Sasanidska Monarhija
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Sasanidska Monarhija (srperz. 
Irānšaher; dosl. Iransko gospodstvo) je naziv za četvrtu iransku imperijalnu državu u starom vijeku za vrijeme vladavine Sasanida (224. - 651.), dinastije perzijskog etničkog podrijetla. Sasanidska Monarhija u literaturi se naziva i Novoperzijskim ili drugim perzijskim velikim kraljevstvom ili carstvom zbog distinkcije od takođe perzijske Ahemenidske Monarhije (550. - 330. pne.). Sasanidi su se nametnuli kao vladajuća iranska dinastija početkom 3. stoljeća kada je Ardašir I. podigao ustanak i porazio posljednjeg partskog vladara Artabana IV. čime je došao kraj 500-godišnjoj vladavini dinastije Arsakida. Sasanidski vladari su nosili titulu šahanšaha koja se prevodi kao kralj kraljeva ili veliki kralj.
Sasanidski vladari proglasili su se ahemenidskim nasljednicima i pokrenuli su niz osvajačkih pohoda te ubrzo ovladali većinom Jugozapadne i Centralne Azije, te dijelovima Indijskog potkontinenta i Afrike. Najvećim sasanidskim rivalom bilo je Rimsko Carstvo na zapadu s kojim su vođeni 400-godišnji ratovi izmjenične sreće i bez pobjednika. Jedini među Sasanidima koji je uspio u naumu da vrati ahemenidske granice, doduše kratkotrajno, bio je Hozroje II početkom 7. veka, koji je 626. čak opsjeo rimski Carigrad. Također, na sjeveroistoku zemlje vođeni su ratovi protiv turkijskih nomadskih plemena, a na istoku protiv indijskih monarhija. Sasanidski Iran bio je čvorištem na Putu svile zbog čega je doživio veliki gospodarski odnosno umjetnički i znanstveni procvat, a iranska kultura tog vremena utjecala je na Stari Rim, Afriku, Indiju, Kinu, čak i Japan.
Rimska (kasnije bizantska) i sasanidska država su u pravom smislu riječi predstavljale dvije supersile starog svijeta. Sasanidski vladari su od strane rimskih jedini smatrani za vladare ravnopravnog ranga i zbog toga je u diplomatskoj prepisci perzijski vladar oslovljavan kao carev brat. Persijski utjecaj na Rim očigledan je od kraja 3. vijeka, a ogledao se u usvajanju složenog dvorskog ceremonijala, raskošnih vladarskih insignija, diplomatske etikete, ali i vojne taktike zasnovane na upotrebi teške konjice i strijelaca na konjima. Dugotrajan rivalitet i težak rat ostavio je obje države u stanju teške ekonomske i vojne iscrpljenosti. Pojava novog neprijatelja, Arapa nadahnutih Muhamedovim islamskim učenjem, dovela je 651. godine do propasti Sasanidske Monarhije i umorstva posljednjeg vladara Jazdergerda III. U isto vrijeme, Bizant je na Istoku izgubio sve svoje teritorije osim Male Azije. Međutim, muslimanski Arapi su osvajanjem prihvatili sasanidsku kulturu, arhitekturu, pismo i ostale tekovine i prenijeli je u druge dijelove islamskog svijeta.
Kronologija
uredi- (226—241) — vladavina Ardašira I.
- (224—226) — zbacivanje Parćanskog (Arsakidskog) kraljevstva.
- (229—232) — rat protiv Rima.
- Zoroastrizam proglašen za državnu vjeru.
- Sakupljena kolekcija tekstova poznata kao Zenda (Avesta).
- (241—272) — vladavina Šapura I.
- (241—244) — Prvi rat sa Rimom.
- (258—260) — Drugi rat sa Rimom. Zarobljavanje rimskog cara Valerijana koji docnije umire u persijskom zatočeništvu.
- (215—271) — Mani, osnivač verskog učenja manihejstva.
- (271—301) — doba dinastičkih unutrašnjih sukoba.
- (299) — rimski car Galerije osvaja pet provincija na lijevoj obali Tigrisa.
- 309–379: Vladavina Šapura II "Velikog":
- 337–350: Prvi rat sa Rimom, Konstancije II uspešno brani rimske granice.
- 358–363: Drugi rat sa Rimom. Posle smrti cara Julijana, njegov naslednik Jovijan primoran je da Perzijancima vrati Galerijeva osvajanja.
- 399–420: Vladavina Jazdergerda I "Grešnika":
- 409: Kršćanima je dozvoljeno da javno prakticiraju svoju vjeru i grade crkve.
- 416–420: Jezergerd mijenja svoju politiku prema kršćanima i podvrgava ih progonu.
- 420–438: Vladavina Bahrama V:
- 420–422: Rat sa Rimom.
- 424: Sabor u Dad-Išu proglašava nezavisnost crkve u sasanidskim regijama od Carigradske patrijaršije.
- 438–457: Vladavina Jazdegerda II:
- 441: Rat sa Rimom.
- 451: Pobuna Armenaca ugušena u bitki kod Avarajra.
- 483: Edikt o toleranciji prema kršćanima.
- 488.-531: Vladavina Kavada I:
- 491: Jermenska crkva odbacuje odluke Četvrtog vaseljenskog sabora:
- Nestorijanstvo postaje dominantno kršćansko učenje u Perziji.
- 513: Kavadova konačna pobeda nad Bijelim ili Heftalitskim Hunima
- 526-532: Iberijski rat
- 531–579: Vladavina Hozroja I, "Besmrtne duše" (Anuširvan)
- 532: "Vječni mir" između Hozroja i Justinijana I.
- 540–562: Lazički rat.
- 590–628: Vladavina Hozroja II
- 603–628: Rat sa Bizantom. Osvajanje Sirije, Palestine, Egipta i Male Azije, Sasanidi zakratko obnavljaju granice Ahemenidske Monarhije.
- 626: Neuspešna opsada Carigrada od strane udruženih Avara i Perzijanaca.
- 627: Bizantski vladar Heraklije upada u Asiriju i Mesopotamiju. Bizantska vojska nanosi odlučan poraz Perzijancima u bici kod Ninive.
- 628–632: Doba anarhije i niza kratkovjekovnih vladara.
- 632–642: Vladavina Jazdegerda III.
- 636: Odlučan poraz Perzijanaca kod al-Kadisije protiv muslimanskih Arapa.
- 642: Arapi konačno uništavaju perzijsku vojsku kod Nahavanda.
- 651: Posljednji sasanidski vladar Jazdegerd III je ubijen kod Merva u Centralnoj Aziji. Njegov sin Peroz zajedno sa jednim dijelom sasanidskih velikaša odlazi u Kinu u izgnanstvo.
