Barokna muzika

Barokna muzika označava razdoblje u historiji klasične muzike koja se podudara s barokom, a traje od pozne renesanse početkom 17. do sredine 18. vijeka. To se muzičko razdoblje ne može točno omeđiti jer je barok nastao nadovezujući se na renesansu, a nestao pojavom rokokoa i klasicizma u drugoj polovici 18. vijeka kad se javila snažna potreba za novim muzičkim stilom. Barokni stil se često ispreplitao s gore navedenim i stoga su njegove vremenske granice samo približne.

Periodizacija

Početak barokne muzike označava stvaralaštvo Claudija Monteverdija. Jedna od uobičajenih podpodjela ovog razdoblja je:

Rani barok (približno 1600. – 1650.), pod italijanskom dominacijom;
Vrhunac baroka (približno 1650. – 1710.), kada su dominirali francuski utjecaji;
Kasni barok (približno 1710. – 1750.), sa tendencijom razvoja regionalnih stilova.

U generalnoj kulturi, za barokom je nastupila epoha rokokoa; u muzici od 1730-ih počinje dominirati tzv. osjećajni stil. Često se za kraj epohe barokne muzike uzima godina smrti Johanna Sebastiana Bacha, tj. 1750. godine. Od 1780-ih počinje muzičko-historijski period bečkih klasičara.

Kompozitori


C. Monteverdi (1567. – 1643.), jedan od ranijih predstavnika		J. A. Hasse (1699. – 1783.), kasni predstavnik

Rana barokna muzika (1600. – 1654.):

Srednja barokna muzika (1654. – 1707.):

Marc-Antoine Charpentier (1643. – 1704.)
Jean-Baptiste Lully (1632. – 1687.)
Arcangelo Corelli (1653. – 1713.)
Claire de Lule (1678. – 1745.)
Dieterich Buxtehude (1637. – 1707.)
Henry Purcell (1659. – 1695.)
Johann Pachelbel (1653. – 1706.)
Michel-Richard Delalande (1657. – 1726.)

Kasna barokna muzika (1707. – 1760.):

Karakteristike

Početkom 17. vijeka u muzici se javljaju fenomeni koji obilježavaju novo doba. To su pojava monodije (solo melodije sa pratnjom), kontinua i novi žanrovi opere i oratorijuma.

Muzičke forme

Odraz estetike ovog doba bio je u značaju koji je davan muzičkoj formi, a koji je bio bar ravnopravan sadržaju. U razdoblju baroka razvila se instrumentalna muzika koja je ranije bila isključivo vezana za pjesme. Ovo je vidljivo u koncertima u kojima se zvukovi muzičkih instrumenata prepliću poput ljudskih glasova u ranijoj muzici. Tako su nastali končerti grosi, solo koncerti (končertino), i horski koncerti. Druge značajne muzičke forme baroka bile su: pasakalja, čakone, sarabanda, gigu, menuet, uvertira, fuga, sonata, kantata i pasija.

Opera

Opere su bile popularne u doba fdogu heroja obično je imao pjevač kastrato glasa, koji je imao puno prilike da iskaže svoju virtuoznost. Čuveni pjevači 18. vijeka bili su Farineli, Senesino i sopran Faustina Bordoni. Italijanska opera i njeni libreti su se nametnuli u cijeloj Evropi.

Instrumenti

Mnogi muzički instrumenti koji su danas u upotrebi nastali su u doba baroka. Barokne forme ovih instrumenata se po zvuku razlikuju od svojih nasljednika. U to doba je ideal bio da instrumenti podsjećaju na ljudski glas. Gudački instrumenti (recimo barokna violina), ali i drveni puhački instrumenti su zvučali tiše i manje zvonko, ali sa mekšom bojom tona.

U doba baroka je nestala velika raznovrsnost muzičkih instrumenata koja je postojala u renesansi. Blok flauta se koristi kao solo instrument i istiskuje poprečnu flautu. Trščani renesansni instrumenti su potpuno nestali. Od šalmaja se razvio tiši instrument, današnja oboa. Dulcijan i ranket, koji su još korišteni u doba ranog baroka, zamijenio je fagot. Među limenim puhačkim instrumentima, pojavili su se trombon i rog. Rog je kasnije potisnula barokna truba i violina. Kod gudača, nestale su lire, rebeci i instrumenti „da gamba“, a zamijenila ih je porodica violinskih instrumenata. Harfa i lauta su zadržane, ali su unapređenje. U Italiji se od mandore razvila mandolina. Od udaraljki iz doba renesanse zadržali su se jedino timpani. Cimbala su se pojavila u Saksoniji i Italiji (pod imenom Salterio), i dijelom proširili po Evropi. Za francusku baroknu muziku je karakteristična upotreba nekih starih instrumenata, poput orguljica ili gajdi.

U baroku se standardiziraju orkestri, zasnovani na gudačkim instrumentima pojačanim duvačima, i time istiskuju proizvoljne muzičke sastave karakteristične za renesansu. Prvi značajni barokni orkestri formirali su se u Drezdenu i Varšavi.

Instrumenti sa klavijaturama, poput čembala i orgulja, doživjeli su ekspanziju, jer su mehanička unapređenja značajno uvećala njihov registar.

Barok u Evropi

U evropskoj muzici razdoblje polifone (instrumentalne i vokalne) muzike obilježene kićenošću, uresima i kontrastima te razvojem harmonijskog sloga. Može se govoriti o sjevernom (germanskom) i južnom (mediteranskom) muzičkom baroku. U sjevernom je težište bilo na instrumentalnim (preludij, tokata, fuga, šakona, suita) i vokalno-instrumentalnim vrstama (motet, kantata, misa, pasija, oratorij), a u južnom na vokalno-instrumentalnima (opera) i koncertantnima (koncerti, sonate). Zajednička obilježja su im motoričnost ritamsko-metričke strukture, generalbas (continuo), nagli dinamički prijelazi (terasasta dinamika), imitacijsko načelo oblikovanja, koncertantni i varijacijski postupak tematske obrade, pretežna monotematičnost, a posebna obilježja prevlast kromatskog sloga u sjevernom, nasuprot dijatonskom uz znatno ornamentiranje melodije u južnom krilu.

Od muzičkih instrumenata na prvom su mjestu violina, čembalo i orgulje, upotrebljavane solistički ili u komornim i orkestralnim sastavima. Od muzičkih vrsta posebno ga obilježavaju opere, oratoriji, pasije i kantate na vokalno-instrumentalnom području, a solistički i orkestralni koncerti (concerto grosso), trio-sonate i solo sonate, suite, preludiji i tokate na instrumentalnom području, te osobito fuga, po kojoj se, zbog izrazite prevlasti njezina oblika, barok u muzici katkad naziva i epohom fuge. Najistaknutiji stvaraoci muzike u eri baroka bili su Claudio Monteverdi, Alessandro Scarlatti, Jean-Baptiste Lully, Jean-Philippe Rameau i Henry Purcell (opera), zatim Heinrich Schütz, Giacomo Carissimi, Georg Friedrich Händel i Johann Sebastian Bach (oratorij i pasija), pa Arcangelo Corelli, Girolamo Frescobaldi, Antonio Vivaldi, Giuseppe Tartini, Domenico Scarlatti, François Couperin, Georg Philipp Telemann i Johann Sebastian Bach (instrumentalne vrste).

Barok u Hrvatskoj

Početkom 17. vijeka muzički je barok bio potaknut živim kontaktima s Italijom te valom isusovačke katoličke obnove. U domaću muzičku tradiciju, duhovnu i svjetovnu, brzo su se uklopile nove tendencije ranobarokne monodije. Za prihvaćanje monodije i drugih baroknih inovacija osobito su bila zaslužna dvojica Italijana, Veronežanin Tomaso Cecchini, koji je sav svoj radni vijek (1603. – 1644.) proveo kao kapelnik, orguljaš i kompozitor (27 opusa i više kompozicija objavljenih u antologijama) u Splitu i Hvaru, te Gabriello Puliti iz Montepulciana, U 17. vijeku dolazi do prijeloma nota. koji je svestranu kompozitorsku (36 opusa) i muzičku djelatnost proveo u Istri 1604. – 1643. (Trstu, Kopru, Labinu), te na Pagu. Objavljujući kompozicije kod uglednih nakladnika, uglavnom u Veneciji, stekli su već za života evropsku reputaciju. Cecchinijeva zbirka madrigala Armonici concetti, libro primo (1612.) najranija je barokna zbirka napisana za hrvatsku sredinu, a u knjigama misa (1617., 1623., 1627., 1628.) ostvario je osobitu sintezu modernoga izričaja seconda prattica i ponešto skromnijih izvođačkih zahtjeva.

Zbirka Sacrae cantiones (Venecija, 1620.) Ivana Lukačića Šibenčanina vrijedno je svjedočanstvo duhovne muzike, kakva se izvodila u Splitu, i uopće jedan od najznačajnijih spomenika cjelokupne starije hrvatske muzike. Pjesmarica »Pisni za najpoglavitije… dni« (Beč, 1635.) učena Splićanina Atanazija Jurjevića primjer su utilitarne duhovne monodije nevelikih umjetničkih ambicija, jednostavnih protureformacijom inspiriranih Kirchenlied namijenjenih pjevanju puka u crkvi. I dok su basso continuo i monodija bili razmjerno brzo uklopljeni u domaću glazbenu praksu, ranobarokna opera bila je prihvaćena reduktivno, ponajprije kao poticaj što ga je italijanska libretistika pružala razvoju domaće tragikomedije i melodrame (Ivan Gundulić, Arijadna, 1615./1632.; Paskoje Primović, Euridice, 1617.).

Vokalno višeglasje imalo je uporišta u domaćoj kasnorenesansnoj tradiciji (teorijski ne naročito inventivno obrađeno u traktatu Dialogo per imparare con brevita a cantar canto figurato (Venecija, 1619.) Splićanina Jurja Albertija), dok je instrumentalno stvaralaštvo bilo skromnijih razmjera.

Za vrijeme nepovoljnih prilika tokom 17. i 18. vijeka čitav niz kompozitora djeluje izvan Hrvatske (Riječanin Vinko Jelić u Alzasu, Porečani Francesco i Gabriel Usper, Hvaranin Damjan Nembri u Veneciji, Ivan Šibenčanin u Cividaleu, Torinu i Londonu), a njihov opus kvalitetom gotovo nadmašuje stvaralaštvo u Hrvatskoj. Među tim "emigrantima" istaknuo se graditelj orgulja Petar Nakić, utemeljitelj slavne mletačko-dalmatinske orguljarske škole.

Od sredine 17. vijeka situacija se mijenja, svjetovno muziciranje posustaje, a crkva preuzima vodeću ulogu u konstituiranju muzičkog života. Tri su reda bila zaslužna za razvoj hrvatske barokne muzike: isusovci, pavlini i franjevci. Isusovci su uveli dotad nezabilježenu monumentalnost (orkestar) u liturgiju, a brinuli su se i oko unificiranja gregorijanskih napjeva (»Ritual rimski«, Rim, 1640. Bartola Kašića) te unošenja narodnih napjeva u bogoslužje, očišćenih od "poganih" tekstova (Nikola Krajačević, Juraj Habdelić, Juraj Mulih). Franjevci i pavlini njegovali su duhovne popijevke, uglavnom jednoglasne i bez pratnje orgulja (rkp. kantuali Frane Divnića, Bone Razmilovića, Filipa Vlahovića-Kapušvarca, Franje Vukovarca, Petra Kneževića, , Pavlinski zbornik 1644; Cithara octochorda, 3 izd. 1701., 1723., 1757.).

I makar da su crkveni pisci već u 17. vijeku pisali o muzici - Juraj Križanić, Asserta musicalia, Rim, 1656; Nova inventa musica, poglavlje de Musica u »Razgovori ob vladatelystvu« i dr., te Ivan Paštrić (više rkp. pohranjenih u Biblioteci Vaticani) - istom sredinom 18. vijeka dolazi do organizirane brige crkve oko muzičkog školstva. Jezikom muzičke teorije sve više postaje hrvatski, o čemu svjedoče rukopisne skripte s predavanja, pohranjene u samostanskim knjižnicama, te liturgijske drame (pasije Kristofora Peršića i Tome Zakarije Pervizovića). Na zagrebačkom Kaptolu poučavalo se muziku na i latinskome (Mihajlo Šilobold-Bolšić, Fundamentum cantus gregoriani, Zagreb, 1760.).

U baroknoj muzičkoj djelatnosti crkvenih redova, nerijetko skromnih umjetničkih dosega, položeni su temelji svem kasnijem umjetničkom i kulturnom razvitku. Barokni stil sačuvao se u pojedinim oblicima i ponajviše u sjevernim krajevima sve do početka 19. vijeka, supostojeći istodobno s novim stilom, klasikom.

Veze

Vanjske veze

Proleksis enciklopedija Online: Barok
(en) Renaissance & Baroque Music Chronology Arhivirano 2007-02-08 na Wayback Machine-u: Composers
(en) Orpheon Foundation in Vienna, Austria
(en) Baroque Music Arhivirano 2010-09-08 na Wayback Machine-u, articles, composer biographies, portraits, music samples
(en) Guide to Baroque period musical instruments Arhivirano 2005-03-23 na Wayback Machine-u
(en) Monteverdi's Fourth Book of Madrigals (Quarto libro dei madrigali) by Charles Marshall
(en) Vox Saeculorum, an international society of contemporary composers writing in the Baroque style Arhivirano 2019-04-19 na Wayback Machine-u