تجربا ڪيا. ڊيوي ۽ فيراڊيءَ کي بہ اهڙن تجربن سان دلچسپي پيد اٿي ۽ انهن پاڻ اهي تجربا ڪري ڏٺا. فيراڊيءَ بجليءَ واري موٽر جو بنيادي اصول ڳولي لڌو. 1833ع ۾ فيراڊيءَ کي رائل سوسائٽيءَ جو فيلو چونڊيو ويو.

فيراڊي وري ڪيميائي تجربن ۾ مَحو ٿي ويو، پر سندس ذهن ۾ هر وقت اِهو خيالُ ڦِرندو رهيو تہ جيڪڏهن بجليءَ مان چقمقي قوت حاصل ٿي سگهي ٿي تہ چقمق مان بجلي ڇو نہ ٿي پيدا ٿي سگهي! هِن سال 1824ع ۽ 1825ع ۾ انهيءَ موضوعَ تي تجربا ڪيا، پر ناڪام ويو.

1831ع ۾ فيراڊي ڪيميائي تجربن جو سلسلو ختم ڪري ڇڏيو ۽ سمورو ڌيانُ اِن پاسي ڏنو تہ چقمق جي مدد سان بجلي ڪهڙيءَ ريت پيدا ڪئي وڃي. اِن سوال جو جواب کيس 29 آگسٽ 1831ع تي مليو. هو چقمق مان بجلي حاصل ڪرڻ ۾ ڪاميابُ ٿي ويو. هِن بجليءَ واري جنريٽر جو بُنيادي اُصول پڻ ڳولي ڪڍيو. سندس سڀ کان اهم دريافت چقمقي ميدان آهي، جنھن تي جديد طبيعات جي عمارت جُڙي.

فيراڊيءَ جو ملڪ ۽ قوم سندس حد کان وڌيڪ قدرُ ڪيو. رائل سوسائٽيءَ جو فيلو چونڊجڻ کان ٻَہ سالَ پوءِ کيس رائل اِنسٽيٽيوٽ جي تجربيگاههَ جو ڊائريڪٽر مقرر ڪيو ويو، 1833ع ۾ کيس اِنهيءَ درسگاھ ۾ تاحيات ڪيمسٽريءَ جو پروفيسر مقرر ڪيو ويو پر ليڪچرُ ڏيڻ سندس فرضن ۾ شامل نہ هو. فيراڊيءَ جي زندگيءَ ۾ بجليءَ جي روشني مُمڪن ٿي وئي هئي، کيس 1836ع ۾ ٽرنٽي هائوس جو صلاحڪار بنايو ويو. انهيءَ زماني ۾ سمنڊَ تي مينارن وسيلي روشنيءَ جو جوڳو بندوبست ڪو نہ هو، ان لاءِ فيراڊي اِها صلاح ڏني تہ سڀ کان پھريائين بجليءَ جي روشني اِنهن مينارن تي اِستعمال ڪئي وڃي. اهڙيءَ طرح ڏاکڻو فورلئنڊ بجلي گهر روشنيءَ سان چمڪايو ويو. اِهو دنيا جو پھريون مُنارو هو، جنھن مَٿان بجليءَ جي روشني نظر آئي.

فيراڊيءَ کي واپار ڪرڻ ۽ پئسن ڪمائڻ کان نفرت هئي. هو هڪ حقيقي سائنسدانَ وانگر پنھنجن تجربن ۾ مصروف رهڻ چاهيندو هو تہ جيئن قدرت جا گهڻي کان گهڻا رازَ ظاهر ٿي سگهن. هِن بجلي ۽ ڪيميا وچ ۾ واسطيداريءَ تي بہ گهڻو ڪم ڪيو ۽ اڻ ڳڻيا سُڌارا آندا، جيڪي اڄ بہ هلندڙ آهن.

ان بعد فيراڊيءَ جي صحت ڪرڻ لڳي. سخت محنت ۽ مسلسل مصروفيت کيس ٿڪائي ڇڏيو هو. انهن ڏينھن ۾ فيراڊيءَ کي ٽي سؤ پائونڊَ سالياني پينشن ملندي هئي. 1841ع ۾ هِن تي فالج جو حملو ٿيو، جنهن سان سندس ذهن ۽ اعصابَ سخت متاثر ٿيا. هُو ويسارو بڻجي پيو، ايستائين جو پنھنجا پراڻا تجربا ۽ انهن جا نتيجا بہ وساري ويھندو هو. ٽن سالن تائين ڪو بہ ڪم ڪري نہ سگهيو ۽ پنھنجي گهرواريءَ سان گڏ سئٽزرلئنڊ هليو ويو. هُن کي پنھنجي زالَ ۽ ٻارن سان بيحد پيارُ هو. طبيعت ۾ هَٺ ۽ غُرور بنهہ ڪونہ هئس، کيس اِهو چوڻ ۾ ڪڏهن بہ عارُ محسوس نہ ٿيو تہ هو هڪ لوهار جو پُٽ آهي. جيئن ئي سندس صحت سُڌري تہ هو وري پنھنجي تحقيق ۾ جنبي ويو. 1845ع ۾ هُن چقمق ۽ روشنيءَ وچ ۾ هڪ قسم جو ڳانڍاپو ڳوليو، جيڪو اڄ تائين سندس نالي پُٺيان مشهور آهي. انهيءَ دريافت گهڻو پوءِ وائرليس ٽيليگرافيءَ کي جنم ڏنو. سندس تحقيقي ڪَمَ ايترا تہ گهڻا آهن، جو انهن جي تفصيلي بيانَ سان هڪ پورو ڪتابُ لکجي سگهي ٿو. هو نہ فقط هڪ قابل سائنسدان هو، پر تقرير جو بہ ايترو ماهر هو، جو ٻُڌندڙ حيران رهجي ويندا هئا.

فيراڊي پنھنجي حياتيءَ جا پورا چاليھ سالَ رائل اِنسٽيٽيوشن ۾ گهاريا، پر 1858ع ۾ راڻيءَ کيس هڪ ڌار گهرُ ڏنو، جتي فيراڊيءَ پنهنجي جيون جا پويان پَهر گذاريا. هِن 1965ع ۾ پنهنجي کوجنائي تحقيق وارو سلسلو ختم ڪري ڇڏيو. حافظي ساڻس ساٿ ڇڏي ڏنو. مائيڪل فيراڊي 25 آگسٽ 1867ع تي مطالعي واري ميز تي ساھ ڏنو.