Fenomenologija
Fenomenologija u 20. veku se odnosi na pravac u filozofiji koji je razvio Huserl i neki od njegovih sledbenika. Reč fenomenologija je bila poznata još u 18.veku. Tada je označavala nauku o fenomenima. Sâm naziv potiče od grčkih reči phainomenon (pojava) i logos (nauka, razuman govor, um). Danas se obično u kolokvijalnoj upotrebi termin „fenomen“ upotrebljava u značenju „pojave“, ali u filozofiji on ima šire i složenije značenje: to je suština koja se pojavljuje, otkriva našoj svesti, tj. pojavljivanje nečeg što stoji iza same pojave kao njena bit, smisao, temelj, izvor, bitak...
Poznato je da je Kant ljudima odricao mogućnost da teoretski spoznaju takve biti ili „ideje“ jer su ljudskoj spoznajnoj moći dostupne samo pojave, tj. samo ono što se u pojavi čulno pokazuje, a da zaključivanje od pojave na bit predstavlja paralogizam. Otuda je Kant isključio ideje iz sfere teorijskog uma, tj. iz sfere znanja i spoznavanja i prepustio ih volji praktičnog uma.
Hegel je, pak, polazeći upravo od stava da je pojava uvek pojava biti, odredio „fenomenologiju“ kao „prikaz svesti u njenom kretanju od prve neposredne suprotnosti svesti i predmeta do apsolutnog znanja“ kao posredovanog pojavljivanja same biti apsolutnog duha. Kao prikaz „iskustva svesti“ u njenom dijalektickom „samokretanju“ fenomenologija kod Hegela znači put do apsolutnog, tj. bitnog znanja – put na kojem duh postaje svestan svoje biti, tj. dolazi do bitnog znanja o sebi samome kao apsolutu. U pozitivističkom razdoblju nakon Hegela, pojam fenomenologije je bio indentičan opštem naučnom stavu kome je stalo samo do toga da tačno i verno opiše pojave i činjenice tzv. empirijskog sveta bez ikakvog pitanja za smisao, bit i bitak tih činjenica. Empirizam i pozitivizam cvetali su u drugoj polovini 19.veka ne samo na području pojedinačnih nauka od fizike do teologije, nego i filozofije. „Ka samim stvarima!“ kažu pozitivisti 19.veka filozofiji.
To isto i Huserl kaže, ali njegov zahtev za povratkom „ka samim stvarima“ (ka samim fenomenima) bitno se razlikuje od istoimene pozitivističke maksime, kako s obzirom na metodu dolaženja do „samih stvari“ tako i s obzirom na smisao i bitak fenomena. Prema Huserlovoj zamisli, fenomenologija je filozofski metod koji treba da zasnuje filozofiju kao strogu nauku. Tako shvaćena filozofija poklapa se sa pojmom prve filozofije, koja bi omogućila da se sva područja stvarnosti shvate u njihovom jedinstvu. Time bi se, takođe, postavio temelj za prevazilaženje krize u evropskoj kulturi u kojoj dominira nauka. Kriza se ogleda u mnoštvu suprotstavljenih naučnih teorija i filozofskih sistema. Nedostatak jedinstvene naučne osnove stvara relativizam naučnog saznanja i etičko-društvenih vrednosti. Upravo taj relatiivizam fenomenologija hoće da prevaziđe, i u skladu sa tim, ona ne predstavlja samo filozofski već i univerzalni metod, koji rasvetljava pod kojim je uslovima saznanje uopšte moguće. Njen krajnji cilj je pronalaženje sigurnog temelja saznanja, a time i utemeljenje evropskog načina života u kome nauka ima presudnu ulogu. Dakle, fenomenološka filozofija ima za cilj da zasnuje filozofiju kao strogu nauku, koja obezbeđuje pouzdanost znanja u drugim naukama, a time bi bila otvorena mogućnost humanog istorijskog napretka. Huserl kaže da je temelj evropskog načina života jedinstveni, ljudski um. Zato kritikuje sve pravce u filozofiji koji sumnjaju u racionalno upravljanje životom, ali i sve dogmatsko-metafizičke sisteme koji daju nekritičke slike stvarnosti. Nauku definiše kao sistem obrazloženih znanja, koji počiva na nesumnjivom svedočanstvu. Kako doći do tog nesumnjivog znanja?
Samo ako omogućimo da se u mišljenju pokaže sâm predmet mišljenja. U skladu sa tim shvatanjem stoji i Huserlov poziv filozofiji da se usmeri „ka samim stvarima!“. Materijale za fundamentalni opis „samih stvari“ Huser definiše kao esencije, koje predstavljaju objekte „intuicije“, neperceptualnog „viđenja“, a ne empirijskog israživanja. Upravo te esencije su fenomeni, a njihovo istraživanje je fenomenologija. Istraživanje je moguće ako se izgradi takav metod saznanja koji predmetu mišljenja ne dodaje ništa novo, već mu omogućuje da se on pokaže u našoj svesti u svom suštinskom obliku. Dakle, metod treba da pokaže kako se stvari izvorno pojavljuju u svesti. Fenomenologija se ne bavi predmetima (stvarima) koji postoje izvan naše svesti, nego pojavama u našoj svesti. Ona smatra da postojanje sveta nezavisno od neke svesti nema smisla. Obično, svakodnevno iskustvo, ali i posebne nauke, pretpostavljaju da svet postoji izvan naše svesti. To nekritičko i dogmatsko uverenje izražava jedan prirodni stav prema svetu, od koga filozofija treba da se oslobodi. Ona treba da se uzdrži od njegovog prihvatanja, jer on sprečava neposredan pristup fenomenima svesti. To je prvi korak fenomenološkog metoda, koji se naziva fenomenološko epohe (epohé je termin iz skeptičke filozofije, koji se odnosi na uzdržavanje od izricanja suda o nekoj stvari). Isključivanjem prirodnog stava, mišljenju se otvara put do izvora pouzdanog saznanja, koji se nalazi u prvobitnom iskustvu svesti. Svođenje celokupnog iskustva svesti na njene prvobitne doživljaje naziva se fenomenološka redukcija. Cilj fenomenološke redukcije jeste otkrivanje čiste, prvobitne svesti – transcendentalne subjektivnosti, koja se ne odnosi na pojedinačnu svest, nego na ljudski um uopšte. Struktura čiste svesti, koja predhodi svakom čulnom iskustvu, predstavlja polazno polje za 'transcendentalnu redukciju.' Posle otkrivanja ovog područja čiste, ali ne i prazne svesti, fenomenologija treba da opiše osnovne pojmove koji se u njoj pojavljuju, i to polazeći od njihove neposredne evidencije, odnosno očigledne potvrde u samoj svesti. Huserl smatra da je čista svest aktivan tok koji je uvek usmeren na neki predmet. Ova usmerenost svesti predstavlja njeno osnovno svojstvo, koje se naziva intencionalnost. Intencionalnost nije:
- „stupanje raznolikih opaženih i zamišljenih predmeta u svest“ - „stupanje svesti“ u odnos s njima da bi ih svest na ovaj ili onaj način primila u sebe - sardžavanje „nečeg u sebi kao objekt“
Intencionalnost kao svest o i kao ono o čemu je ona svest nisu dve stvari nego „upravo odnos intencija“, tj. „doživljaj“ koji tendira ka nečemu, akt koji misli nešto, mišljenje koje je usmereno na nešto kao svoj smisao. Postoji izvestan uticaj Brentana na Huserla, kod koga je on studirao filozofiju. Pod intencionalnošću svesti, Brentano podrazumeva psihički odnos mišljenja prema onome što se misli kao svom sadržaju ili objektu, i shvatio je kao intencionalno – mentalnu imanentnu egzistenciju („inegzistenciju“) objekta u psihičkom aktu. Huserla interesuje intencionalnost kao intencionalnost, tj. predmet kao predmet ili predmetnost koja je aktu upravo „trenscendentna“ a ne imanentna.. Brentano govori samo o intencionalnim aktima i predmetima, dok Huserl osim atributa intencionalan upotrebljava i imenicu intencionalnost. On istražuje problem intencionalnosti najpre na planu logičkih i gnoseoloških problema, a kasnije i na opštefilozofskom planu. Otkrio je intencionalnost kao bitnu karakteristiku svesti uopšte, kao odnos svesti na predmet u njegovom pojavljivanju u aktima spoznaje. Pošto je uočio da se svest može takođe odnositi prema sopstvenoj delatnosti kao predmetu, tj. može biti usmerena na samu sebe, Huserl naziva to svojstvo svesti – refleksija. Pri pojavljivanju predmeta kako predmeta, svest je u svakom aktu usmerena na aktuelnu akt akta. Time sto svest tu bit čini svojom intencijom, ona omogućuje da se oko i pomoću njene intencije obrazuje predmet. Dok svest vrši razlicite intencije i u refleksiji tematizira njihov smisao, ona spoznaje sebe kao ono što je u svim tim aktima uvek na delu, dakle i u predmetima koji odgovaraju tim aktima. Objekt, predmet ili smisao ne mogu se ni zamisliti bez subjekta, svesti ili akta u kome se oni konstituišu. Oboje se može shvatiti samo u korelativnom odnosu ili jedinstvu.
Huserl misli da se svest konstituiše tek u aktima intencionalne svesti –„sam svet je intendirani predmet, ali nikada samo dozivljaj onoga koji misli!“
Svoju nauku o intencionalnom doživljaju kao svesti koja je intencionalno usmerena na nešto, Huserl čini zavisnom jedino u čistoj refleksiji i o u njoj zahvaćenoj biti. Sve „datosti čula“ nemaju intencionalni karakter, intencionalnost dolazi iz posebnog „sloja koji daje smisao“. Čulne datosti Huserl naziva „hiletske ili materijalne datosti“ ili jednostavno „materije“ intencionalne morfe (morphe). Ono što materije oblikuje u intencionalne doživljaje i što proizvodi specificnost intencionalnosti, Huserl naziva „noeza“. Noeze čine ono specifično uma u naširem smislu reči. Povratak na kogitacije i uopšte na intencionalne doživljaje vrši se u aktima refleksije. I intencionalnost se otkriva u refleksiji – ona se ne da shvatiti ni iz sadrzaja intencionalnih doživljaja niti samo kao svest o nečemu, jer u svim oblicima aktuelnog kogita, iako je prisutna, intencionalnost ostaje sakrivena. Ona se otkriva tek u posebnom „obraćanju“ svesti tj. u povratku na intencionalni objekt. Tek u tom „popredmetujućem“ obraćanju intencijalnog objekta, postaje shvaćen objekt ili predmet.
Refleksija ima dva stupnja ( psihološka, prirodna refleksija)
I stupanj: Pokazuje da svest nije nikakav sadržaj, tj. TO o čemu je ona svest, nego da je upravo svest o tome, tj. sebe i sadržaja svesna svest! Dok je ona svesna sadržaja već u „izvornom aktu“, a sebe same samo implicite, eksplicitna svest postaje sebe i toga da je ona svest –o svesna tek u refleksiji. Ona toga postaje svesna jedino u vezi sa „izvornim aktom“, u jedinstvu dvostruko isprepletenog kogita. Svest i postoji samo kao svest –o , tj. u jedinstvu s tim o čemu je ona svest.
II stupanj: Nije prisutan izvorni intencionalni objekt, ali je veza sa njim osigurana preko shvaćenog objekta kao predmeta predhodne refleksije. Na taj način, sadržaj svesti nužan je uslov da bi svest uopste bila svest, ali on sam nije svest, pa ni intencionalna svest. Kao što sadržaj svesti još uvek nije sama svest – o, tako objekt intencije nije samo intencija niti intencijalni doživljaj sama intencionalnost.
Intencionalnost je širi pojam. Nije samo svest – o, niti samo tekovina konstitucije, nego i neprestalna reka transcendentalne subjektivnosti u njenom neprestalno tendirajucem tonu. Tako shvaćena intencionalnost obuhvata kako „hiletske datosti“ tako tendirajuću noezu i konstituiranu noemu. Dakle, neoma predstavlja jedinstveni predmet toka svesti kao proizvedeni smisao koji u intencionalnom toku svesti nastaje kao jedinstveno i identično značenje predmeta. Hile, noeza i noema, kao tri olika intencionalnosti, izražavaju trostruku strukturu transcendentalne subjektivnosti.
Osnovna karakteristika svake svesti je da ima svoj predmetni smisao, jer „prema svom smislu čitavi prostorno–vremenski svet je puki intencionalni bitak“ – bitna Huserlova misao o korelaciji subjekta i objekta, svesti i sveta dolazi do izražaja u tom odredjenju prostorno-vremenskog sveta kao bitka što ga svest konstituiše u svojim raznolikim aktima. Pokušaj da se bitku i svetu dâ još neko više značenje, da im se pripiše samostalna egzistencija, predstavlja protivsmislenu misao. Kao što subjekt i svest Huserl ne uzima u psihološkom već u transcendentalnom značenju, tako svest i bitak ne uzima kao pojedinačne predmete nego kao intencionalnu predmetnost kao takvu.
Osnovna karakteristika svake svesti je da nesto ima na umu kao naum ili svrhu. I to je, ako se odstrane sve spoljne svrhe, nazvao intencionalnim objektom koji se konstituise u raznim oblicima njene svesti koja osmisljava hiletske datosti i time proizvodi njenu.
Svakom predmetu svesti odgovara određeni način pojavljivanja i predstavljanja u njoj, što čini suštinu samog predmeta. Suština jeste ono što karakteriše neku vrstu predmeta, što u nizu različitih izmena jedne vrste predmeta ostaje stalno – invarijantno. Suštine su, u stvari, apriorne forme, prediskustveni uslovi pojavljivanja predmeta u svesti. Svest u kojoj se prikazuju suštine naziva se ejdetska svest (grč. eidos – ideja, vrsta, bit). Ejdetskom redukcijom fenomenologija otkriva da se ova svest, odnosno mišljenje suštinâ, odvija spontano, tako da je intuitivno dostupna kao neposredan doživljaj slaganja toka svesti i njenog intencionalnog predmeta – sveta kao korelata svesti.
U toj tački fenomenologija otkriva pouzdan temelj istinitosti kao osnovne odlike uma. Mogućnost spontanog uviđanja suštinâ pokazuje da je svest, odnosno um, u stanju da opravda svoju izvesnost i objektivnost. Tako Huserl zaključuje da ne može biti sumnje u sposobnost svesti (uma) da samostalno opravda sebe i bude osnovno uputstvo čoveku u sveukupnom snalaženju u svetu, odnosno osnova jedne i jedinstvene nauke i na njoj zasnovanog života. Na taj način je, prema Huserlovom mišljenju, pronađen pouzdan oslonac za prevazilaženje krize u evropskoj kulturi i napredak čovečanstva. U njegovom kasnom delu („Kriza evropskih nauka i transcendentalna fenomenologija“, 1936.) sve teorijske i praktične oblike delovanja i verovanja jednog društva, odnosno jedne kulture, Huserl označava pojmom svet života (na nemačkom jeziku – Lebenswelt). Svet života je područe krajnje potvrde naših verovanja i izvor svih saznajnih i vansaznajnih evidencija. Shodno tome, on uviđa da filozofiju više nije moguće zasnovati kao strogu nauku. Međutim, Huserl u evropskom načinu života još uvek vidi dominantno prisustvo uma kao njegovu unverzalnu odliku, koja mu omogućuje da napreduje i bude uzor drugim kulturama. Ukoliko bi se evropski čovek vratio izvornoj ideji uma, on bi mogao samostalno i slobodno da prevaziđe krizu čiji najizrazitiji oblik, u njegovo doba, bila pojava Hitlera i nacionalsocijalizma. Dakle, bilo je potrebno obnoviti veru u ideju racionalizma i na njoj razvijati etiku i politike. U suprotnom, upozpravao je Huserl uoči Drugog svetskog rata, čovečanstvo će pasti u varvarstvo.
