Revolucije 1989.

Revolucije 1989. godine je izraz kojim se opisuje niz događaja tokom kojih je godine 1989. u šest država tadašnjeg Istočnog bloka - Poljskoj, Mađarskoj, Istočnoj Njemačkoj, Bugarskoj, Čehoslovačkoj i Rumunjskoj - došlo do nestanka pro-sovjetskih jednopartijskih komunističkih režima i njihove zamjene višestranačkim demokratskim sistemima.

Nesmetano prolaženje kroz Berlinski zid, 10. novembar 1989.

Nakon što su sljedeće godine u tim državama održani prvi višestranački izbori, na njima su, u većoj ili manjoj mjeri, dominaciju odnijele antikomunističke i nacionalističke, pro-zapadno orijentirane stranke, čime je Istočni blok prestao postojati, a nedugo nakon njega je došlo do raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, odnosno pada komunističkog režima u Albaniji. Zbog toga se ti događaji, koji označavaju kraj hladnog rata, često nazivaju Pad komunizma. U posljednje vrijeme se, s obzirom na to da komunistički režimi još uvijek postoje u Kini, Sjevernoj Koreji, Kubi, Laosu i Vijetnamu, koristi nešto precizniji izraz Pad komunizma u Istočnoj Evropi. U stranoj literaturi se ponekad koristi i izraz Jesen naroda (u kontrastu sa Proljećem naroda).

Revolucije 1989. godine su označile najdramatičniju promjenu ravnoteže sila u nedavnoj historiji, odnosno označile početak post-komunističke ere, odnosno hegemonije neoliberalnog kapitalizma na ekonomskom, liberalne demokracije na ideološkom te SAD na političkom planu.

Situacija pred početak revolucija

Politička situacija u Evropi prije 1989. godine. Legenda: plavo = države Zapadnog bloka; sivo = neutralne kapitalističke/demokratske države; crveno = države Istočnog bloka; zeleno = nesvrstane komunističke države; crno = Željezna zavjesa između "Slobodnog" i komunističkog svijeta

U istočnoj Evropi su komunistički režimi uspostavljeni nakon drugog svjetskog rata, uglavnom na teritorijima koje je na kraju rata okupirala Crvena armija. Ti su režimi bili čvrsto vezani uz Sovjetski Savez, ne samo formalnim ugovorima kao što je kasnije osnovani Varšavski pakt, nego i činjenicom da su vladajuće komunističke partije po svojoj ideologiji bile istovjetne KP Sovjetskog Saveza te su političke i ekonomske sisteme državama pod svojom vlašću nastojale učiniti što sličnijima sovjetskom. To je u praksi dovelo da se u sve zemlje Istočne Evrope uvede sistem državnog socijalizma koga su teoretičari Istočnog bloka naknadano nazvali realnim. Iako je taj sistem djelomično pospješio poratnu obnovu i razvoj nekih prije rata nerazvijenih područja, na duži rok se pokazao neefikasnim i doveo je do vidnog ekonomskog nazadovanja istočnoblokovskih zemalja u odnosu na njihove susjede koji su se nalazili izvan granica Istočnog bloka.

Takvo stanje stvari je izazvalo duboko nezadovoljstvo među stanovništvom tih državama, a u nekima od njih su od samog početka tinjalo i nacionalizmom pospješeno antikomunističko raspoloženje. Razvoj masovnih medija, kao što su radio i televizija, a koje dotadašnje metode cenzure nisu mogle zaustaviti, učinio je stanovnike tih država prijemčivim kako za neposrednu hladnoratovsku propagandu Zapadnog bloka, tako i za usporedbe vlastitog životnog standarda s onim u ne-komunističkim državama.

Iako je takvo nezadovoljstvo postojalo decenijama, ono nije dovelo do smjene režima. Razlog za to je bio prije u svega zbog iskazanoj spremnosti Sovjeta - poučenih izlaskom Titove Jugoslavije iz Istočnog bloka - da na svaki pokušaj izlaska svojih satelita iz Istočnog bloka brutalno reagiraju oružanom silom, kao što je bio slučaj s gušenjem berlinskog ustanka 1953. godine, odnosno mađarske revolucije 1956. godine. Nakon što je Albanija također izašla iz Istočnog bloka koristeći se geografskim položajem i sovjetsko-kineskim sukobom, SSSR je svoju hegemoniju potvrdio i invazijom Varšavskog pakta na Čehoslovačku kojom je slomljen reformski pokret zvan Praško proljeće. Opravdanje za takve postupke je, pak, pronađeno u naknadno formuliranoj Brežnjevljevoj doktrini o ograničenom suverenitetu svojih satelita. Ona je, s druge strane, po prvi implicitno dozvolila određenu slobodu komunističkih partija da formuliraju vlastitu unutrašnju politiku, pogotovo u oblasti ekonomije, a što je najbolje iskoristila Mađarska sa svojim gulaš-socijalizmom.

Ne samo satelitske zemlje Istočnog bloka, nego i sam SSSR je početkom 1980-ih počeo osjećati efekte duboke ekonomske krize. Ona je prije svega bila posljedica zastarjele i neefikasne real-socijalističke ekonomije, kao i toga da je SSSR 1970-ih utrošio previše financijskih i drugih sredstava nastojeći stvoriti "imperij" od prosovjetskih zemalja Trećeg svijeta te tako doveo do tzv. Brežnjevljeve stagnacije. Kriza se, pak, snažno odrazila i na Poljsku gdje je izbor domaćeg kardinala Karola Wojtyle za papu Ivana Pavla II dao poticaj za osnivanje masovnog antikomunističkog sindikalnog pokreta Solidarnošč koga komunističke vlasti, usprkos pojačane represije i uvođenja ratnog stanja, nisu mogle efikasno suzbiti.

Godine 1985. je pak u samom SSSR-u po prvi put na vlast došla mlađa generacija partijskih čelnika na čelu s Mihailom Gorbačovom te počela formulirati novi kurs sovjetske vanjske i unutrašnje politike, prije svega orijentiran na unutrašnje reforme, a manje na konfrontaciju sa Zapadu. Gorbačov je bio uvjeren kako ekonomske reforme u smjeru napuštanja državnog socijalizma i uvođenja elemenata tržišta - poznate kao perestrojka - moraju ići ruku pod ruku s liberalnim političkim reformama, odnosno uvođenju elemenata demokracije, poznatih kao glasnost. Novi kurs, proklamiran 1986. godine, učinio je Gorbačova popularnim na Zapadu i bitno doprinio smanjivanju hladnoratovskih napetosti, ali je u samom Istočnom bloku doveo do niza nesuglasica, s obzirom da je dio istočnoevropskih režima pokazao daleko manje spremnosti da prati Gorbačovljev reformski kurs.

To se prije svega odnosilo na Istočnu Njemačku pod Erichom Honeckerom, Čehoslovačku pod Gustavom Husakom, Bugarsku pod Todorom Živkovom, a najviše Rumunjsku pod Nicolaeom Ceausescuom. U svim tim državama je postao po pitanju političkih i drugih sloboda postajao sve vidljiviji raskorak u odnosu ne samo na SSSR, nego i na Mađarsku te Poljsku, gdje su komunističke vlasti ekonomskim reformama nastojale stišati nezadovoljstvo i tako suzbiti Solidarnost.

Sinatrina doktrina

Usprkos stečene popularnosti, Gorbačov i njegov program nisu uspjeli zaustaviti negativne ekonomske trendove, a prestiž, reputacija i snaga sovjetske države i sistema su bili dodatno načeti nizom katastrofa kao što su nuklearni incident u Černobilu i potres u Armeniji, odnosno incidenata kao što je slijetanje Matthiasa Rusta na Crveni trg, nakon čega se na SSSR sve više gledalo kao na "tigar od papira". Zbog toga je Gorbačov, smatrajući kako se SSSR može reformirati jedino uz zapadne financijske investicije i drugu pomoć, postajao sve spremniji na ustupke Zapadu, uključujući i ključni zahtjev - uklanjanje sovjetske hegemonije nad Istočnom Evropom.

Temelje te hegemonije je krajem 1980-ih bila sovjetska vojna moć, odnosno prijetnja oružanom intervencijom u slučaju da u nekim državama Istočnog bloka na vlast dođu anti-sovjetski režimi. Međutim, Gorbačov je već na samom jasno stavio do znanja kako takva opcija nije izgledna. Presedan je postojao u tome što sovjetske vlasti nisu intervenirale kada je u Poljskoj početkom godine Solidarnost, odnosno kada je Mađarska 2. maja srušila ogradu i uklonila oružane straže na granici s Austrijom, kako bi omogućila svojim i drugim građanima Istočnog bloka da odlaze na Zapad.

Gorbačovljevu nesklonost prema oružanoj intervenciji su pospješili i dramatični događaji u Kini, gdje je 15. maja došao u posjet nastojeći okončati višedecenijski ideološki sukob. Posjet je koincidirao s masovnim protestima na Trgu Tjen An Men, gdje su hiljade studenata tražile radikalne političke reforme u smjeru liberalizma i demokracije. Pokret je nekoliko tjedana nakon Gorbačovljeve posjete brutalno ugušen vojnom akcijom koja je zabilježena pred kamerama svjetskih televizija. To je za posljedicu imalo brojne osude svjetske javnosti, a na što je slijedila implicitne pohvale Gorbačovu koji se takvih metoda unaprijed odrekao.

Gorbačov je tu svoju politiku, odnosno napuštanje Brežnjevljeve doktrine, eksplicitno objavio preko Genadija Gerasimova, koji je sovjetski stav - prema kome države Istočnog bloka mogu birati "svoj put" bez obzira na to kosilo se to sa sovjetskim interesima ili ne - 25. oktobra formulirao kao Sinatrinu doktrinu. U praksi je ta doktrina značila ne samo da komunistički vlastodršci koji nastoje voditi samostalnu politiku više ne moraju brinuti od sovjetske intervencije, nego i da se u slučaju antikomunističkog ustanka više ne mogu oslanjati na sovjetsku vojnu pomoć.

Val revolucija

Poljska

PURP, vladajuća stranka u Poljskoj je krajem 1988. godine, suočena s neuspjehom ekonomskih reformi, štrajkovima i sve bolje organiziranim izrazima otpora režimu, došla do zaključka da se iz krize može izvući jedino ako s antikomunističkom opozicijom otpočne pregovore o eventualnoj podjeli vlasti. Kao znak dobre volje Solidarnost je legalizirana, a u proljeće su održani višemjesečni pregovori za okruglim stolom s ciljem da se promijeni ustav, odnosno omoguće slobodni višestranački izbori. Oni su rezultirali novim ustavom, te prvim izborima je koji su održani 4. juna 1989. godine. Iako oni nisu bili potpuno slobodni - s obzirom da je PURP unaprijed imao garantiranih 65 % mjesta u donjem domu Sejma - na njima se više nego uvjerljivo iskazalo opredijeljenje poljskih glasača za antikomunističku opoziciju. Nakon što su PURP napustili njegove satelitske stranke, 24. augusta je sastavljena nova vlada na čelu s Tadeuszom Mazowieckim, koji je tako postao prvi ne-komunistički premijer u Istočnoj Evropi od kraja 1940-ih. U Poljskoj je krajem godine ponovno promijenjen ustav, godine 1990. održani prvi slobodni predsjednički, a 1991. godine i parlamentarni izbori.

Mađarska

Iako je pod njenom vlašću Mađarska stekla reputaciju ekonomski najliberalnije države Istočnog bloka, Mađarska socijalistička radnička partija se za političke reforme izjasnila tek nakon što je s njenog čela otišao Janos Kadar 1988. godine. Tako se još u februaru 1989. godine MSRP odlučila obnoviti višepartijski sistem, odnosno postati voditi Mađarsku u članstvo Evropske ekonomske zajednice. Tada je također odlučeno da se rehabilitira Imre Nagy i druge žrtve revolucije 1956. godine, a njegov svečani pogreb je iskorišten za demonstraciju nacionalnog pomirenja s antikomunističkom opozicijom. Po uzoru na Poljsku su poslije toga održani pregovori s okruglim stolom kako bi se dogovorila što bezbolnija tranzicija na višepartijski sistem. U oktobru 1989. je MSRP održala svoj poskljednji kongres na kome se reformirala u danas postojeću Mađarsku socijalističku partiju (MSP). U Mađarskoj je tada promijenjen ustav te su na osnovu njega u maju 1990. održani prvi slobodni izbori na kojima je pobijedila koalicija desnih antikomunističkih stranaka.

Istočna Njemačka

Odluka mađarskih vlasti da otvore granicu s Austrijom je imala dramatične posljedice po Istočnu Njemačku, s obzirom da su njeni građani po prvi put nakon izgradnje Berlinskog zida dobili priliku da stupe na teritorij Zapadne Njemačke, gdje bi automatski sticali državljanstvo. Vladajuća Jedinstvena socijalistička partija Njemačke (SED) na čelu s Erichom Honeckerom taj egzodus mogla zaustaviti jedino zatvaranjem granica sa svim državama Istočnog bloka, što je za posljedice imalo naglo gubljenje njenog prestiža i autoriteta. Na ulicama su počele demonstracije, kojima je implicitnu podršku početkom oktobra dao i sam Gorbačov, rekavši da SED mora zauzeti reformski kurs. SED je sredinom oktobra, nastojeći suzbiti nezadovoljstvo, svrgnula Honeckera i postavila novo reformsko rukovodstvo. Ono je, pak, pod pritiskom odlučilo 9. novembra otvoriti granice prema Zapadnoj Njemačkoj, što je dovelo do pada Berlinskog zida i euforije koja je u potpunosti srušila autoritet Partije koja je do kraja godine kolabirala. Parlament Istočne Njemačke je, po uzoru na Poljsku i Mađarsku, promijenio ustav i omogućio slobodne izbore koji su održani početkom sljedeće godine, a na kome je pobijedio desničarski Savez za Njemačku. Nova vlast je nastavila s procesom koji je 3. oktobra 1990. doveo do ponovnog ujedinjenja Njemačke.

Bugarska

Do jeseni 1989. se u Bugarskoj vladajuća Bugarska komunistička partija pod vodstvom Todora Živkova opirala nastojanjima da se provedu političke reforme, iako su one i među samim članstvom Partije uživale sve veću podršku. Usprkos represivnog aparatu, vijesti o egzodusu iz Istočne Njemačke i protestima su doprle do Bugarske, gdje su lokalni antikomunistički i demokratski aktivisti u novembru 1989. organizirali prve demonstracije, iako su kao nominalni povod imali zaštitu okoline. Nakon što je pao Berlinski zid, vodstvo BKP se uplašilo da bi i njih mogao snaći kaos kao na berlinskim ulicama, te je unutrašnjim pučem svrgnulo Živkova i na čelo Partije postavilo Petra Mladenova, vođu reformske struje. To je bilo dovoljno da na neko vrijeme smiri ulične proteste. BKP se tako u februaru 1990. godine javno opredijelila za višepartijski sistem i slobodne izbore. Isto tako se reformirala u Bugarsku socijalističku partiju te pobijedila na izborima u junu 1990. postavši tako jedinom komunističkom partijom koja je uspjela u kontinuitetu ostati vlasti nakon revolucija 1989.

Čehoslovačka

Tjedan dana nakon pada Berlinskog zida, svi čehoslovački susjedi (osim SSSR-a) su napustili komunistički sistem. KP Čehoslovačke, čiji je autoritet ionako bio ozbiljno nagrižen zbog suradnje sa Sovjetima nakon sloma praškog proljeća, našla se pod strahovitim pritiskom da napusti vlast. Povod su bile komemoracije povodom Međunarodnog dana studenata 17. novembra. Njih su studenti iskoristili za demonstracije, koje, iako ispočetka skršene policijskom akcijom, postale modelom za niz sličnih akcija širom zemlje, koje su kulminirale dvosatnim generalni štrajk|generalnim štrajkom 27. novembra. Pod tim pritiskom je parlament dva dana kasnije otpočeo donositi zakone kojima se ukidao monopol komunističke vlasti i službena ideologija, te kooptirao članove antikomunističke opozicije u federalni parlament. 29.12. 1989. je za novog predsjednika izabran vođa antikomunista Vaclav Havel. Novi parlament je nastavio rad na ustavu i zakonima na temelju kojih su u junu 1990. održani prvi slobodni izbori na kojima su pobijedili antikomunisti.

Rumunjska

Iako je pod Ceasescuovim vodstvom Rumunjska vodila najslobodniju vanjsku politiku u odnosu na druge države Istočnog bloka, Rumunjska je na polju unutrašnje politike bila najrigidnija, a vladajuća Rumunjska komunistička partija (RCP) se najžešće opirala svim pokušajima da se emuliraju Gorbačovljeve reforme i njegov kurs. S druge strane, to je Ceusescua i njegov režim do kraja 1980-ih izoliralo u odnosu na druge komunističke vođe, a nedostatak ekonomskih veza sa Zapadom dovelo do naglog pada životnog standarda, a tinjajućeg nezadovoljstva, čemu je doprinosile i etničke tenzije s Mađarima u Transilvaniji. Usprkos toga, Ceausescu je bio uvjeren kako će se uspjeti oduprijeti trendu i ostati na vlasti.

U tim uvjetima je 16. decembra pokušaj hapšenja mađarskog pastora Laszloa Tokesa u Temišvaru doveo do demonstracija, koje su nakon nekoliko dana eskalirale u sveopći ustanak. Njega su režimske snage pokušale ugušiti uz pomoć pripadnika vojske i tajne policije Securitate. Ceausescuov pokušaj da demonstracije zaustavi velikim govorom u Bukureštu 21. decembra se pretvorio u fijasko, kada je masa počela vikati protiv njega. Pokušaj bijega 22. decembra nije uspio, na stranu demonstranata je prešla vojska, a nadzor nad ključnim zgradama preuzela grupa koja se nazvala Front nacionalnog spasa. Ona je organizirala prijeki sud na kome su Ceausescu i njegova supruga Elena osuđeni na smrt te strijeljani 25. decembra. Borbe s pripadnicima Securitate su se nastavile do 27. decembra. Nova vlast je promijenila ustave i zakone i u maju održala predsjedničke i parlamentarne izbore u maju 1990. na kojima je odnijela pobjedu.

Nastavak revolucija (1989 - 1992)

Iako su revolucije 1989. godine u užem smislu završile rušenjem Ceausescuovog režima u Rumunjskoj, one su svoj nastavak dobile u drugim državama širom svijeta, odmah pokazavši kako je riječ o epohalnim događajima koji su potpuno promijenili dotadašnju ravnotežu sila u svijetu. To se prije svega pokazalo u Sovjetskom Savezu koji je svoje satelite u Istočnoj Evropi nadživio tek za dvije godine.

Sovjetski Savez

Političke slobode koje je uveo Gorbačov su onemogućile sovjetske vlasti da održavaju dotadašnju medijsku blokadu te su tako sovjetski građani imali prilike vijesti o dramatičnim događajima u Istočnoj Evropi. Ti događaji su mnogim dotadašnjim disidentima dali poticaj da pokrenu slične pokrete u svojim sredinama, a katalizator je bio i debakl Gorbačovljevih ekonomskih reformi, koji je potpuno razorio autoritet Partije i centralne vlasti. Nove slobode su također omogućile da se javno iskazuje decenijama suzbijani nacionalizam, koji se počeo iskazivati i kroz separatističke pokrete, pogotovo na Baltiku i Kavkazu. Gorbačova su s vremenom počeli napuštati saveznici kao Georgij Ševarnadze i Boris Jeljcin, a pokušaj da se SSSR spasi transformacijom u novu konfederaciju je propao zahvaljujući puču u augustu 1991. godine koji su organizirali konzervativni elementi sovjetskog establishmenta. Sam puč je zaustavljen zahvaljujući masovnim uličnim protestima u Moskvi i nevoljkosti vojnika da ponove krvoprolića nalik na Tjen An Men. Zbog toga se događaji u augustu zbog ikonografije i niza sličnih detalja smatraju najpoznatijim nastavkom revolucija 1989. godine. Nakon njih je sovjetska vlast izgubila svaki autoritet, republike počele proglašavati nezavisnost, da bi konačno krajem 1991. SSSR i službeno bio ukinut.

Ostali prosovjetski režimi

Demokratski procesi započeti 1989. godine nisu zaobišli ni prosovjetske komunističke režime u drugim dijelovima svijeta, uključujući i neke udaljene od Istočne Evrope. Tako je već u proljeće 1990. u Mongoliji došlo do uličnih protesta, temeljem kojih je vladajuća Mongolska narodna radnička partija pristala uvesti višestranačje; vladajuća partija je, međutim, ostala na vlasti sve do 1996. godine.

U drugim dijelovima svijeta je nestanak prosovjetskih režima imao više veze s očiglednim nestankom sovjetske vojne i materijalne podrške, a manje s domaćim demokratskim pokretima. U Kambodži je Hun Senov prosovjetski režim već 1989. pod patronatom UN otpočeo pregovore temeljem kojih je završen građanski rat, a 1993. obnovljena monarhija i višestranačje; i u ovom slučaju je vladajuća stranka, iako reformirana, ostala na vlasti do današnjeg dana. U julu 1990. je, pak, vlada Južnog Jemena objavila kako napušta marksizam-lenjinizam te započela proces ujedinjenja sa Sjevernim Jemenom u jedinstvenu, demokratsku državu. Godine 1991. je raznorodna koalicija separatista i antikomunista porazila marksistički Derg režim u Etiopiji. Godine 1992. je prelazak vodećih vojnih komandanata na stranu mudžahedina doveo do konačnog kolapsa komunističkog režima u Afganistanu.

Jugoslavija

Za bivšu Jugoslaviju je bilo karakteristično da se od Istočnog bloka razlikovala nešto većim stepenom ekonomskih sloboda, ali i time da je stepen političkih sloboda varirao od republike do republike. Za situaciju krajem 1980-ih je bila karakteristična i tzv. antibirokratska revolucija 1988/89. - kojom su svrgnuta rukovodstva SK Vojvodine i SK Crne Gore. S obzirom da je u pitanju bio presedan, odnosno prvi slučaj da partijska rukovodstva budu svrgnuta u uličnim protestima, nešto kasnije su pristaše Slobodana Miloševića te događaje nastojale prikazati kao svojevrsnu jugoslavensku verziju, odnosno preteču revolucija 1989. godine.

Mnogo je uvriježeniji stav da su događaji koji predstavljaju ekvivalent padu komunizma započeli u SR Sloveniji, koja se kao najliberalnija od svih jugoslavenskih republika prva odlučila za višestranačke izbore. Krajem 1989. je sličnu odluku donijelo i rukovodstvo SK Hrvatske, a u proljeće su u Sloveniji i Hrvatskoj održani izbori na kojima je pobijedila nacionalistička desnica. Nešto kasnije su slične ustavne reforme provedene i u drugim republikama, te su u jesen održani izbori u SR Bosni i Hercegovini - gdje je pobijedila koalicija tri nacionalne stranke - te u SR Srbiji, Crnoj Gori i SR Makedoniji, gdje su pobijedile reformirane komunističke partije - Socijalistička partija Srbije, Demokratska partija socijalista Crne Gore i Socijaldemokratski savez Makedonije.To je uglavnom bio rezultat gubitka utjecaja Saveza Komunista Jugoslavije,zbog sve većeg rasta nacionalizma u pojedinim republikama.Najviše u Srbiji,Hrvatskoj i Sloveniji.

Ustavne promjene u smjeru višestranačja nikada nisu uvedene na saveznoj razini, s obzirom na spor oko budućeg ustavnog ustrojstva jugoslavenske federacije koji će na kraju eskalirati u oružane sukobe i njen raspad.

Albanija

Vodstvo Albanske partije rada - koja je do tada sprovodila politiku međunarodne izolacije - na čelu s Ramizom Alijom je već krajem 1980-ih postalo svjesno da će morati mijenjati dotadašnji rigidni staljinistički sistem, a za što je značajan poticaj dala rumunjska revolucija. Godine 1990. su uvedene reforme kao ukidanje ograničenja putovanja u inostranstvo, a potom je ustavom uveden višestranački sistem. Albanska partija rada je u martu 1991. godine dobila izbore, ali se tada morala suočiti s masovnim protestima. S vlasti je sišla u martu 1992. kada ju je zamijenila Demokratska stranka. Taj datum se obično uzima kao završetak posljednjeg komunističkog režima u Evropi, odnosno posljednje od svih revolucija 1989.

Posljedice

Revolucije 1989. su zbog brzine i lakoće kojom su se odigrale, ali i zbog toga što u njima (osim u slučaju Rumunjske) nije bilo krvoprolića, ostavile duboki dojam na suvremenike. Na samom početku su shvaćene ne samo kao trijumf Zapada, nego i kao više nego jasan dokaz njegove moralne i civilizacijske superiornosti oličenje u kapitalizmu i liberalnoj demokraciji. Taj se trijumfalizam možda najbolje ilustrirao u izrazu Kraj historije, odnosno istoimenoj knjizi Francisa Fukuyame koja je tvrdila da ljudska civilizacija pronašla konačni i savršeni oblik političkog uređenja u sekularnoj demokraciji slobodnog tržišta, kakve su se tada uspostavljale po Istočnoj Evropi. Komunizam, marksizam i druge ideologije koje su dale temelj srušenim sistemima su, pak, bile potpuno diskreditirane - bivše komunističke partije su se reformirale u socijalističke i socijaldemokratske - dok su se pak dotadašnje socijalističke i socijaldemokratske stranke u Zapadnoj Evropi s ljevice počele okretati prema centru, pri čemu je najkarakterističniji primjer Trećeg puta koga su usvojili britanski laburisti.

Trijumfalizam je nakon nekoliko godina zamijenjen nešto umjerenijim procjenama, prije svega zahvaljujući tome što su se kao posljedice revolucija 1989. vezivali krvavi etnički sukobi u bivšoj Jugoslaviji i bivšem SSSR-u, ali i spoznajom kako su posljedice u različitim državama bile bitno drukčije. Tako su u godinama nakon revolucija uglavnom prosperirale one države koje su i prije dolaska komunista na vlast bile relativno ekonomski i kulturno razvijene, kao što su Češka, baltičke republike, te u nešto manjoj mjeri Poljska, Slovačka i Mađarska - u njima je zabilježen rast blagostanja i općeg životnog standarda, koji je dodatno pojačan ulaskom u EU 2004. godine. Nasuprot tome su države na istoku - prije svega Rusija, Ukrajina, centralnoazijske i kavkaske republike SSSR-a doživjele katastrofalan krah ekonomije koji se poslije odrazio kroz naglo siromašenje najširih slojeva stanovništva, pad nataliteta i porast mortaliteta, procvat kriminala, nasilja i korupcije; u nekim slučajevima su zabilježeni etnički sukobi i terorizam, a u nekim slučajevima su države, iako nominalno demokratske, postale de facto jednopartijske ili, prema nekim mišljenjima, "regresirale" u orijentalne despocije (za što je karakterističan Turkmenistan).

Određeni ekonomski, politički i kulturni problemi su, u većoj ili manjoj mjeri, zabilježeni u gotovo svim post-komunističkim državama Istočne Evrope. Najčešće se vezuju uz tranziciju s državne na tržišnu ekonomiju, odnosno privatizaciju državnih poduzeća. U njoj su u pravilu najbolje prolazili članovi bivše komunističke nomenklature, koji su se za vrijeme ili neposredno nakon revolucije "reformirali" u poslovne ljude. Uz taj se proces vezuje i problem lustracije, odnosno uklanjanja kadrova koji se zbog umiješanosti u represivne i slične aktivnosti bivših režima smatraju neprikladnim za javno djelovanje u demokratskom poretku.

Od sredine 2000-ih se počelo govoriti o tome da tzv. obojane revolucije u zemljama Eurazije predstavljaju svojevrsni nastavak ili drugi val revolucija 1989. godine, iako taj stav, pogotovo u posljednje vrijeme, nije univerzalno prihvaćen.

Eksterni linkovi

Revolucije 1989. na Wikimedijinoj ostavi

• The History of 1989: The Fall of Communism in Eastern Europe {{en icon}
• Some of aspects of state national economy evolution in the system of the international economic order. (en)
• A look at the the collapse of Eastern European Communism two decades later Arhivirano 2009-10-03 na Wayback Machine-u (en)
• Annotated Bibliography Arhivirano 2011-11-18 na Wayback Machine-u (en)