Logor Bileća

Logor Bileća je bio koncentracioni logor u Bileći, koji je u periodu od januara do novembra 1940. godine koristila Vlada Kraljevine Jugoslavije za izolovanje političkih protivnika — uglavnom komunista i antifašista.

Logor je bio otvoren 18. januara 1940. godine, na osnovu protivustavne odluke Vlade Cvetković-Maček od 16. decembra 1939. godine i postojao je sve do 25. novembra 1940. godine, kada je pod pritiskom javnosti bio raspušten. Uporedo sa ovim logorom postojao je i logor Lepoglava, pri već postojećem zatvoru, u kojem su bili zatvarani komunisti sa područja tada formirane Banovine Hrvatske.

Tokom postojanja logora, među zatvorenicima je nastala poznata jugoslovenska revolucionarna pesma „Bilećanka“.

Istorijat

Počevši od donošenja „Obznane“, decembra 1920. godine, kojom je zabranjen rad Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), vlast Kraljevine Jugoslavije veoma oštro se odnosila prema svim članovima i simpatizerima komunizma u Jugoslaviji. Donošenje „Zakona o zaštiti javne bezbednosti“, 1921. godine, kao i osnivanje Državnog suda za zaštitu države, 1929. godine, bili su samo sredstva za obuzdavanje političkih protivnika, od kojih su komunisti bili najjači.

Po ugledu na koncentracione logore u Trećem rajhu i fašističkoj Italiji, vlast Kraljevine Jugoslavije je januara 1935. godine osnovala koncentracioni logor u Višegradu, ali je on pod pritiskom javnosti bio zatvoren već u martu. Potom su pri postojećim zatvorima u Lepoglavi, Sremskoj Mitrovici, Mariboru, Beogradu (u zatvorima „Glavnjača“ i na Adi Ciganliji) i dr, osnivana posebna odeljenja za političke zatvorenike.

Uplašena početkom Drugog svetskog rata, 1. septembra 1939. godine, kao i sve većim političkim nemirima u zemlji, koji su kulminirali štrajkovima rudara u Trbovlju i Hrasniku, kao i velikim demonstracijama u Beogradu, 14. decembra 1939. godine, Vlada Dragiše Cvetkovića dolazi na ideju da formira koncentracioni logor za političke protivnike. Pošto je 26. avgusta potpisivanjem sporazuma „Cvetković-Maček“ bila raspuštena Narodna skupština, Namesništvo je donelo Uredbu, kojom je ovlastilo Vladu da može menjati već postojeće zakone i uredbe, kao i donositi nove. Na osnovu ove Uredbe, Vlada je 15. decembra 1939. godine donela „Uredbu o izmenama i dopunama Zakona o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi“, po kojoj su upravno-policijske vlasti mogle uputiti na boravak u drugo mesto lica koja remete red i mir ili odrediti mesto stanovanja pod nadzorom vlasti.

Ubrzo po donošenju ovih izmena „Zakona o zaštiti javne bezbednosti“ došlo je do hapšenja velikog broja lica, koji su kod policije bili evidentirani kao komunisti ili su se već nalazili na izdržavanju zatvorskih kazni zbog propagiranja komunizma.

Kao mesto za osnivanje koncentracionog logora za političke zatvorenike izabrana je Bileća, malo hercegovačko mesto, koje je smatrano nerazvijenim i zabačenim, bez radničke klase, koja bi se mogla organizovano suprotstaviti režimu. U starim austrijskim kazamatima, prethodno turskoj kasarni, organizovan je zatvor sa četiri sobe – slovenačkom, makedonskom, srpskom i ženskom sobom. Upravnik logora bio je načelnik Bilećkog sreza Milivoje Jojić, dok je bezbednost u logoru održavao žandarmerijski poručnik Rajko Terzić, sa specijalnim vodom žandarma.

Pored logora u Bileći, gotovo istovremeno, krajem decembra 1939. godine, bio je formiran još jedan logor za komuniste — pri postojećem zatvoru u Lepoglavi. Logor Lepoglava služio je za izolaciju komunista i antifašista yhapšenih na teritoriji tada uspostavljene Banovine Hrvatske. Za razliku od logora u Bileći, koji je pod pritiskom javnosti bio rasformiran, logor u Lepoglavi je nastavio da postoji sve do okupacije Jugoslavije, kada su upravu nad logorom preuzele ustaše, koje su kasnije većinu zatvorenih streljale.

Prva grupa od 25 zatvorenika dovedena je u logor u Bileći 18. januara 1940. godine i u njoj su se nalazili uglavnom istaknuti beogradski komunisti, pohapšeni uoči Nove godine. Među njima su bila i trojica članova CK KPJ – Moša Pijade, Ivan Milutinović i Ivo Lola Ribar. Posle ove grupe, dovedeno je nekoliko komunista iz Novog Sada, a zatim početkom februara grupa komunista iz Makedonije i na kraju grupa komunista iz Slovenije. U logor u Bileći su takođe bili zatvarani i bivši učesnici Španskog građanskog rata, koji su se legalno vratili u zemlju, posle odluke Vlade od oktobra 1939. godine.

Od samog formiranja logora u Bileći, Komunistička partija Jugoslavije je povela veoma oštru kampanju za ukidanje ovog logora. U ovoj kampanji, pridružile su joj se i druge demokratske i opozicione grupe. Po zadatku Centralnog komiteta KPJ u Bileću je bio poslat Miro Popara, član Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu, koji je imao zadatak da uspostavi vezu sa logorašima i da članove KPJ i građane Bileće mobiliše u borbu za ukidanje logora.

Za veoma kratko vreme, građani Bileće i čitavog bilećkog sreza su bili obavešteni o postojanju logora. Ubrzo potom došlo je do otvorenih protesta građana Bileće, ali i stanovištva okolnih drezova, protiv daljeg postojanja logora. Pisana je i peticija Božidaru Krstiću, banu Zetske banovine, u kojoj je zahtevano da se svi zatvorenici puste na slobodu. Građani Bileće su posebno bili angažovani za ukidanje logora i na sve načine su pokušavali da pomognu logorašima — organizovali su prikupljanje dobrotvornih priloga, a stazu kojom su žandarmi vodili zatvorenike od logora do reke Trebišnjice posipali su cvećem.

Takođe kampanja protiv logora u Bileći, vođena je i u ostalim delovima zemlje, posebno u Beogradu i Sloveniji, gde su tokom februara i juna, rasturani protestni leci. Pisana su i protestna pisma potpredsedniku Vlade dr Vlatku Mačeku i minictru unutrašnjih dela Stanoju Mihaldžiću. Pod pritiskom javnosti, već polovinom maja iz logora je bio pušten deo istaknutijih zatvorenika, a konačno zatvaranje logora usledilo je 25. novembra 1940. godine, kada je i poslednja grupa zatvorenika napustila logor.

Logoraši, od kojih su neki već imali iza sebe dugogodišnje zatvorsko iskustvo, veoma brzo su se organizovali i stvorili kulturno-umetnički rad, u okviru koga su krajem aprila 1940. godine počele pripreme za proslavu Prvog maja. U okviru priprema ove proslave nastala je i poznata revolucionarna pesma „Bilećanka“, koju je napisao Milan Apih, učitelj iz Celja. Ova pesma je postala posebno popularna, a zatvorenici su je pevali dok su prolazili gradskim ulicama, pa se proširila i na građane Bileće, koji su je rado prihvatili i širili dalje.

Poznati zatvorenici

Žandarmi tuku Mošu Pijade u logoru Bileća

Ivo Lola Ribar govori zatvorenicima u logoru Bileća

Tokom postojanja koncentracionog logora u Bileći, kroz njega je prošlo više od 80 zatvorenika, a među njima su bili i poznati jugoslovenski revolucionari:

Literatura

Slobodan Nešović Moša Pijade i njegovo vreme. „Prosveta“ Beograd i „Mladinska knjiga“ Ljubljana, 1968. godina.
Hronologija Radničkog pokreta i SKJ 1919-1979 (knjiga prva). „Institut za savremenu istoriju“ Beograd i „Narodna knjiga“ Beograd, 1980. godina.